Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü - Yalova

Türkiye'de Mantar Yetiştiriciliği Konusunda Yapılan Ar-Ge Çalışmalarının Etki Değerlemesi SONUÇ RAPORU Dr. M. Emin ERGÜN Dr. Filiz PEZİKOĞLU Mine UÇAR Uz. M. Kemal SOYLU Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü - Yalova 1

1. ARAŞTIRMANIN AMACI VE GEREKÇESİ Türkiye de ticari anlamda Kültür Mantarı üretimi 1970 li yıllarda başlamıştır. 1973 yılında 80 ton olan mantar üretimi 1983 yılında 1.400 ton a, 1991 yılında 3.052 ton a, 2008 yılında 250.000 ton komposttan 50.000 ton üretim elde edildiği tahmin edilmektedir. Türkiye de Kültür Mantarı üretimi bazı yörelerde yoğunlaşmış durumdadır. Yaklaşık 20.000 ton mantar üretimi ile Antalya Korkuteli ilçesi en önemli üretim merkezi haline gelmiştir (Türkiye üretiminin %40 ı). Diğer önemli üretim merkezleri, Yalova, Ankara, Kocaeli ve İzmir dir. Bu çalışma ile; Ar-Ge amaçlı ayrılan kaynakların etkin kullanılıp kullanılmadığını belirlemek, Ar-Ge çalışmalarının ekonomiye olan katkısını ortaya koymak, Ortaya çıkan etkinin kaynaklarının tanımlanması, İhtiyaç duyulan yeni araştırma konularının ortaya konulması amaçlanmıştır. 2. GİRİŞ Türkiye de Kültür Mantarı yetiştiriciliğinin 1975 yılında Kuruluşumuzda başlatılan araştırma çalışmalarıyla birlikte yaygınlaştığı ve hatta start aldığı bilinmektedir. Kültür Mantarı konusunda başlatılan Ar-Ge çalışmalarının 3 adedi 1976 yılında sonuçlandırılmıştır. Geçen süre içerisinde; Kompost ve içerikleriyle ilgili 12, Misel konusunda 8, Hastalık ve zararlılarla ilgili 4, Mantar çeşitleri konusunda 2, Muhafaza ve değerlendirmeyle ilgili 2 Diğer konularda 3 olmak üzere toplam 31 adet araştırma çalışması sonuçlandırılmıştır. 2

Eğitim ve Yayınlar Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü 1980-1990 yılları arasında yılda ortalama 150 kişiye EĞİTİM verilmiş, 1990-2009 yılları arasında yılda ortalama 50 kişiye EĞİTİM verilmiş, (Bu eğitimlerde; Kültür Mantarı Yetiştirme Teknikleri, Hastalık ve Zararlıları, Planlaması ve Pazarlama, Depolama-Muhafaza, Değerlendirme konuları işlenmektedir). Yılda ortalama 400 kişiye bilgi aktarılıyor (yüz yüze, telefon ve e-posta). Tarımsal Araştırmaları Destekleme ve Geliştirme Vakfı (TAV) ve Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü tarafından; 1980 den sonra yılda ortalama 500 kişiye Mantar konusunda hazırlanan yayın satılmaktadır. Kongreler Kongre adı Düzenleme tarihi Yeri 1. Yemeklik Mantar Kongresi 23 24 Kasım 1976 Ankara 2. Yemeklik Mantar Kongresi 9 12 Eylül 1980 Ankara 3. Yemeklik Mantar Kongresi 10 12 Ekim 1984 Yalova 4. Yemeklik Mantar Kongresi 2 4 Kasım 1992 Yalova 5. Yemeklik Mantar Kongresi 5 7 Kasım 1996 Yalova 6. Yemeklik Mantar Kongresi 20-22 Eylül 2000 Bergama 7. Yemeklik Mantar Kongresi 22-24 Eylül 2004 Korkuteli 8. Yemeklik Mantar Kongresi 15-17 Ekim 2008 Kocaeli 3

