BİTKİ MATERYALİ I: GYMNOSPERMAE YRD.DOÇ.DR. DOĞANAY YENER İstanbul Üniversitesi, Orman Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü Bitki Materyali ve Yetiştirme Tekniği Anabilim Dalı
GYMNOSPERMAE=AÇIK TOHUMLULAR Yaşayan örnekleri bulunan Gymnospermae sınıfları ve karakteristik özellikleri: Cycadinae Sınıfı Ginkgoinae Sınıfı Coniferae Sınıfı Gnetinae Sınıfı
CUPRESSACEAE FAMILYASıNıN GENEL ÖZELLIKLERI Servigiller familyasının 29 kadar cinsi (17 cinsi monotipik) ve familyanın dünya üzerinde yaşayan 133 türü vardır. Son yapılan düzeltmelerle gerek morfolojik ve gerekse de genetik özellikler göz önünde tutularak Taxodiaceae familyası da bu familyanın içine alınmıştır. Ancak eski tarihli literatürlerde Taxodiaceae ve Cupressaceae familyaları ayrı ayrı ele alınmaktadır. Cupressaceae familyası Coniferae sınıfının en fazla cinse sahip olan familyasıdır. Cupressaceae familyası Coniferae sınıfı içinde Antarktika hariç tüm kuzey ve güney yarım kürede yayılış yapan tek familyadır.
Çoğunluğu bir cinsli bir evcikli (monoik) veya ardıçlarda olduğu gibi bir cinsli 2 evciklidirler. Dişi çiçekler ise kozalak halindedir. Karpeller bazı cinslerde üst-üste kapanırken, bazılarında yan kenarlarıyla kapanmışlardır. Kozalaklar bazı taksonlarda olgunlaştığında dağılır, bazılarında dağılmaz. Her bir kozalağın 1-20 adet tohumu vardır. Tohumlar genellikle kanatlıdır. Tohumu 2-3 kanatlı olan taksonlar da vardır. Tohumlar çimlendiğinde 2-5 adet çimlenme yaprağı-kotiledon (Taxodium da bu sayı 9) oluştururlar. Erkek çiçekler bazı cinslerde tek-tek, bazı cinslerde ise kurul halinde bulunur. Erkek çiçek etaminlerinin her birinde 2-9 adet çiçek tozu torbası bulunur.
Taxodiaceae familyası daha önce ayrı bir familya olarak ele alındığından burada daha önce işlenmiş olan cinslere ve taksonlara yer verilmeyecektir. Genellikle boylu (bazı Juniperus taksonları dışında), birinci sınıf orman ağacıdırlar. Bazı Juniperus taksonları bodur ya da sürünücü formdadırlar. Yapraklar herdem yeşil veya bazı cinslerde dökülür. İğne ya da pul yaprak formundadırlar. Genç sürgünler, genellikle çapraz şekilde karşılıklı dizilen ya da sarmal dizilen pul formundaki yapraklar tarafından örtülmüştür. Bunun yanında yanda bulunan kenar yapraklar ile alt ve üstte yer alan yüzey yapraklar birbirlerinden farklıdırlar. Yüzey ve kenar yapraklar hem büyüklük hem de form olarak da farklıdırlar. Yüzey yaprak Kenar-yan yapraklar
Gövde kabuğu; daha önce ele alınan Taxodiaceae familyasında olduğu gibi uzunlamasına şeritler halinde (tıpkı Asma gövdesi gibi) yol-yol çatlaklıdır. Son düzeltmelerle birlikte familya, 29 cins ve 142 türle temsil edilmektedir. 7 Alt Familyaya aşağıdaki gibi ayrılmaktadır: 1. Alt Familya: Cunninghamhioideae 7. Alt Familya Cupressoideae Cunninghamia Thuja 2. Alt Familya: Taiwanioideae Thujopsis Taiwania Fokienia 3. Alt Familya: Athrotaxidoideae Chamaecyparis Athrotaxis Calocedrus 4. Alt Familya: Sequoioideae Tetraclinis Sequoia Sequoiadendron Metasequoia Microbiota Platycladus Xanthocyparis 5. Alt Familya: Taxodioideae Cupressus Taxodium Glyptostrobus Cryptomeria 6. Alt Familya: Callitroideae Callitris Neocallitropsis Widdringtonia Diselma Austrocedrus Pilgerodendron Actinostrobus Fitzroya Libocedrus Papuacedrus Juniperus
THUJA GENEL ÖZELLIKLERI Çin, Formoza, Japonya ve Kuzey Amerika da boylu ağaç ya da çalı halinde yetişen Kuzey Amerika da 2 türü, Doğu Asya da 3 türle, toplam 5 türle temsil edilen bir cinstir. Thuja koraiensis (Kore Mazısı) Thuja occidentalis (Batı Mazısı) Thuja standishii (Japon Mazısı) Thuja plicata (Boylu Mazı) Thuja sutchuenensis (Çin Mazısı) Süs bitkisi olarak çok yaygın bir şekilde park ve bahçelerde kullanılan mazılar farklı form, yaprak rengi sergilemektedirler. Bu cinsin türleri ve kültür formları genellikle çit bitkisi olarak ve kıymetli kültür formları ise soliter olarak peyzajda kullanılmaktadır.
