Nöropsikoloji Nöropsikoloji, sinir sistemi ve beynin yapı ve süreçleri ile davranışsal (bilişsel, duygusal / güdüsel) süreçler arasındaki ilişkileri inceleyen disiplinler-arası uzmanlık alanıdır. NÖROPSİKOLOJİK TESTLER Nöropsikoloji, bedendeki doğumsal, travmatik, tümoral, enfeksiyoz, ve dejeneratif süreçler sonucu oluşan bilişsel ve davranışsal değişikliklerle ilgilenmektedir. Nöropsikolojik Değerlendirme: Zihinsel durum değerlendirmeleri, genellikle her bir zihinsel işlevin (dil becerisi, bellek, akıl yürütme, problem çözme, dikkat) tek tek test edilmesi şeklinde düzenlenir. Örneğin; bellek görsel, sözel, anlık, uzun süreli... bilginin kodlanması, depolanması, saklanması, geri çağrılması, tanınması. NPjik Test Bilişsel (ayrıca duygusal / güdüsel) özellikler konusundaki ölçümler yoluyla beyin yapılarının işlevselliği konusunda bilgi veren psikometrik araçlardır. Nöropsikolojik testler: Zihinsel süreçleri ölçer Ölçülen sürecin temelinde yatan beyin yapısının işlevselliği konusunda bilgi verir. Nöropsikolojik değerlendirme, beyinsel hasarın zihinsel değişikliklerle olan ilişkisine duyarlı nöropsikolojik testler yoluyla yapılmaktadır. Bu testler, beyindeki işlev bozukluğuna bağlı olarak oluşan zihinsel bozuklukları, nesnel puanlarla betimlemektedir. Nöropsikolojinin Alt Alanları 1. Deneysel/Temel Nöropsikoloji 2. Klinik Nöropsikoloji 1
Deneysel (Temel) NP TEMEL NÖROPSİKOLOJİ NEDİR? Temel nöropsikolojide, bilişsel bozukluk bir bilgi işleme bozukluğu olarak ele alınır ve patoloji bu temelde incelenir. Beyin - davranış ilişkilerinin anlaşılması ve açıklanmasına yönelik bir faaliyet alanıdır. Deneysel bakış açısı ile laboratuar koşullarında araştırmalar Hayvanlar Sağlıklı ve/veya Çeşitli klinik örneklemler üzerinde Deneysel/bilişsel psikoloji kapsamında elde edilmiş olan çeşitli bilişsel süreçlere ilişkin yoğun veri tabanı, öne sürülmüş olan model ve kuramlar, Bilişsel/davranışsal psikolojinin standart test, görev ve paradigmaları beyin işlevselliğine duyarlı nöropsikolojik testler ileri istatistiksel analiz teknikleri çeşitli ileri teknolojik beyin görüntüleme yöntemleri (EEG, ERP, MEG, fmri vd.) bütünleşik bir şekilde ele alınmaktadır. Araştırma amaçlı yapılan nöropsikolojik çalışmalarda, beynin organizasyonunun anlaşılmasına yönelik çeşitli araştırmalar yapılır. Araştırmalar, yeni nöropsikolojik değerlendirme tekniklerinin geliştirilmesini, ayrıca, sağlıklı insanlara uygulanan nöropsikolojik testlerin, birbirleriyle olan ilişkilerinin faktör analitik çalışmalarla veya modelleme yöntemleri ile ortaya konulmasını amaç edinir. Sağlıklı insanın bilişsel süreçlerinin nasıl çalıştığının anlaşılması ve elde edilen sonuçların beyin hasarı sonucu oluşan davranış bozukluğunun tanı, tedavi ve rehabilitasyonunda kullanılması bu alanın en temel amacıdır. Ayrıca, yine beyin hasarı sonucu ortaya çıkan davranış bozukluğu da, beyin organizasyonunun anlaşılmasında önemli bilgiler sağlayabilmektedir. Klinik NP KLİNİK NÖROPSİKOLOJİ NEDİR? Klinik nöropsikoloji, beyinde (genelde sinir sisteminin bütününde) tümoral, enfeksiyoz nedenlerle oluşan hasar ve bozuklukların bilişsel (ayrıca duygusal / güdüsel) süreçlere etkisini inceler. Beyin hasarlı hastaların tanı, değerlendirme ve rehabilitasyon süreçlerine ilişkin çeşitli uygulamalar yapmak, bir klinik nöropsikoloğun temel görevleri arasındadır. Klinik nöropsikolojide, beynin işlev bozukluğu, davranışsal düzeyde, nöropsikolojik testler aracılığıyla ortaya konur ve nöropsikolog tarafından bir değerlendirme yapılır. 2