3. MATEYAL VE YÖNTEM 3.1. Materyal 3.1.1. İkincil Veriler Kültür Mantarıyla ilgili değişik kaynaklardan elde edilen veriler kullanılmıştır. 3.1.2. Anket Yoluyla Elde Edilen Veriler Mantar üretiminin yoğun olduğu illerdeki işletmeden elde edilen veriler kullanılmıştır. Antalya 31 Ankara 12 Kocaeli 11 Yalova 6 TOPLAM 60 3.2. Yöntem 3.2.1. lerin Seçilmesinde Uygulanan Yöntem Anket çalışmaları için örneklemede gayeli örnekleme yöntemi kullanılmıştır. 3.2.2. Verilerin Değerlendirilmesinde Uygulanan Yöntem İncelenen işletmelerden elde edilen veriler; İllere göre ve işletme büyüklüklerine göre değerlendirilmiştir. ler; I Grup (50-200), II Grup (201-700), IIII Grup (701+) m2 taban alanı olmak üzere 3 gruba ayrılarak analiz edilmiştir. İncelenen işletmelerden elde edilen veriler illere ve işletme gruplarına göre değerlendirirken varyans analizine tabi tutulmuş, ortalamalar arasındaki farklılık LSD0.01 testine göre gruplandırılmıştır. Verilerin analizinde % hesapları ve ortalamalardan da yararlanılmıştır. 4

4. LİTERATÜR ÖZETİ Etki değerlemesi olarak bilinen çalışmalara, 1990 lı yıllardan itibaren sıkça rastlanmaktadır. Genelde kırsal kalkınma amaçlı proje kaynaklarından elde edilen sosyal içerikli değerlendirmeler yanında, farklı üretim teknolojilerinin uygulanmasından elde edilen sonuçların etkilerinin ölçülmesinde kullanılmış çalışmalardır. Tatlıdil (1989), yağmurlama sulama teknolojisinin benimsenmesinde anket uygulanan üreticilerin ortalama benimseme süresini 6,2 yıl olarak tespit etmiştir. Kilpatrick (1998), sosyal bilimlere yönelik araştırmaların faydasının ölçülmesinde kullanılabilecek bazı yöntemleri belirttiği çalışmasında, bu yöntemlerin uzun zamandır çok farklı amaçlar için kullanıldığını ve bazılarının uygulamalı bilimlerde de kullanılmaya uygun olduğunu bildirmektedir. Örnek olay incelemesi (Case Study), fayda-masraf analizi, istatistiksel yöntemler (regresyon analizi), yöneylem araştırma modellemeleri (amaç programlama), simulasyonstokastik modeller, araştırmaların etki değerlemesinde kullanılabilecek bazı yöntemler olarak tanıtılmaktadır. Alex (1998) e göre üzere araştırma değerlemesi esas olarak iki kısma ayrılmaktadır; Birincisi Performans Değerlemesi olup, araştırma programı gerçekleştirilirken, süreci takip eden değerleme olarak tanımlanmaktadır. İkincisi ise Etki Değerlemesi olup, araştırma programının ortaya çıkardığı değişimin analizi ve ölçülmesini ifade etmektedir. Performans ve etki değerleme, niteliksel faktörler yanında niceliksel (miktarsal) faktörleri de içermektedir. Ekonomik etki, etki değerlemesinin en önemli kısmı olmakla birlikte tek başına etkinin ölçülmesinde yeterli olmamaktadır. Projelere finansal destek veren kişi ve kurumlar, yoksulluğun azaltılması, çevrenin korunması, gıda güvenliği ve ticaretin geliştirilmesi konularında ne gibi sonuçlar elde edileceğini matematiksel olarak görmek istemektedirler. Yine aynı çalışmada bildirildiği üzere, Riley ve Alexander (1998), tarafından yapılan tanımlama, araştırma etki değerlemesinin (impact assessment) uzun dönemli yönetim yaklaşımını, çeşitli değerlendirme (evaluation) yöntemlerini ve her bir araştırma projesindeki etki değerlemesine uygun toplu stratejileri içerdiğini belirtmektedir. Alston ve Pardey (2001), araştırma sonuçlarının yeniden değerlemesi başlıklı çalışmalarında; geleneksel metotlar kullanılarak 5