Mazılar, her dem yeşil, boylu ağaç ya da çalılardır. En boylusu Washington daki 53 m. boyundaki mazıdır. Sürgünler basık, pul yapraklar küçük, karşılıklı-çapraz olup, sürgünlerin geniş yüzünde düz ve bunların sırt kısmında küresel yağ bezeleri vardır. Yanlarda bulunan pul yapraklar kayık gibi katlanmış ve sürgünleri kavramıştır. Bir cinsli bir evciklidir. Dişi çiçekler yan sürgün uçlarında kozalak formu oluştururlar. Kozalaklar küçük, derimsi, 4-6 çift karpelden oluşurlar. Her bir karpelin koltuğunda 2-3 adet tohum tomurcuğu bulunur. Kozalak 1 yılda olgunlaşır. Tohumlar mercimek formunda, yassı ve kanatlıdır.
Thuja plicata- Boylu Mazı Familyası: Cupressaceae Vatanı: Kuzey Amerika nın batısında, Büyük Okyanus sahillerinde, Kaliforniya nın kuzeyinde, Kanada da doğal yayılışa sahip mazıdır. Habitusu: Vatanında 30-60 m. boylanır. Piramidal tepelidir. Yaprak Özellikleri: Pul yaprakların sırt kısmındaki yağ bezeleri belirgin değildir, ya da yoktur. Yapraklar ovuşturulunca kuvvetli aromatik koku verir. Primer yapraklar iğne yaprak şeklindedir. Sürgün Özellikleri: Sürgüncükleri (yan sürgünleri) çok uzun, seyrek ve birbirine paralel olarak gelişir. Sürgüncüklerin alt yüzünde açık gri renkli, kelebeği andıran stoma lekeleri vardır. Bunlar çıplak gözle değil büyüteçle görülürler. Kozalak Özellikleri: Kozalak 5-6 çift puldan oluşmuştur. Bunlar olgunlaşınca deri gibi sertleşir. Pullardan sadece 3 çifti üreyimlidir. Tohum Özellikleri: Her bir üreyimli pulun koltuğunda 2-3 tane tohum vardır. Tohumlar kanatlı ve üzeri reçinelidir.