Klinik NP 1.Pediatrik Nöropsikoloji: Bilişsel işlevlerin kazanılmasındaki bozukluklar, çocukluk çağına özgü nörolojik sendromlar ve bunların davranışsal dışavurumlarının değerlendirilmesi ile ilgilidir. 2.Yetişkin Nöropsikolojisi: Yerleşmiş davranış paternlerinde (algılama, dikkat, bellek vd.) beyinsel bir patoloji nedeniyle ortaya çıkan davranış değişikliklerinin değerlendirilmesi ile ilgidir. Nöropsikolojik Değerlendirme (Nöropsikoloğun İşlevleri, Nöropsikoloğun Görev Alanları) Tanı Ayırt edici tanı Nörolojik hastalıkların davranışsal profilinin belirlenmesi Hastanın izlenmesi/tedavinin etkililiğinin değerlendirilmesi Rehabilitasyonun planlanması ve yürütülmesi Lezyon-davranış korelasyonu yaklaşımı ile araştırmalar (Öktem, 2004) Tanı/Ayırt Edici Tanı Nörolojik sendromların tanısında Örn., Alzheimer demansının en erken döneminde olduğu gibi, henüz nörolojik muayene bulgusu vermeyen, görüntülemeye de yansımayan hastalıklarda tek bulgu, nöropsikolojik değerlendirmeden gelebilir. Psikiyatrik sendromlarla nörolojik hastalıkların ayırt edilmesinde Örn., Depresyon ile demansın ayırt edilmesinde Prediktif yorumlarda bulunma, bir nörolojik hastalığın ilerde ortaya çıkıp çıkmayacağını öngörmede Örn., Ailesinde, Alzheimer Demansı gibi genetik geçişli olabilen bir hastalık olduğunda, kişinin kendisinin de ilerde bu hastalığa tutulabileceği konusundaki ipuçları, frontal yönetici (executive) işlevleri değerlendiren nöropsikolojik testlerden gelebilir. Nörolojik Hastalıkların Davranışsal Profilinin Ortaya Konulması Çeşitli nörolojik hastalık ve sendromlarda, birbirinden farklı ve kendine özgü bir nöropsikolojik tablo ortaya çıkar. Örn., Sendrom Posterior serebral arter tıkanmaları Multipl Skleroz Sol hemisfer orta serebral arter olayları Bilişsel Profili Çeşitli görsel agnoziler (biri veya birkaçı) Primer tipte bir bellek bozulması Yönetici işlev bozulmaları Frontal bulgular Dikkate sekonder bellek bulguları (geri getirmede bozukluk) Çeşitli afazi sendromları 3
Hastanın İzlenmesi, Nöropsikolojik Rehabilitasyon Hastalığın seyrinin izlenmesi, Tedavinin planlanması ve Tedavinin değerlendirilmesi Rehabilitasyonun planlanması Yapılan rehabilitasyonun sonucunun değerlendirilmesi Zaman içinde rehabilitasyon programında yapılacak değişikliklerin kararlaştırılmasında Bu değerlendirmenin belli aralıklarla tekrarlanması, hastalığın ne yönde ve ne hızda geliştiğini, iyileşmekte mi, kötüleşmekte mi olduğunu, bunun ne hızla gittiğini göstererek, tedavide yapılacak değişikliklere ışık tutar. Cerrahi girişim öncesi yapılan ve girişim sonrası tekrarlanan nöropsikolojik muayene, cerrahinin ne getirdiğini, ne götürdüğünü aydınlatır. Lezyon-Davranış Korelasyonu Yaklaşımı ile Araştırmalar Nöro-görüntüleme