HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI BÖLÜMÜ YENİ TÜRK YAZI DİLLERİ KIRGIZ TÜRKÇESİ Prof. Dr. Şükrü Halûk AKALIN
YENİ TÜRK YAZI DİLLERİ Güz dönemindeki dersimizde Türklük bilimi (Türkoloji) araştırmalarında Türk dilinin yaşayan kolları dil, lehçe, şive gibi çeşitli terimlerle adlandırıldığını,
Geçmişte Köktürk, Uygur, Karahanlı, Harezm, Eski Anadolu, Osmanlı, Çağatay gibi Türk dilinin tarihsel dönemlerine ait yazı dilleri; gelişmelerini tamamlayarak zamanla yerlerini yeni Türk yazı dillerine bıraktığını, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü öğretim programlarında yer alan tarihsel Türk yazı dilleri ile ilgili derslerde bu dönemlerin çeşitli dil özellikleri incelenmekte, tarihsel eserleri dil ve edebiyat açılarından işlenmekte olduğunu,
Günümüzde Türkiye Türkçesi ile birlikte Azerbaycan, Başkurt, Kazak, Kırgız, Özbek, Tatar, Türkmen vb. Türk soylu halkların yirmi yazı dili bulunduğunu, Derslerimizde günümüzün Türk yazı dilleri ele alınacağını; bu yazı dilleriyle oluşmuş edebî metinler üzerinde durulacağını, Dersimizin adındaki yeni sözünün günümüzün Türk yazı dillerini ifade etmekte olduğunu belirtmiştik
Güz döneminde işlediğimiz konular: 1 Dil, lehçe, şive kavramları 2 Yazı dili ve ağız terimleri 3 Yeni Türk yazı dillerinin yayılma alanları
4 Yeni Türk yazı dillerinin ve ağızlarının tasnifi 5 Azerbaycan Türkçesi 6 Azerbaycan Türkçesinin genel özellikleri
7 8 9 Azerbaycan Türkçesinin yazımında kullanılan alfabeler Azerbaycan edebiyatı metinleri üzerinde ses, yapı ve anlam bilgisi çalışmaları Azerbaycan edebiyatı metinlerinin incelenmesi
Dersimizin bahar dönemi kapsamı Bahar döneminde Kırgızları ve Kırgız Türkçesini ele alacağız. Kırgızların geçmişi, sosyal ve kültürel hayatı, dilleri ve edebiyatları dersimizin kapsamını oluşturmaktadır.
Kırgızlar en eski kaynaklarımızdan bu yana adları bilinen Türk soylu halklardan biridir. Eski Türkçe dönemi diye adlandırdığımız Kağanlıklar çağında 841. yılında yönetime geçmişlerdir.
Dilleri Kıpçak (Kuzeybatı) Türk yazı dilleri grubunda yer almaktadır. XX. Yüzyıl öncesine kadar konuşma dili olarak kullanılan, konuşma dilinin doğallığı ile gelişen ve XX. Yüzyıl başlarında yazı dili hâline gelen bir dile sahiptirler. Konuşma dili döneminde zengin bir sözlü edebiyat oluşmuştur. Bu edebiyat içerisinde Manas gibi büyük bir destan dünya kültürüne miras kalmıştır. Bu gelenek, dünyaca ünlü yazar Cengiz Aytmatov u yetiştirmiştir.
İşte bu sebeplerle bu yarı yılda Kırgızları, Kırgız Türkçesini ve edebiyatını yakından tanımaya çalışacağız.
Konu başlıkları: 1 Dersimizin amacı ve kapsamı; çıktıları 2 Tarihte ve bugün Kırgızlar 3 Kırgız Edebiyatı
4 Kırgız Türkçesinin Genel Özellikleri 5 Kırgız Alfabesi 6 Metinler üzerinde çalışma
Kazandıracakları Bu dersi tamamladığınızda: Kırgız Türkçesinin genel Türk dili içerisindeki yerini, Yaşadığı tarihsel gelişimi, Kırgız Türkçesinin ses bilgisi, yapı bilgisi özellikleri ile söz varlığının kapsamını, Kırgız edebiyatının gelişimini ve niteliklerini kazanacaksınız.