araştırma sonuçlarının genel faydasını, bu faydanın oransal olarak hangi projelerden kaynaklanmış olabileceğini değerlendirmişlerdir. Yalnızca araştırmaların yıllık geri dönüşüm oranını %99.9, hem araştırma hem yayımın yıllık geri dönüşüm oranını %47.6 ve yalnızca yayımın yıllık geri dönüşüm oranını %84.6 olarak tahmin etmişlerdir. Ex post değerlemelerde kamu tarımsal Ar-Ge yatırımlarının, tarımsal verimliliği artırdığı belirtilmektedir. Çok faktörlü verimlilik, ölçülebilen girdiler ve ölçülemeyen çıktılarla tanımlanmaya çalışılmaktadır. Bu nedenle araştırmaların faydasını ölçmede geleneksel prosedürü kullanmışlardır. Bu faydanın belirlenmesinde iki adım kullanmışlardır. Birincisi, Ar- Ge den başka diğer faktörlerin yardımıyla matematikselleştirme, diğeri ise uygun araştırmaların faydalarının özel, bireysel, ulusal programlar kullanarak bunları oransallaştırmadır. Bu aşamada tanımlanan maliyetler (araştırmanın maliyeti), beklenen faydalar ve belirsiz etkiler tanımlanmaya çalışılmıştır. Çalışmanın sonucunda, tarımsal araştırmalara yapılan yatırımların, sosyal olarak bütünüyle karlı olduğu tespit edilmiştir. Sterns ve Bernsten (1996), Kuzey Kamerun da sığır bezelyesi ve sorgumla ilgili araştırma ve yayımın etki değerlemesini inceledikleri çalışmada, sığır bezelyesi için iç karlılık oranını %15, sorgum için %1 olarak tahmin etmişlerdir. İç karlılık oranı, yatırımın karlılığını ölçmede kullanılan bir yöntemdir. Kamerun da sermaye maliyeti %10 olduğu için, sığır bezelyesi araştırma ve yayım çalışmalarının ekonomik anlamda karlı olduğu belirlenmiştir. Alfranca ve Huffman (2001), tarafından yapılan organizasyonlar ve kamu araştırmalarının özel sektör tarımsal araştırmaları üzerine etkileri isimli çalışmada, ekonometrik modelleme ile 1984-1995 yılları arasında 7 AB ülkesinden toplanan veriler değerlendirilmiştir. Çalışma sonucunda, özel sektör Ar-Ge yatırımlarının daha çok patent hakkına sahip olduğu, ancak diğer konularda özel ve kamu sektörü Ar-Ge çalışmalarının eşit ağırlığa sahip oldukları belirtilmektedir. Yatırım yaptıkları konular açısından iki sektör incelendiğinde, örneğin özel sektörün daha çok uygulamalı araştırmalara, kamu sektörünün ise temel araştırmalar ile teknolojiye öncelik eden bilimlere yöneldiği tespit edilmiştir. Qaim (2001), tarafından yapılan ve Kenya da transgenik virüs ve ekinbitine dayanıklı tatlı patatesin ekonomik olarak yaygınlaşmasının ex ante analizinin tanımlandığı çalışma, kamu ve özel sektörün bir arada 6

bulunduğu uluslar arası bir projedir. Çalışmada, refah kazanımları analizi, fayda-masraf analizi ve duyarlılık analizi yapılmıştır. Yapılan modelleme sonucunda, hem üreticiler hem de tüketiciler için, bir refah kazanımı olduğu, teknoloji transferi ile kırsal ve az gelişmiş alanlarda gıda güvenliğinin arttığı ve yoksulluğun azaldığı tespit edilmiştir. Bayav (2007), Isparta ilinde elma yetiştiriciliği ile ilgili olarak yaptığı çalışmada, ankete katılan çiftçilerin %86,3 ünün elma seyreltmesi yaptığını ve elma hasatında renk kriterine baktıklarını belirlemiştir. Hasat zamanını belirlemede çiftçilerin eğitim düzeyinin yüksek olması istatistiki anlamda önemli bulunmuştur. 7