teknikleri bilişsel işlevlerin nöral karşılıklarının detaylı analizini sağlamaktadır. PET, fmri gibi ileri teknolojik beyin görüntüleme teknikleri daha yüksek detayda bilgi vermeleri, deneysel nöropsikolojideki ilerlemeler (bilişsel işlevlerin ölçümünde standardize işlemlerin gelişiminde ; vb) Nöropsikoloğun Bilgi Yapısı ve Donanımı Klinik nöropsikologdan, Temel Psikolojiden Klinik Psikolojiye, Gelişim Psikolojisinden Nöroanatomiye pek çok alanda çeşitli düzeylerde bilgi sahibi olması beklenmektedir. Klinik nöropsikologun esnek, meraklı, yaratıcı olması gerekir. Bir klinik psikolog kadar, görüşme ve danışma tekniklerini bilmesi, sosyal kültürel değişkenleri iyi tanıyıp bunları değerlendirebilmesi, psikometrik açıdan testleri iyi tanıması, sinir sistemini ve bunun normal işleyişini ve patolojilerini pratisyen bir hekim kadar iyi bilmesi gerekir. 4
Klinik Nöropsikolojinin Sorunları Hastaya testlerin veriliş sırası sorunu Yeniden test etme sorunu Hastanın en iyi performansını elde etme sorunu Testlerin standardizasyonunun olup olmaması sorunu* Zihinsel ve/veya fiziksel özürü olan olan kişiye test verilmesi sorunu Performansın, depresyon gibi duygusal etkenlerden etkilenmesi sorunu Test Standardizasyonu 1. Test malzemesinin (testin kendisi, yönergesi, kayıt formu) çevirisinin yapılması. 2. Test malzemesinin uyarlamasının yapılması. 3. Testin güvenirlik katsayısının hesaplanması. 4. Testin geçerlik katsayısının hesaplanması. 5. Testin kullanılacağı kültür için norm değerlerin belirlenmesi. Test Standardizasyonu Test Standardizasyonu 5
Test Standardizasyonu Karakaş, S., Erdoğan Bakar, E., Doğutepe Dinçer, E. (2013). BİLNOT Bataryası El Kitabı: Nöropsikolojik Testlerin Yetişkinler için Araştırma ve Geliştirme Çalışmaları: BİLNOT- Yetişkin (Cilt I). Konya: Eğitim Yayınevi. Çeviri Çalışmaları TANIMI: Test malzemesinin (testin kendisi, kayıt formu, uygulama yönergesi, vb. gibi) kullanılacak dile çevrilmesi işlemleri Karakaş, S., Erdoğan Bakar, E., Doğutepe Dinçer, E. (2013). BİLNOT- Yetişkin: Ekler (Cilt II). Konya: Eğitim Yayınevi. Uyarlama Çalışmaları TANIMI: Sözel testlerin standardizasyonu, basit bir çeviri işleminin çok ötesindeki uyarlama çalışmalarını gerektirmektedir. Güvenirlik Çalışmaları TANIMI: Aynı koşullar altında yapılan tekrarlı ölçümlerde kişinin testten aynı puanı alabilme derecesi: testin ilgili olduğu özelliği ne derece tutarlı olarak ölçtüğü. Anna Thompson Ayşe Öztürk (kullanım sıklığı) City Hall Station Merkez Karakolu (işlevsel benzerlik) School Cafeteria Okul Yemekhanesi (yersel benzerlik) 6
GÜVENİRLİK ÇEŞİTLERİ VE İLGİLİ İŞLEMLER: 1. Test - tekrar test güvenirliği; kararlılık katsayısı (coefficient of stability) İşlem: Testin aynı kişilere farklı zaman aralıklarında iki veya daha fazla kere uygulanması. 2. Paralel / eşdeğerli formlar güvenirliği (paralel forms); eşdeğerlik katsayısı (coefficient of equivalence) İşlem: Testin benzer tür ve zorluktaki maddelerinden paralel formların oluşturulması. 