Kırgız Türkçesinin yazımında kullanılan alfabeyle metin okuma, Kırgız Türkçesiyle yazılan metinleri anlama ve yorumlama, Kırgız Türkçesi söz varlığındaki sözcükleri ses ve yapı bakımından inceleyebilme, bu özellikleri Türkiye Türkçesiyle karşılaştırma niteliklerini kazanacak,
Bu dersi tamamladığınızda: Kırgızları, dillerini ve edebiyatını, Kırgız sözlü edebiyat ürünlerini tanıyacak, böylece Kırgızlar ve kültürleri konusunda genel bilgiye sahip olacaksınız.
Bu dersi başarabilmeniz için: Önceki yıllarda aldığınız Türkiye Türkçesi, Orhon Türkçesi Uygur Türkçesi, Yeni Türk Yazı Dilleri (Güz Dönemi) derslerini başarmış ve bu derslerde verilen bilgilerle donanmış olmanız gerekmektedir.
Bu yarıyılda bir ara sınavına girecek ve bir ödev hazırlayacaksınız. Başarı notuna dönem sonu sınavının katkısı %60, ara sınavının katkısı ise %40 tır.
Hülya Kasapoğlu Çengel, KIRGIZ TÜRKÇESİ GRAMERİ Ses ve Şekil Bilgisi, Akçağ Yayınları, Ankara, 2005 K. K. Yudahin, KIRGIZ SÖZLÜĞÜ, Çev. Abdullah Taymas, Türk Dil Kurumu Yayını, Ankara, 2011
En eski Türk halklarından biri olan Kırgızlar, bugün çoğunlukla Kırgızistan Cumhuriyeti nde,
seyrek olarak da Kazakistan, Özbekistan, Tacikistan Cumhuriyetlerinde, Afganistan, Hindistan, Pakistan ve Çin de yaşamaktadırlar.
Çeşitli dönemlerde meydana gelen göçler sonucu, az sayıda da olsa Türkiye ye yerleşmiş olan Kırgızlar bulunmaktadır.
Tanrı Dağları, Turfan Vadisi, Çin (2005) Bugünkü Kırgız Türklerinin ataları, iki bin yıl önce Tanrı Dağları nda (Tiyanşan) yaşıyorlardı. Çin kaynaklarında Kırgızlar hakkında verilen bilgiler, M.Ö. II. yüzyıla kadar uzanmaktadır.
M.Ö. I.-II. yüzyıllarda Tanrı Dağları nın doğusunda Çin kaynaklarının Kien-Kun adını verdikleri bağımsız bir devlet kurmuşlar; M.Ö. 201-49 yılları arasında Hunlara bağlı olarak, bu birleşik devletlerin batısındaki Usun birliğini meydana getirmişlerdir. Milattan sonra birlik dağılmış, boylar, önce Kök-Türk sonra da Karluk, Kara- Hıtay ve Moğol hâkimiyetleri altına girmişlerdir.
Çin kaynakları VI. yüzyılın sonlarından itibaren Kırgızları Hakas adıyla anmaya başlarlar. Asya nın kuzeydoğusunda bir devlet kuran Hakasları, Çinliler; uzun boylu, sarı saçlı, al yanaklı, mavi gözlü ve uygar bir kavim olarak tanımlarlar. Göktanrı inancındaki olan bu insanlar, hayvancılık ve tarım ile geçiniyor, altını ve demiri işliyorlardı.
Orhon Yazıtları nda Kırgızlar, yukarı Yenisey de, Kem ve Kemçik bölgesinde, Kögmen (Sayan) dağlarının kuzeyinde oturan bir boy olarak anlatılmaktadır.
Kâşgarlı Mahmut, Divanü Lugati t-türk te Kırgızların en doğuda yaşayan Türk boyu olduğunu yazmaktadır.
Kırgızlar, 758 de Kök-Türklerin yerine geçen Uygurların egemenliğini tanımışlarsa da 841 yılında Uygur hanedanını devletin başından uzaklaştırarak egemenliklerini ilan etmişler; Moğolistan ve Tanrı Dağları nın tamamını ele geçirerek devletin sınırlarını genişletmişlerdir.