5. SONUÇLAR Çizelge 1. Gruplarına Göre Üreticilerin Sosyal Yapısı. Üreticinin I. Grup II. Grup III. Grup Genel Yaşı ö.d. 41,6 40,8 45,1 42,5 Eğitim Süresi 6,3 b 7,7 b 10,0 a 8,0 Çiftçilik Üretim Deneyimi ö.d Mantar Üretim Deneyimi Ailedeki sayısı ö.d p<0,01 Birey 21,0 18,3 21,2 20,2 7,6 b 11,1 b 15,9 a 11,5 4,0 4,0 4,9 4,3 Çizelge 2. İllere Göre Üreticilerin Sosyal Yapısı. Üreticinin Ankara Antalya Kocaeli Yalova Yaşı 42,3 b 39,7 b 43,5 b 51,5 a Eğitim Süresi ö.d 8,3 7,0 8,7 8,5 Çiftçilik Deneyimi Mantar Deneyimi Ailedeki sayısı ö.d p<0,01 Üretim Üretim Birey 15,1 b 20,1 b 20,1 b 29,7 a 12,6 b 7,4 b 15,0 a 15,5 a 4,3 3,8 5,1 3,8 8

Çizelge 3. Büyüklük Gruplarına Göre Mantar Alanları (m 2 ). I. Grup II. Grup III. Grup Genel Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Mantar Alanı Ortalama Mantar Alanı 25 41,7 22 36,7 13 21,7 60 100 2708 5,3 7988 15,6 40375 79,1 51071 100 108,3 363,1 3105,8 851,2 Çizelge 4. İllere Göre Mantar Alanları (m 2 ). Ankara Antalya Kocaeli Yalova Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Mantar Alanı Ortalama Mantar Alanı 12 20,0 31 51,7 11 18,3 6 10,0 5420 10,6 2118 8 41,5 22803 44,7 1660 3,2 451,7 683,5 2073,0 276,7 9

Çizelge 5. Büyüklük Gruplarına Göre Mantar Tesisi Mülkiyet Durumu. I. Grup II. Grup III. Grup Genel Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Öz Mülk 20 80,0 20 90,9 10 76,9 50 83,3 Kiralanan 5 20,0 0 0 2 15,4 7 11,7 Ortak İşletilen 0 0 2 9,1 1 7,7 3 5,0 Toplam 25 100 22 100 13 100 60 100 Çizelge 6. İllere Göre Mantar Tesisi Mülkiyet Durumu. Ankara Antalya Kocaeli Yalova Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Öz Mülk 7 58,3 30 96,8 9 81,8 4 66,6 Kiralanan 4 33,3 1 3,2 1 9,1 1 16,7 Ortak İşletilen 1 8,4 0 0 1 9,1 1 16,7 Toplam 12 100 31 100 11 100 6 100 10

Isıtma Sistemi. 11

Yıl Boyu Üretim Yapanlar. 12

Çizelge 7. Büyüklük Gruplarına Göre Mantar Tesislerindeki Ranza ve Yıllık Üretim. I. Grup II. Grup III. Grup Ranza 3,92 b 4,23 b 5,23 a Yıllık Üretim 3,64 c 4,45 b 5,92 a 100 m2 taban alan 1427 1882 3096 p<0,01 Çizelge 8. İllere Göre Mantar Tesislerindeki Ranza ve Yıllık Üretim. Ankara Antalya Kocaeli Yalova Ranza 4,08 b 4,13 b 5,18 a 4,17 b Yıllık Üretim 4,50 b 4,00 bc 6,09 a 3,50 c 100 m2 taban alan 1836 1652 3155 1460 p<0,01 Aile ve Yabancı İşgücü Kullanımı 13