3. İki - yarım güvenirliği (split half); İç - tutarlık katsayısı (coefficient of internal consistency) İşlem: Testin tek ve çift maddeler, madde blokları veya seçkisiz olarak iki yarıya ayrılması. BİLNOT Bataryası Testlerinin Güvenirliği, test-tekrar test tekniği ile incelenmiştir. Geçerlik Çalışmaları TANIMI: Testin ölçmeyi amaçladığı özelliği ölçme derecesi. GEÇERLİK ÇEŞİTLERİ VE İLGİLİ İŞLEMLER: 1. Sağduyusal / a priori / görünüm geçerliği (common-sense / a priori / face validity) İşlem: Uzmanlarca testin görünümüne bakılarak ön-değerlendirme yapılması. 2. Kapsam geçerliği (content validity) İşlem: Test maddelerinin içerikleri bakımından testin bütününe uygunluğunun uzmanlarca, sistematik bir biçimde değerlendirilmesi. 3. Kurultu geçerliği (construct validity) İşlem: Testin ilişkili olduğu hipotetik özellik ve treytleri ölçme durumunun deneysel veya faktör analitik çalışmalarla araştırılması. 4. Ölçüt geçerliği (criterion-related validity) a. Hemzaman geçerlik (concurrent validity) İşlem: Test puanlarının, test performansına ilişkin bir alandaki ölçümlerle ilişkilendirilmesi. b. Yordayıcı geçerlik (predictive validity) İşlem: Test puanlarında, testin ilişkili olduğu alandaki performansın yordanması. 5. Uyuşma geçerliği (congruent validity) İşlem: Testin, aynı özelliği ölçen, geçerliği kanıtlanmış bir başka testle ilişkilendirilmesi. 7
Kurultu geçerliği (construct validity): testin ilişkili BİLNOT Bataryası Testlerinin Geçerliği, Kurultu geçerliği (construct) tekniği ile incelenmiştir. olduğu özellikleri ölçme durumunun; deneysel, korelatif veya faktör analitik çalışmalarla araştırılması temeline dayanır. Kurultu geçerliğini belirlemeye yönelik çalışmalarda çeşitli yaklaşımlar izlenebilir. 1. Yaşla birlikte değiştiği, yani gelişimden etkilendiği bilinen özellikleri ölçen testlerde, test puanlarının yaşa göre değişmekte olduğunu göstermek tir. 2. Faktör analizi (factor analysis: FA) yoluyla testin yapısını incelemektir. 3. Testin, söz konusu özelliğe sahip olma açısından aşırı uçlarda bulunan bireylerde (uygun tanı gruplarında) sınanması dır. Normalizasyon Çalışmaları TANIMI: İlgili testten elde edilmiş olan sayısal değerlerin, söz konusu kişiyi, kullanılacağa kültürde, benzerleri arasında nasıl bir sıraya koyduğunun belirlenmesi. 8
Normalizasyon Çalışmaları Eğitim 5-8 yıl 9-11 yıl 12 + Yaş 20-24 yaş K E 25-34 yaş K E 35-44 yaş K E 45-54 yaş K E 55 + K E 80 70 60 50 40 30 20 10 0 73 test puanın, Eğitim, Yaş ve Cinsiyet değişkenlerinden etkilenme durumu. 67.12 42.46 20.55 Eğitim Yaş Cinsiyet Puanlar % z-puanı NP.jik Değerlendirmede Hastanın Yaşını bilmek... 20 0-20 16 17 18 20-34 16-19 20-34 35-54 55-69 70+ Yaş GİSD-B Puanlarının yetişkinlerde yaşa göre değişimi NP.jik Değerlendirmede Hastanın Eğitimini bilmek... Dikkat Eğitim (yıl) 5-8 9-11 12 Algısal kurulumu değiştirme Bozucu etkiye karşı koyabilme Tepki hızı Testler: STROOP -TBAG Görsel- mekansal algılama Yönlenim ve görselleştirme İrdeleme Genel yetenek Testler: RSPM, ÇYBT, WCST) Öğrenme Değişik bellek türleri Kavramsallaştırma Zihinsel esneklik (Testler: WMS-R, SDÖT, WCST) 9