XIII. yüzyıldaki Moğol istilasına kadar parlak bir uygarlık süren Kırgızlar, kanlı savaşlar sonucunda 1207 de Moğol egemenliğini kabul etmek mecburiyetinde kalmışlardır. Cengiz Han ın ikinci oğlu Çağatay ulusuna tabi olurlar.
Ancak, Moğolların egemenliği altında geçen yıllarda da Kırgızların, Moğollara bağlılık andı içmedikleri ve kendi önderliklerinde Oyrat boyları birliğini kurarak yeniden egemenliklerinin kazanmak için harekete geçtikleri görülür.
Kuzeydeki Kırgızlar, bir yandan Moğollara karşı egemenliklerini kazanma mücadelesi vermişlerdir. Issık-Köl ün uzaydan görünüşü Sibirya da ilerlemekte olan Ruslara karşı da yaklaşık bir yüzyıl süren direnişte bulunmuşlardır. Kırgızlar, Isık-Köl bölgesine (bugünkü Kırgızistan Cumhuriyeti) XVI. yüzyılda yerleşmiştir.
XVII. yüzyıl ortalarında Kırgızların artık kendi hanları yoktu. İki kola ayrılmış olan Kırgızlar kendi reisleri tarafından yönetiliyorlardı. Ancak, bu reisler han unvanını taşımıyorlardı. 1683 te Kırgız topraklarını Kalmuklar işgal edince bazı Kırgızlar Doğu Türkistan a göçer. XVII. yüzyılda Müslüman olmağa başladılar. XIX. yüzyıl başlarında Hokand Hanlığının saldırısına uğrayıp vergiye bağlandılar.
Hive Hanlığı Buhara Emirliği Hokant Hanlığı XIX. yüzyılda Çarlık Rusya sının egemenliği altına girmeye başladılar. 1876 da Hokand Hanlığının Fergana Vilayeti adıyla Çarlık Rusyası na katılınca Kırgızlar Rus yönetimine dâhil oldular. 1917 Ekim Devrimi nden sonra 1924 te özerkliklerini ilan ettiler.
1926 da Kırgız Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. 1936 da ise cumhuriyet, Kırgız Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adını aldı. 1991 yılında ise cumhuriyetin adı Kırgızistan Cumhuriyeti olarak değiştirildi. Kırgızistan Cumhuriyeti, bugün Bağımsız Devletler Topluluğu, Şanghay İş Birliği Örgütü ve Türk Konseyi üyesidir.
Bugünkü Kırgızistan Cumhuriyeti, 70 0-80 0 doğu boylamı ile 43 0-39 0 kuzey enlemi arasında Orta Asya nın güneydoğu bölgesindeki dağlık alanda kurulmuştur.
Kuzey ve kuzeybatısında Kazakistan Cumhuriyeti, güneybatısında Özbekistan Cumhuriyeti, güneyinde Tacikistan Cumhuriyeti bulunmaktadır. Güneydoğuda Tanrı Dağları nın bir parçası olan Kokşaalatoo, Çin ile olan sınırı belirler.
Başkenti Bişkek (<Pişpek), yüzölçümü 199.900 km 2, nüfusu ise 1999 nüfus sayımına göre 4.896.100 dür. En son 2009 tahminlerine göre nüfusun 5.482.000 e yükseldiği belirtilmektedir.
Nüfusun çoğunluğunu Kırgızlar ve Ruslar oluşturur. Ayrıca Özbekler, Kazaklar, Ukraynalılar ve Almanlardan meydana gelen küçük azınlıklar da vardır. Kırgızlar %52,4 oranındadır. Bu nüfusun %98 i ana dilini bilmektedir. Genel nüfus içerisinde diğer milliyetlerin dağılımı şöyledir: Rus %21.5; Özbek %12.9; Ukraynalı %2.5; Alman %2.4; Diğer %8.3 (Koreli, Dungan, Uygur, Ahıskalı).
Kırgızistan ın yanı sıra diğer ülkelerde yaşayanlarla birlikte Kırgız Türkçesi konuşurlarının toplam sayısının 2010 yılı verilerine göre yaklaşık 4.000.000 dur. Bu nüfusun yaklaşık 3.500.000 i Kırgızistan dadır. Çin de 437.238, Tacikistan 77.843 Kırgızca konuşuru vardır. Ayrıca Afganistan, Kazakistan, Özbekistan, Rusya Federasyonu, Türkiye ve Ukrayna da da az sayıda Kırgızca konuşuru olduğu belirlenmiştir.