Hem önemli bir orman ağacı, hem de dekoratif bir süs bitkisidir. Düzenlemelerde canlı çit bitkisi olarak kullanıldığı gibi, soliter olarak da kullanılan kültür formlarına sahiptir. Önemli kültür formları: T. p. Atrovirens T. p. Excelsa T. p. Fastigiata T. p. Zebrina
Thuja plicata 1 Sürgün Yaprakların arka yüzü Çiçek
Habitus Gövde kabuğu 1 Kozalak
Thuja plicata Excelsa Peyzajda Kullanılan Önemli Kültür Formları: Thuja plicata Hillieri Thuja plicata Zebrina Thuja plicata Atrovirens
Thuja occidentalis- Batı Mazısı Familyası: Cupressaceae Vatanı: Kuzey Amerika nın doğusunda, Güney Kanada dan, Virginia ya kadar yayılış yapar. Habitusu: 15-20 m. kadar boylanan mazı türüdür. Gençlikte dar piramit tepeli, sık dallı, çok gövdeli bir ağaçtır. İleri yaşlarda tepe bozulur, dallar aşağı sarkar, ancak dal uçları yukarı doğru dönüktür. Gövde kabuğu ince-boyuna çatlaklıdır. Kırmızımtırakgri kahverengindedir, liflidir. Yaprak Özellikleri: Sürgünlerin geniş yüzlerinde yer alan pul yaprakların sırt kısmında çıkıntılı halde küresel formlu yağ bezeleri vardır (Platycladus orientalis te bu yağ bezeleri çıkıntılı değil, derin bir yarık-çukur içerisindedir). Sürgün Özellikleri: Genç sürgünlerin üst yüzleri mat, koyu yeşil, alt yüzleri açık yeşildir. Sürgünlerin alt yüzünde beyazımsı çizgiler yoktur. Kışın sürgünler kahverengi-yeşile dönüşür. Zehirlidir.
o Thuja occidentalis- Batı Mazısı Çiçek Özellikleri: Erkek çiçekler 3 çift etamin pulundan oluşur. Kısa sürgünlerin ucunda, dikine duran, fakat sonraları aşağı doğru sarkan yumurta formunda küçük kozalak şeklindedir. Kozalak Özellikleri: Dişi çiçekler, kiremitvari dizilmiş 4-5 çift (8-10 adet) deri gibi sert puldan oluşan 7-10 mm. uzunlukta bir kozalak formundadır. Bu kozalak 1 yılda olgunlaşır. Kozalak pullarının ucu yuvarlakçadır, sırt kısmında sivri bir çıkıntı (mahmuz) her zaman bulunmaz. Üreyimli pul sayısı 4 tür. Bunların da her birinin altında 2 tane tohum bulunur. Tohum Özellikleri: Tohumlar basık formlu, kanatlıdır. Yan sürgünler Thuja plicata ya nazaran daha kısadır. Odunu hafif, yumuşak, sarı-yeşil renkte, kokuludur. Odunu; kazık, direk, gemi ve ev inşaatında kullanılır, yaprakları gemicilikte iskorpit hastalığına karşı koruyucu olarak kullanılır. Sığ-yayvan köklü ağaçlardır.
Park-bahçe düzenlemelerinde çit bitkisi olarak kıymetlidir. Pek çok kültür formu ise soliter yada küçük grup oluşturmada, dikkat çekici objeler olarak kullanılmaya uygundurlar. Önemli kültür formları: Sütun Formlu Kültürler; T. o. Columbia, T. o. Columna, T. o. Fastigiata, T. o. Rosenthalii T. o. Fastigiata : Konik ya da sütun formludur ve pul yaprakları yeşildir. T. o. Rheingold : Konik ya da geniş tepeli çalıdır. Pul yaprakları koyu altın sarısı renktedir. Geniş Konik Formlu Büyüyenler; T. o. Bodmeri, T. o. Ellwangeriana, T. o. Ellwangeriana Aurea, T. o. Europe Gold, T. o. Holmstrup, T. o. Smaragd, T. o. Sunkist, T. o. Wareana Alçak Büyüyen Çalılar; T. o. Danica, T. o. Globosa, T. o. Hoveyi, T. o. Recurva Nana, T. o. Umbraculifera T. o. Filiformis : Yavaş büyüyen, çok kompakt bir çalıdır. Sürgünler ince, aşağıya sarkık mazı kültivarıdır.