ÇYBT (ORTALAMA PUAN) NP.jik Değerlendirmede Hastanın Cinsiyetini bilmek... 26 25 24 23 22 CİNSİYET Np.jik Değerlendirmede... Genel Özellikler Sessiz ortam En iyi performans için hastanın teşviki Hasta yakınının ilk görüşmede bulunması Niceliksel değerlendirme yanında niteliksel değerlendirme de yapmak Vb... 21 20 20-24 25-34 35-44 45-54 55 + KADIN ERKEK (Karakaş ve diğ., 2004) YAŞ Np.jik Değerlendirmede... Test uygulanan odanın yeterince aydınlatılmış, iyi havalandırılmış, sessiz ve test uygulanan kişinin ilgisini teste yönlendirebildiği bir ortamı olmalıdır. Uygulama denek ve testörün karşılıklı oturduğu bir masada yapılmalı, masanın boyu uygulama için uygun olmalı, deneğin oturduğu sandalye rahat olmalıdır. Odaya hiç kimsenin girip çıkmaması sağlanmalıdır. Test malzemeleri kullanıma uygun olarak masanın üzerinde durmalı, gereksiz malzeme masanın üstünde bırakılmamalıdır. Uygulamadan önce deneğin renk körü olup olmadığı, gözlük kullanıp kullanmadığına ve teste ilişkin görevleri yapmasına engel olabilecek fiziksel bir engelinin olup olmadığına ilişkin gerekli bilgiler alınmalıdır. Teste ilişkin görevler deneğe anlatılırken, onu sıkmadan, acele etmeden göz teması kurarak anlatılmalıdır. Np.jik Değerlendirmede... Yönergenin denek tarafından doğru anlaşıldığından emin olmak gereklidir. Test uygulayıcı, deneğin en iyi performansını göstermesini sağlamaya çalışmalıdır. Test uygulama sırasında, deneğin teste olan ilgisi canlı tutulmalıdır. Test uygulanırken deneğin davranışları çok iyi gözlemlenmeli, deneğin problemi nasıl çözdüğüne dikkat edilmeli, gerekli notlar alınmalıdır. Niceliksel değerlendirmenin yanısıra, niteliksel gözlemlerde yapılmalıdır. Uygulama sırasında denekler, bazen, verdikleri cevapların doğru olup olmadığını ya da başarılı olup olmadıklarını sorabilirler. Böyle bir durumda, deneğin test performansını etkileyecek bir durumdan özellikle kaçınılmalıdır. Soruların test uygulaması bittikten sonra cevaplanacağı, uygun bir şekilde anlatılmalıdır. 10
Np.jik Değerlendirmede... Eğer uygulanacak test deneğin çok çaba harcayacağı ve yorulacağı bir test ise, deneğe önceden bu durumu uygun şekilde anlatmak yararlı sonuçlar verebilmektedir. Arka arkaya birkaç test uygulanacaksa, testler arasında yeterli zaman aralıkları verilmelidir. Testlerin birbirlerinin performansını etkilemeyecek sırada, uygulanmasına dikkat edilmelidir. Nöropsikolojik testler araştırma amaçlı kullanılacaksa, araştırmada yer alan deneklerin/hastaların yaş, eğitim ve cinsiyet açısından eşdeğerliğini sağlamak ve grupları bu açıdan sabitlemek yöntem açısından daha doğru bir yaklaşımdır. Psikolojik Test Kullanımı Psikolojik testlerin kullanım ve dağıtımını denetim altında tutmanın amacı, testlerin yanlış olarak kullanılıp yanlış kararlara varılmasını önlemek ve testleri bu konuda yetişmiş kişilerin kullanmasını sağlamaktır. Psikolojik testleri kullanacak uzman kişilerin insan davranışı ile ilgili olarak psikoloji ve psikolojinin alt alanlarına ilişkin temel bilgi ve becerileri, ölçme tekniği ve istatistik gibi psikometrik bilgilere sahip olması gerekir. Ayrıca uygulanacak her psikolojik testi özel olarak beceri düzeyinde öğrenmesi de gerekmektedir. Psikolojik Test Kullanımı Psikolojik testlerin kullanılmasını denetlemenin iki önemli nedeni vardır: 1- Testler bu konuda gerekli eğitimi almış yeterli kişiler tarafından uygulanmalı, puanlanmalı ve yorumlanmalıdır. 