Kırgızlar, zengin bir halk edebiyatına sahiptirler. Ancak, bu edebiyat yakın zamana kadar şifahi edebiyat şeklinde devam etmiştir. Şekil ve muhteva bakımından çok zengin olan şifahi halk edebiyatı, özellikle kahraman destanları (comok), türküler (ır), çoban türküleri (şırıldaŋ), atasözleri (makal-lakap), bilmeceler (tabışmak) ve hikâye çeşitleriyle dikkati çeker.
Halk hikâyeleri ve destanlar arasında aşk hikâyelerinden çok kahramanlık hikâye ve destanları görülür. Nazım türleri tek başına değildir, müzik ile birlikte söylenir. Halk şairi olan akınlar, Anadolu Türk halk edebiyatında örneklerini gördüğümüz âşıklardır.
Şifahi edebiyatın çoğunluğunu ırlar meydana getirir. Ancak bunlar da konularına ve nazım türüne bağlı olarak çeşitli adlar alır. Sadece kadınların söylediği çoban ırları bekbekey, saksakey olarak da adlandırılır. Defin merasimlerinde koşoklar (ağıt) söylenir.
Defin sırasında söylenen bu koşoklar kısadır. Ancak yas günlerinde ve cenazenin defninden sonra söylenen koşoklar oldukça uzundur. Koşoklar aynı zamanda gelinin baba evinden çıkması sırasında da gelinin annesi ve arkadaşları tarafından söylenen ağıtların da adıdır.
Kırgızların hayatında ırların önemli bir yeri vardır. Günlük hayatın her anında, her oyunda ve her fırsatta ır söylenir. Bu ırlar yerine ve konusuna göre farklıdır. Aşk ırları, çeşitli oyunların ırları, ninniler günlük hayatta en çok söylenenleridir. Kırgızlar şikâyetlerini de ırlarla dile getirirler.
Bu ırlara arman adı verilir. Armanlarda toplum hayatı, politik hayat ve şahsi meselelerle ilgili istekler ve yakınmalar terennüm edilir. Kız çocuklarının salıncakta sallanırken söyledikleri ırların bile özel adı vardır. Bu ırlara selkinçek adı verilir.
Akın şiirlerinin birçok türü vardır. Methiyelere maktoo veya arnoo; taşlamalara kordoo; iki kişi arasındaki atışmalara aytış, aytışuu veya semerden; daha fazla kişinin atışmasına da alımsabak denir.
Hiç şüphesiz Kırgız sözlü edebiyatı denince akla gelen ilk eser Manas Destanı dır. Manas Destanı dünya edebiyatının en önemli destanlarındandır.
Kırgızlar Manas Destanı na çok önem verirler ve her fırsatta destandan parçalar okurlar. Destanı bilmeyen Kırgız yok gibidir. Ancak Manas Destanı nı tam olarak baştan sona makamıyla akınlar söyler. Manas Destanı nı okuyan bu akınlara Manasçı adı verilir.
Destan üç koldan ibarettir: Manas, Manas ın oğlu Semetey ve Manas ın torunu Seytek. W. Radloff Proben de Manas tan parçalara yer vermiştir. Ancak destanın derleme işi yakın zamanda tamamlanmış ve destan ciltler halinde yayımlanmıştır.
Kırgız masalları (ertek) Anadolu Türk masalları ile pek çok benzerlikler gösterir. Kazak ve Kırgız masallarının ortak kahramanı Eldar Köse, Keloğlan dan başkası değildir. Nasrettin Hoca nın fıkraları da Kırgızlar arasında olduğu gibi bütün Türk dünyasında Ependi/Efendi gibi adlarla anılarak anlatılır.
Kırgızların yazılı edebiyatları yakın zamanda gelişmiştir. Kırgız Türkçesiyle yayımlanmış ilk eser Moldo Kılıç ın 1911 de yazdığı Zilzala Deprem adlı eserdir.