Thuja occidentalis Sürgün Yaprak Gövde Kabuğu
Thuja occidentalis Kozalak Olgunlaşmamış Kozalak Habitus Erkek Çiçek
PLATYCLADUS GENEL ÖZELLIKLERI Monotipiktir. Bu nedenle monotipik olan Platycladus orientalis (Doğu Mazısı) nın özellikleri sıralanacaktır. Platycladus orientalis (Doğu Mazısı) (Syn: Thuja orientalis, Biota orientalis)
Platycladus orientalis- Doğu Mazısı Familyası: Cupressaceae Vatanı: Vatanı Kore, Mançurya, Kuzey ve Batı Çin dir. Habitusu: Vatanında 20-25 m. boy yapabilen, ancak Avrupa da ve ülkemizde 5-10 m. boylanan küçük bir ağaçtır. Oval veya geniş piramidal formlu, bol dallıdır. Ana dallar ve birincil derecedeki sürgünler düşey düzlemde yer alırlar. Yaprak Özellikleri: Sürgünlerin üst yüzündeki pul yaprakların sırtlarında çizgi halinde bir girinti ve bu girintinin içerisinde yağ bezesi vardır. Sürgün Özellikleri: Sürgünler dikey bir düzeyde dallanmıştır. Yapraklı dal ve dalcıklar kitap sayfası gibi birbirine dik yönde paralel dururlar. Vertikal bir düzlemde yayılma gösteren sürgüncüklerin her iki yüzü aynı renkte yani yeşil veya sarımsıyeşildir. Alt yüzlerinde beyaz-gri stoma çizgileri yoktur. Ana sürgünler yuvarlakçadır. Genç sürgünler ovuşturulduğunda hafif reçine kokar.
Platycladus orientalis- Doğu Mazısı Kozalak Özellikleri: Kozalakları Thuja occidentalis ve Thuja plicata ya nazaran daha büyüktür. Kozalak 1-2 cm. uzunlukta, olgunlaşmadan önce mavi-yeşil, dumanlı ve buğulu, etlidir. Olgunlaştığında ise kahverengi, odunsu ve serttir. Odunlaşan kozalak pullarının sırt kısmında uçları çengel gibi geriye kıvrık halde (çengel-diken gibi) mahmuzlar vardır. Herbir kozalak 6-8 adet puldan oluşur, alttaki pullar genellikle üreyimsizdir. Üreyimli olan kozalak pullarından her birinin altında 2 veya 3 adet tohum bulunur. Tohum Özellikleri: Tohumlar 5-6 mm. uzunlukta, kanatsız ve dip kısmında açık renkli bir benek vardır. Platycladus orientalis in sürgünlerinin düşey düzlemde yer alması, kozalağın odunsu karpellere sahip olması ve karpellerin de çengel biçiminde mahmuza sahip olması, tohumların kanatsız olması ile T. plicata ve T. occidentalis ten ayrılır.
Platycladus orientalis Yaprak Sürgün Erkek Çiçek Dişi Çiçek Gövde Kabuğu
Platycladus orientalis Olgunlaşmamış kozalak Kozalak Habitus
Kayalık, kurak yamaçlarda, kireçli topraklarda, hafif kumlu, balçık topraklarda çok iyi gelişen Platycladus orientalis; budamaya elverişlidir. Çelik ve tohumdan rahatlıkla yetiştirilir. Düzenlemelerde soliter veya küçük gruplar (3-5 li) halinde kullanılabileceği gibi çit amaçlı olarak da kullanılabilir. Parkçılıkta kullanılan önemli kültivarları; P. o. Elegantissima, P. o. Semperaurea, P. o. Stricta, P. o. Aurea dır.
CALOCEDRUS (SU SEDIRI) GENEL ÖZELLIKLERI Kuzey Amerika nın batısında, Kalifornia, Meksika, Çin ve Tayvan da yayılış yapan 3 türle temsil edilir. Görünüşleri bakımından Thuja, Thujopsis ve Chamaecyparis lere benzeyen, boylu, herdem yeşil, orman ağaçlarıdır. Tepe sürgünü Chamaecyparis lerin aksine sarkık değil, yukarı doğru yönelmiştir. Gövde kabukları ince, uzun şeritler halinde çatlaklıdır. Sürgünler ince, narin ve çatallanma (ikinci derecede çatallanma) yapar. Yapraklar pul yaprak halinde (Thuja lara benzer), ancak yanda duran katlanmış yapraklarla, yüzeyde bulunan yassı pul yaprakların uçları hemen hemen aynı hizada olup, dip kısımları uzundur ve sürgüne sıkıca temas eder. Yanlarda bulunan katlanmış pul yapraklar birbiriyle hiç temas etmezler.