2- Test uygulanan kişilere testin içeriğine ilişkin bilgi sahibi olmalarını ya da önceden pratik yapma olasılığını önlemektir. Psikolojik test malzemelerinin gizliliği vardır. Genel olarak test malzemeleri bu testleri kullanacak uzman kişilerin elinde ya da denetiminde bulunmalıdır. Ayrıca test malzemelerinin satımı da denetim altındadır. Bilimsel olarak psikolojik test geliştiren ve bunları yayan, satan kurumlar test alacak kişilerin belirli konularda yeterli olup olmadığını araştırdıktan ya da belgeledikten sonra dağıtma satma işlemini yapmaktadırlar. Testlerle ilgili etik sorumluluk testi dağıtan kişi kadar testi kullanan ve satan kişilere de düşmektedir. Psikolojik Test Kullanımı Gizlilik Test uygulanacak kişinin test hakkında bilgisi olmaması, daha önceleri testi görmemiş olması, teste yakınlık ve soruları cevaplandırmada yatkınlığının bulunmamasıdır. Bütün kişiler testleri standart bir durum içinde almalıdırlar. Test sonuçları özellikle seçme işlemi için kullanılacaksa, gizlilik çok önemlidir. Testlerin Basım ve Dağıtımı Testlerin basım ve dağıtımın denetim altında tutulması gerekir. Araştırmalarda kullanılan ölçme araçları araştırma raporunun ekinde bütünü ile verilmez. Ancak kısa bir açıklama ve birkaç örnek soru verilebilir. 11
Psikolojik Test Kullanımı Uygulayıcıların Yetişmişlik Gereklerine Göre Psikolojik Testlerin Dereceleri Testlerin uygun ve geçerli kullanılması teknik bilgi, dikkat ve beceri isteyen bir iştir. APA nın psikolojik testler için hazırladığı standartlarda testler üç grup altında toplanmakta ve her gruptaki testleri kullanacakların nitelik ve yetişmişlik düzeyleri şöyle saptanmaktadır: A Derecesindeki Testler: El kitabına uyarak kolayca uygulanabilen, puanlanan ve yorumlanan testlerdir. Genel başarı ve meslek başarısı testleri bu gruba girmektedir. Bu gibi testler okul müdürleri, iş idarecileri gibi psikolog ve danışman olmayan kişiler tarafından kullanılabilmektedir. Psikolojik Test Kullanımı B Derecesindeki Testler: Testlerin hazırlanışı ve kullanılışına ait teknik bilgileri ve bunlara dayalı istatistik yöntemler, bireysel farklar, uyum psikolojisi, kişilik psikolojisi ve danışmanlık gibi alanlarda bilgiyi gerektiren testler bu gruba girmektedir. Bu testleri kullanmak için bireyin psikoloji, danışma psikolojisi alanında lisans öğrenimi görmüş ve tecrübe kazanmış olması gerekmektedir. Genel Yetenek Testleri, Özel Yetenek Testleri, İlgi Envanterleri, Kişilik Envanterleri vb. C Derecesindeki Testler: Psikometri, psikolojik testler, test hazırlama tekniklerini bilmek ve bunu destekleyici olarak yeterli psikoloji bilgisine sahip olmak ve testlerin kullanılmasında denetimli pratik yapmış olmak, en az psikoloji ve psikolojik danışman alanında yüksek lisans öğrenimi görmüş olmak koşullarını yerine getirenlerin kullanabileceği testler bu gruba girmektedir. Bireysel Zeka Testleri, Kişilik Testleri, nöropsikolojik testler vb. Psikolojik Testlerle İlgili Temel İlkeler ve Etik Kurallar Etik kuralların temel amacı alanda çalışan elemanların mesleklerinde karşılaşabilecekleri vermektir. 