Kadın-Erkek İşgücü Kullanımı 14

15

Çizelge 9. Büyüklük Gruplarına Göre Birim Alanda Kullanılan İşgücü Miktarı (İG/m 2 ). I. Grup II. Grup III. Grup Toplam Erkek İşgücü 1,66 a 0,92 b 1,26 ab Toplam Kadın İşgücü 3,05 a 1,72 b 1,89 b p<0,01 Çizelge 10. İllere Göre Birim Alanda Kullanılan İşgücü Miktarı (İG/m 2 ). Ankara Antalya Kocaeli Yalova Toplam Erkek İşgücü ö.d. 1,63 1,11 1,45 1,38 Toplam Kadın İşgücü 1,48 b 2,54 a 2,80 a 1,89 ab p<0,10 Çizelge 11. İllere ve Gruplara Göre Birim Alana Kompost Miktarı (kg/m 2 ). I. Grup II. Grup III. Grup Birim Alana Kompost Miktarı 563,3 b 587,7 b 1.109,8 a Kompost - Verim oranı 4,7 4,5 5,1 Ankara Antalya Kocaeli Yalova Birim Alana Kompost Miktarı 633,0 b 567,3 b 1.320,4 a 288,9 b p<0,01 16

Gruplara Göre Masraf Unsurlarının ı. Çizelge 12. Gruplara Göre Birim Alana Üretim, Gelir ve Masraflar. Üretim Miktarı (kg) Satış Fiyatı (Tl/kg) Toplam Gelir (Tl/m2) Toplam Masraf (Tl/m2) Net Kar (Tl/m2) p<0,01 I. Grup II. Grup III. Grup 124,0 b 122,9 b 193,3 a 2,1 b 2,1 b 2,3 a 260,4 b 258,1 b 437,0 a 307,4 b 236,9 c 406,6 a -47 b 21,2 a 31 a Çizelge 13. ciler Mantar Üretmek için İlk Fikri Nereden Aldılar. I. Grup II. Grup III. Grup Genel Mantar Üretim Fikri Dağılı Kaynağı m Kendi kararı 0 0,0 2 9,1 0 0,0 2 3,3 Komşusu 22 88,0 15 68,2 4 30,8 41 68,3 İl/İlçe Tarım Müdürlüğü 1 4,0 1 4,6 0 0,0 2 3,3 Araştırma Enstitüsü 2 8,0 3 13,6 7 53,9 12 20,0 Fakülte/Yüksekokul 0 0,0 1 4,6 1 7,7 2 3,3 Televizyon 0 0,0 0 0,0 1 7,7 1 1,7 T O P L A M 25 100 22 100 13 100 60 100 17

Çizelge 14. ciler Mantar Üretmek için İlk Fikri Nereden Aldılar. Mantar Üretim Fikri Kaynağı Ankara Antalya Kocaeli Yalova Kendi kararı 0 0,0 1 3,2 0 0,0 1 16,7 Komşusu 11 91,7 28 90,3 2 18,2 0 0,0 İl/İlçe Tarım Müdürlüğü 0 0,0 0 0,0 0 0,0 2 33,3 Araştırma Enstitüsü 1 8,3 1 3,2 7 63,6 3 50,0 Fakülte/Yüksekokul 0 0,0 0 0,0 2 18,2 0 0,0 Televizyon 0 0,0 1 3,2 0 0,0 0 0,0 T O P L A M 12 100 31 100 11 100 6 100 Çizelge 15. cilerin Mantar Yetiştiriciliğini Tercih Nedenleri (Gruplara Göre). Mantar Yetiştiriciliğini Tercih Nedeni I. Grup II. Grup III. Grup Genel Dağılı m Uygun mekan olması 12 48,0 6 27,3 0 0,0 18 30,0 Aile iş gücünü değerlendirme 3 12,0 1 4,6 1 7,7 5 8,3 Karlı olması 7 28,0 10 45,45 4 30,8 21 35,0 Kolay pazarlanması 1 4,0 0 0,0 1 7,7 2 3,3 Geleneksel üretim alışkanlığı dışında farklı 1 4,0 3 13,6 5 38,5 9 15,0 bir üretim Mantara olan talep 1 4,0 0 0,0 1 7,7 2 3,3 İşsizlik 0 0,0 2 9,1 1 7,7 3 5,0 T O P L A M 25 100 22 100 13 100 60 100 Çizelge 16. cilerin Mantar Yetiştiriciliğini Tercih Nedenleri (İllere Göre). Mantar Yetiştiriciliğini Tercih Nedeni Ankara Antalya Kocaeli Yalova Uygun mekan olması 0 0,0 17 54,8 0 0,0 1 16,7 Aile iş gücünü değerlendirme 1 8,3 2 6,5 0 0,0 2 33,3 Karlı olması 9 75,0 9 29,0 2 18,2 1 16,7 Kolay pazarlanması 0 0,0 2 6,5 0 0,0 0 0,0 Geleneksel üretim alışkanlığı dışında farklı bir üretim 0 0,0 1 3,2 7 63,6 1 16,7 Mantara olan talep 1 8,3 0 0,0 0 0,0 1 16,7 İşsizlik 1 8,3 0 0,0 2 18,2 0 0,0 T O P L A M 12 100 31 100 11 100 6 100 18