Tanınmış Kırgız şair ve yazarlarından bazıları şunlardır: Arslanbek, Kalıgul, Bılık-ooz, Moldo Kılıç, Kalmurza, Toktogol, Sagınbay, Isak, Tokombay, Turusbek, Bokonbayev, Elebay, Sadıkbek, Malik, Bayalın, Namat, Kırbaş, Campurçın, Baytemirov, Cantöşev.
Kırgız edebiyatının dünyaca ünlü yazarı Cengiz Aytmatov dur. Romanları hemen hemen bütün dünya dillerine çevrilmiş olan Aytmatov, Kırgız edebiyatının en tanınmış yazarı olmuştur.
Romanlarında, zengin Kırgız halk edebiyatı motiflerinden ustaca yararlanan Aytmatov un eserleri, Türkiye de de yayımlanmıştır. Eserlerinden bazıları şunlardır: Cemile, Gün Uzar Yüzyıl Olur, Selvi Boylum, Gülsarı, Beyaz Gemi, Kıyamet, Kassandra Damgası, Dağlar Devrildiğinde, Dişi Kurdun Rüyaları
Aytmatov un eserleri Türkçede de yayımlanmıştır.
Tölögön Kasımbekov, Kasım Tınıstanov, Süyörkul Turgunbayev Kırgız edebiyatının tanınmış diğer isimlerindendir.
Kırgız Türkçesi, Kuzeybatı Türkçesi olarak da adlandırılan Kıpçak yazı grubunda yer alır. Kırgız Türkçesinin yanı sıra Kuzeybatı Türk yazı dilleri ve lehçeleri grubunda Tatar, Başkurt, Kazak, Karakalpak, Kumuk, Karaçay-Balkar, Nogay, Karay, Kırgız yazı dilleri bulunmaktadır.
Kırgız Türkçesinin bugün kuzey ve güney olmak üzere iki ağzı vardır. Kuzey ağzında Kazak Türkçesinin, güney ağzında ise Özbek Türkçesinin etkileri açık bir biçimde görülür. Kırgızistan yönetim birimleri
Kırgızlar önce Arap, sonra Latin kaynaklı alfabeleri kullanmışlardır. 1940 yılında ise Kiril alfabesine geçmişlerdir. Kırgızistan da yeniden Latin alfabesine geçiş yolunda çalışmalar yürütülmektedir. Kırgızistan Cumhuriyetinde bugün kullanılmakta olan Kiril harflerinin abecemizle karşılaştırmalı biçimleri şöyledir:
Kırgız Alfabesi Türk Alfabesi Hem şekil hem karşıladığı ses bakımından aynı olan harfler A a O o К к Т т М м a o k t m
Şekil bakımından aynı olan ancak karşıladığı ses farklı olan harfler В в v Е е (ön seste) ye, (iç seste) e Н н n P p r С с s У у u
Türk alfabesinde bulunmayan harfler Б б Г г Д д Ё ё Ж ж b g d yo c 3 з z И и Й й i y
Л л Ң ң Ө ө П п Ф ф X x Ц ц Ч ч Ш ш l ŋ ö p f h ts ç ş
Щ щ Ы ы Ъ ъ Ь ь Э э Ү ү Ю ю Я я şç ı sertleştirme işareti yumuşatma işareti e ü уu ya
1) KT de bulunan ünlüler şunlardır: /a/, /e/, /ı/, /i/, /o/, /ö/, /u/, /ü/. 2) AT, ET deki bazı birincil ünlü uzunlukları KT de korunmuştur: bārı «hepsi, bütünü», cā «yay», cū- «yıkamak» vs. Ancak bazı ünsüzlerin düşmesi sonucunda uzun ünlüler ve diftonglar meydana gelebilir. Bu olay özellikle bazı seslerin erimesi ve bazı ses gruplarının büzülmesi sonucu ortaya çıkar.
Yazıda bu uzunluklar çift ünlü yazılışıyla gösterilir: ET tag > too «dağ»; ET ogul > uul «oğul»; ET agız > ooz «ağız»; ET ulug > uluu «ulu», ET +lig, +lug > KT +luu, +DUU. Ör. urmattuu «hürmetli». Harf çevriminde biz de birincil ve ikincil ünlü uzunluklarını çift ünlü harf yazarak göstereceğiz.