1- Yeterlik özel durumlarda davranışlarına yol gösterecek ipuçları Test uygulama konusunda gerekli eğitimlerin alınmasını, tecrübe kazanılmasını, elde bulunan bilimsel, mesleksel ve teknik kaynakların ışığında ve test alanların (ya da hasta) iyilik ve çıkarları doğrultusunda en uygun kararların alınmasını içerir. Test uygulayanlar (veya danışmanlar, terapistler) vb. alanlarda bilimsel ve mesleki düzeylerini yükseltmeye, bilgilerini sürekli olarak yenilemeye ve yaşam boyunca kendilerini uzmanlık alanında yetiştirmeye çalışırlar. Temel Ilkeler 2-Dürüstlük Test uygulayan kişi bilimsel ve mesleki çalışmalarında dürüstlüğü, gerçekçiliği ön planda tutar. Doğru olmayan açıklamalar yapmaz. Kendini tanıtırken, eğitimlerinden, araştırmalarından ve mesleki niteliklerinden söz ederken yanlış ve abartılı ifadeler kullanmaz. Meslek uzmanı kendi değerleri sisteminin, gereksinimlerinin zayıf ya da eksik yanlarının bilincine varmaya çalışır ve bunun mesleki çalışmalarına nasıl yansıyabileceğini fark etmeye çalışır. Duygu, düşünce söz ve davranışlarında tutarlı ve saydam olmaya çalışır. 12
Temel Ilkeler 3- Sevecen ve Saygılı Olma Test uygulanan kişiye (ya da danışana, hastaya) özellikle sevecen ve saygılıdır. İnsan ilişkilerinde sevginin ve sevecen olmanın, meslektaşların ve danışanların, test uygulanan kişilerin kişilik haklarına ve onurlarına saygılı olmanın önemini kavramışlardir. Kişilerin sorunlarını kendilerinin çözebileceğine, kendi kararlarını kendilerinin vermesi gerektiğine, bazen idari ve hukuki zorluklara yol açsa bile danışanların özel ve kişisel sırlarını korumaya hakları olduğunu bilirler. 4- Kültürel ve Bireysel Farklara Duyarlılık Test verenler insanların özelliklerinin verecekleri yardım hizmetinin yaş, cinsiyet, din, dil, sosyoekonomik düzey, değişik etnik gruba ait olma gibi bireysel ve kültürel özelliklerinin olumsuzluk olarak etkilememesine dikkat ederler. Empati kurmaya çalışırlar. Temel Ilkeler 5-Toplumsal Sorumluluk Bireyi toplumdan soyutlamak imkansızdır. Bireye içinde yaşadığı topluma uyum sağlaması için yardım etmek gereklidir. Danışmanlar bireye hizmet verirken aslında topluma hizmet ettiklerinin bilincindedirler. Hizmet toplumun yararlarını ve haklarını gözeterek verilmelidir. 6-Bilimsel ve Mesleki Sorumluluk Meslek elemanı etik ve davranış standartlarına bağlı olmayı, görev ve rollerini iyice kavrayıp bunlara uygun davranma sorumluluğunu üstlenmişlerdir. Hizmet verilen kişilerin iyilikleri ve çıkarları doğrultusunda ilgili kurumlarla işbirliği yapar, onları alandaki başka uzmanlara gönderirler. Aynı zamanda meslektaşların etik kurallara uyup uymadıkları konusuyla da ilgilidirler. Alandaki gelişmeleri izleyip, kendilerini sürekli olarak geliştirmeye ve yenilemeye çalışırlar. Etik 1-Bilgilendirme: Testör, testin uygulanmasından önce testin niteliği ve amacı ile sonuçların kesin olarak nerede kullanılacağı hakkında testi alana bilgi vermelidir. 