Kozalaklar uzun yumurta biçiminde, 4-6 puldan oluşur, ancak bunlardan sadece iki (2)si üreyimlidir. Üreyimli pulların her birinin 1-2 tohumu vardır. Kozalaklar 1 yılda olgunlaşır, kozalak pullarının sırt kısmında, ucun hemen aşağısında bir diken bulunur. Tohumlar farklı büyüklükte 2 kanada sahiptirler. Önemli türleri; C. decurrens C. plumosa C. macrolepis
Calocedrus decurrens- Kaliforniya Su Sediri (syn: Libocedrus decurrens) Familyası: Cupressaceae Vatanı: Kuzey Amerika nın batısında, Kaliforniya nın dağlık bölgelerinde 1500-2700 m. yükseltilerde doğal yayılış yapar. Habitusu: Dar piramit formlu, yurdunda 50 m. boylanabilen, herdem yeşil, boylu ağaçtır. Gövde kabuğu kırmızımsı esmer renkli, uzunlamasına yarılmış, dalları yassı, seyrek, kısa ve yukarı doğru kıvrıktır. Yaprak Özellikleri: Yapraklar pul yaprak formunda, 2-3 mm uzunluktadır. Kenar ve orta yaprak uçları bir hizada, parlak yeşil renkte, sivri uçlu ve batıcıdır. Sürgün Özellikleri: Sürgünler basık, her iki yüzü de koyu yeşil renkli, çift çatallanma yapar. Kozalak Özellikleri: Kozalak 2-3 cm. uzunlukta, 1 cm. çapındadır. Kozalaklar aşağı sarkıktır. Kozalak pullarının arka taraflarında kısa, geriye kıvrılmış mahmuzlar vardır. Tohum Özellikleri: Tohumlar uzun ve çift kanatlıdır.
Calocedrus decurrens Kozalak Yaprak Meyveler Çiçek Tohum
Calocedrus decurrens Gövde Kabuğu Olgunlaşmamış kozalak Kozalak Yaprak
Calocedrus decurrens Habitus Gövde Kabuğu
Dekoratif bir süs bitkisi olarak düzenlemelerde soliter kullanıma uygundur. İstanbul un bazı park ve bahçelerinde, Boğaziçi korularında muhtelif yaşlarda güzel örneklerine rastlanır. Karadeniz sahil mıntıkaları için son derece uygundur. Önemli kültür formları; Calocedrus decurrens Aureovariegata : yaprakları sarı alacalı. Calocedrus decurrens Columnaris : Dar sütün formlu bir ağaçtır. Calocedrus decurrens Compacta : Yoğun dallanan bir çalı formudur.
THUJOPSIS GENEL ÖZELLIKLERI Japonya da yetişen tek bir türü günümüze kadar gelmiştir. Bu nedenle monotipik olan Thujopsis dolabrata (Balta Yapraklı Japon Mazısı) nın özellikleri sıralanacaktır.
Thujopsis dolabrata- Balta Yapraklı Japon Mazısı Familyası: Cupressaceae Vatanı: Vatanı Orta Japonya da 400-1800 m.lerde saf ya da karışık ormanlar kurar. Habitusu: Çoğunlukla 5-10 m. bazen de 30-35 m. boylanan, vatanı dışında da 5-6 m. boylanan, herdem yeşil ağaç formundadır. Gövdesi genellikle dipten dallanır. Kabukları ince, kırmızı-kahverengidir. Yaşlanınca grileşir ve boyuna ince çatlaklı olur. Dallar gövdeye çevrel ya da gelişi-güzel dizilir. Tomurcuk Özellikleri: Terminal tomurcuklar belirgin, sivri uçlu pullarla örtülüdür. Yan sürgünlerdeki tomurcuklar küçük ve yuvarlaktır. Yaprak Özellikleri: Pul yapraklar 4-6 mm. Uzunlukta olup, üst yüzü parlak yeşil, alt yüzlerinde geniş stoma lekeleri vardır. Pul yaprakların sırtlarında yağ bezeleri yoktur. Sürgün kenarındaki pul yapraklar kayık şeklinde, uçları sivri ve hafifçe öne doğru bükülmüştür.