3) Küçük ünlü (düzlük yuvarlaklık) uyumu son derece güçlüdür. Türkiye Türkçesinde ilk hecesinde yuvarlak ünlü bulunan kelimelerin sonraki ünlüleri düz geniş (/a/,/e/) veya yuvarlak dar (/u/,/ü/) olur ve ilk hecenin dışında /o/ ve /ö/ ünlüleri bulunmaz. Ancak KT de /o/, /ö/ ünlüleri bu yönden kelimedeki ünlülere tam bir uyum gösterir: tölöbödüm «ödemedim»; orto «orta»; bolso «olsa»; köçmön «göçmen»; bolġon «olan».
4) Eski Türkçe ön ses /y/ Kırgız Türkçesinde /c/ olarak değişmiştir: col «yol»; cat-«yat-»; carış «yarış»; calġan «yalan». 5)KT de /f/ ünsüzü bulunmaz. Henüz ölçünlü (standart) yazı dili haline gelmediği dönemlerde KT ye giren bu ünsüzün yer aldığı yabancı kaynaklı kelimelerde /f/ > /p/ ve /f/ > /b/ değişimi görülür: pakültet «fakülte»; payda «fayda»; sapar «sefer, yolculuk»; sap «saf, sıra».
6) /h/ ünsüzü de KT de bulunmaz. Henüz ölçünlü yazı dili haline gelmediği dönemlerde KT ye giren yabancı kaynaklı kelimelerde /h/ düşer veya /h/ > /k/ değişmesi olur: kalık «halk»; kalıs «halis»; öküm «hüküm»; esep«hesap»; baa «paha»; kızmat «hizmet».
7) Ötümsüz ünsüzlerden sonra gelen /l/, /m/, /n/ ünsüzleri /t/, /p/, /t/ ye dönüşür (/l/ > /t/ ; /m/ > /p/ ; /n/ > /t/ ): maalımattar «malumatlar»; tarıhtı «tarihi». Bu ses olayının etkisiyle olumsuzluk ekinin Kırgız Türkçesinde /m/ li şekli yoktur. Ek her zaman /b/ li veya /p/ li şekildedir: çıkpayt «çıkmıyor, çıkmaz»
8) Ötümlü ünsüzlerden sonra gelen /l/, /m/, /n/ ünsüzleri /d/, /b/, /d/ ye dönüşür (/l/ > /d/ ; /m/ > /b/ ; /n/ > /d/ ): Kırgızdar «Kırgızlar»; barba «varma»; közümdü «gözümü». 9) Büyük ünlü (kalınlık incelik) uyumu son derece güçlüdür. Yabancı kaynaklı sözcükler bile uyuma bağlıdır: kımbattuu «kıymetli»; kitep «kitap».
10) Kelime başında /r/, /l/ ünsüzleri bulunmaz. Bu ünsüzlerle başlayan kelimelerin ön sesinde ünlü türemesi olayı görülür: Orus «Rus»; ırakmat «rahmet (KT de teşekkür anlamındadır.)» ıraazı «razı», ılayık «layık» Arapça vakit sözünde ise /v/ > /b/ değişiminin ardından ünlü türemesi yaşanır: ubakıt
11) Arapça alıntılardaki /a/ /e/ arasındaki ses, KT de /a/ olarak gelişmiştir: daraca, adabiyat, salamat, adep 12) Arapça alıntılardaki /î/ sesi /iy/ veya /ıy/ ses öbeğine değişir: ilmiy, natıyca, adabiy 13) Arapça, Farsça alıntılardaki ön ses /h/ düşebilir: her > ar, hukuk > ukuk, hava > aba
14) Eski Türkçe iç ses /d/ KT de /y/ olarak değişmiştir: adıg > ayuu, adak > ayak 15) Eski Türkçe ön ses /ḳ/ gibi ön ses /k/ de korunmuştur: kel-, keç-, kün 16) Eski Türkçe ön ses /t/ korunmuştur: til, tiz, tüş, too
17) Eski Türkçe ön ses /b/ kimi sözlerde korunmuştur: baş, ber-, bar, bar-, bol- Geniz /n/ sinin bulunduğu sözlerde ise /m/ ye değişir: men, min-, miŋ, murun, muŋ Geniz /n/ si bulunmayan sözlerde de örnekseme yoluyla /m/ ye değiştiği görülür: maşak, muzoo