2-Testin Seçimi: Testin geçerlik, güvenirlik düzeyinin yeterli olmasına ve test uygulanan için hem yasal hem de etik açıdan uygun olmasına dikkat edilir. Test sonuçlarının çeşitli nedenlerle yayımlanmış olması testin sonuçlarını geçersiz kılabilir. Etik 4- Yeterlik: Psikolojik testleri ve diğer ölçme tekniklerini uygulayan, puanlayan, yorumlayan kişilerin kullandıkları tekniğin güvenirliği, geçerliği, standardizasyonu ve bu araçların çeşitli amaçlar için uygun şekilde kullanımı gibi konularda yeterli bir anlayış ve beceriye sahip olması gerekir. Farklı testleri uygulamak puanlama ve yorumlama için farklı yetenek ve hazırlığı gerektirir. 3-Uygulama: Testler standardize edilirken belirli koşullar altında uygulanmalıdır. Ölçme aracının standardize edildiği norm grubu içinde temsil edilmeyen grupların üyeleri ya da diğer bireylerin performanslarını değerlendirir ve yorumlarken son derece dikkatli olunmalıdır. Testlerin posta aracılığıyla kullanılması yeterince kontrol edilmeyen uygulamalar test kullanma etiğine aykırıdır. Ancak, ilgi envanterleri gibi kendi kendine uygulanıp puanlanabilen ölçme araçları posta aracılığıyla uygulanabilir. Psikologlar, testlerin, ilgili normların cinsiyet, yaşam süresi, ulusal köken, din, zihin seviyesi, dil, sosyo-ekonomik düzey gibi faktörler yönünden bireye uygulanıp uygulanmamasının uygunluğuna ve yorumlamasının özel bir durum/ayar gerektirip gerektirmediği konusunda bilinçlidirler. Psikolojik testleri kullananlar, bireyler hakkında yapılabilecek tanı, yargı ya da yordamaların kesinliğinin sınırlarını bilirler. 13
Etik 5- Yeterlik ve Sorumluluk: Psikologlar testlerin puanlamasını ve yorumlamasını ister kendileri ister başka kişilere ya da bilgisayara yaptırsınlar ölçme araçlarının uygun bir şekilde kullanmanın sorumluluğunu taşırlar. 6- Yanlış ve Hatalı Test Kullanımı: Psikologlar, psikolojik testlerin niteliği yeterli olmayan kişiler tarafından kullanılmasını desteklemez. Testlerden elde edilen ham verilerin ya da sonuçların hasta ya da danışanlara uygun olmayan bir şekilde verilmesinden kaçınırlar. 7-Test ve Test Sonuçlarının Güncelliği: Psikologlar testlerin kullanımında güncel bilgilere yer verirler. Güncelliğini yitirmiş testleri ve test sonuçlarını kullanmazlar. Etik 8-Test ve Değerlendirme Sonuçlarını Yorumlama: Birey hakkında yapılan değerlendirmeler, tavsiyeler, yazılan raporlar psikolojik tanı ya da değerlendirici ifadelerin, toplanan bilgilere, bulgulara, sağlanan yeterli kanıtlara, bireyle yapılan kişisel görüşme sonuçlarına dayandırılması gerekir. 9- Değerlendirme Sonuçlarını Açıklama ve Duyurma: Testi uygulayan kişi, test verilerini birey ya da gruba açıklarken yeterli ve anlaşılır düzeyde yorum ve açıklamalar yapar. Sonuçlar hakkında bilgi verilirken yanlış iddia, ve algılamaya neden olabilecek bilgilerden kaçınılır. Psikologlar yasal olarak yetkili kişilere açıklama yaparken değerlendirilen kişinin yararına olacak, makul, anlaşılabilir bir dil kullanırlar. 10-Test Geliştirme: Psikolojik testlerin sınırlılıklarının artması halinde psikologlar zaman zaman ölçme araçlarını gözden geçirerek güncelleştirir ve bunları amaca uygun hale getirirler. Bir testin çeviri ve adaptasyonu yapılırken geliştiren kişiden onay alınmalıdır. Kafadar, PhD 14