Thujopsis dolabrata- Balta Yapraklı Japon Mazısı Kozalak Özellikleri: Kozalaklar 6-10 puldan oluşur, Kozalak pullarının uç kısmında mahmuz gibi dikenler vardır. Tohum Özellikleri: Tohumlar basık, dar kanatlı, ve reçine bezelidir. Odunları hafif, yumuşak, kokulu, reçinesizdir. Yavaş büyürler, kışlara duyarlı değildir. Genellikle çelikle nadiren tohumla da üretilirler. Yarı gölge ağacıdırlar. Düzenlemelerde soliter kullanıma uygundurlar. Görünüş bakımından Thuja lara benzerler. Ancak daha geniş ve basık sürgünleri, daha büyük ve alt yüzleri geniş, gayet belirgin beyaz lekeli pul yaprakları, küre şeklindeki kozalakların pul sayısının az olması, fakat her bir üreyimli kozalak pulunun altında çok sayıda (3-5 adet) tohum bulunması ile Mazılardan ayrılırlar. Mazılarda her üreyimli pulda 2-3 tohum bulunur.
Thujopsis dolabrata Yaprak Sürgün Çiçek Çiçek tomurcuğu
Thujopsis dolabrata Gövde Kabuğu Meyve Habitus
Thujopsis dolabrata nın düzenlemelerde kullanılan kültür formları; var. hondai, Kuzey Japonya da 30 m. kadar boylanan, boylu orman ağacıdır. Sık dallanan, yaprakları ana türe nazaran daha küçük ve daha düz-yassıdır. 'Nana, yavaş büyüyen, ancak 1 m. kadar boylanan, sürgünleri ana türden daha dekoratiftir. 'Variegata, Sürgün uçlarındaki yapraklar neredeyse beyazdır.
Platycladus orientalis= Doğu Mazısı: Sürgünler dikey bir düzeyde dallanmıştır. Sürgüncüklerin her iki yüzü de aynı renkte olup yeşil ya da sarımsı yeşildir. Sürgünlerin üst yüzeyindeki pul yaprakları sırtlarında çizgi halinde bir girinti ve bu girintinin içerisinde yağ bezesi vardır. Alt yüzlerinde beyaz stoma çizgileri yoktur. Ana sürgünler yuvarlakçadır. Kozalak pulları olgunlaştığında odunlaşır, serttir ve kozalak pullarının sırtlarında geriye doğru kıvrılmış halde 6 adet mahmuz(boynuz) bulunur. Kozalakları diğer mazı türlerinden büyüktür. Platycladus orientalis: Yaprağın altındaki yağ bezeleri çizgi şeklinde, kozalak pulları odunlaşmış karpellerden oluşur ve pul yapraklar boyut olarak diğer 2 mazı türünden daha küçüktür. Thuja occidentalis= Batı Mazısı: Sürgünler yatay yönde uzanır. Sürgüncüklerin her iki yüzü aynıdır. Ana sürgünler yassıdır. Yassı sürgüncüklerin üst yüzlerindeki pul yaprakların arka kısımlarında çıkık halde küresel formda yağ bezeleri vardır. Kozalak pulları (4-5 çift) deri gibi yumuşaktır ve kenarlarında küçük sivri uçlar bulunur. Kozalak 7-10 mm. uzunluktadır.t. occidentalis te yağ bezesi nokta şeklinde Thuja plicata= Boylu Mazı: Ana sürgünler yuvarlakçadır. Sürgüncüklerin alt yüzlerinde stoma çizgileri vardır. Pul yapraklar oğuşturulunca keskin pis koku verir. Yaprakların uçları sivridir. Ana sürgün üzerindeki yapraklar seyrek dizilir ve sivri uçları vardır, ve de uzundurlar. Kozalak pulları (5-6 çift) deri gibi yumuşaktır. Kozalak 10-12 mm. uzunluktadır Thuja plicata: yaprağın alt yüzünde kelebeği andıran beyaz-gri stoma çizgileri vardır. Kozalağı T. occidentalis e çok benzer ancak pul sayısı daha fazla, 8-12 adet. Kozalak pulları derimsi yumuşak. Thuja plicata Zebrina =Altınsarısı Çizgili Boylu Mazı