Çizelge 17. ciler Mantar Yetiştiriciliğinde Karşılaştıkları Bilgi Eksikliklerini Nereden Karşılıyor (Gruplara Göre). Bilgi Eksiklileri I. Grup II. Grup III. Grup Genel Misel Gelişimi 1 4,0 0 0,0 2 15,4 3 5,0 Hastalık ve Zararlılar 18 72,0 19 86,4 5 38,5 42 70,0 İlaçlama 2 8,0 0 0,0 4 30,7 6 10,0 Kompost Hazırlama 3 12,0 3 13,6 1 7,7 7 11,7 Örtü Toprağı 1 4,0 0 0,0 1 7,7 2 3,3 T O P L A M 25 100 22 100 13 100 60 100 Çizelge 18. ciler Mantar Yetiştiriciliğinde Karşılaştıkları Bilgi Eksikliklerini Nereden Karşılıyor (İllere Göre). Bilgi Eksiklileri Ankara Antalya Kocaeli Yalova Misel Gelişimi 1 8,3 0 0,0 2 18,2 0 0,0 Hastalık ve Zararlılar 9 75,1 22 71,0 6 54,5 5 83,3 İlaçlama 1 8,3 3 9,7 2 18,2 0 0,0 Kompost Hazırlama 0 0,0 5 16,1 1 9,1 1 16,7 Örtü Toprağı 1 8,3 1 3,2 0 0,0 0 0,0 T O P L A M 12 100 31 100 11 100 6 100 Çizelge 19. ciler Mantar Yetiştiriciliğinde Karşılaştıkları Bilgi Eksikliğini Nereden Karşılıyor (Gruplara Göre). Mantar Üretim Bilgi Kaynağı I. Grup II. Grup III. Grup Genel Kurslar 1 4,0 0 0,0 0 0,0 1 1,7 Yazılmış Yayınlar 1 4,0 2 9,1 2 15,4 5 8,3 Teknik Teşkilattan 6 24,0 4 18,2 1 7,7 11 18,3 Araştırma Enstitüleri 2 8,0 5 22,7 5 38,5 12 20,0 Komşudan 15 60,0 10 45,5 4 30,8 29 48,3 Kompost Firmaları 0 0,0 1 4,6 1 7,7 2 3,3 T O P L A M 25 100 22 100 13 100 60 100 19

Çizelge 20. ciler Mantar Yetiştiriciliğinde Bilgi Eksikliğini Nereden Karşılıyor (İllere Göre). Mantar Üretim Bilgi Kaynağı Ankara Antalya Kocaeli Yalova Kurslar 0 0,0 0 0,0 0 0,0 1 16,7 Yazılmış Yayınlar 0 0,0 2 6,5 2 18,2 1 16,7 Teknik Teşkilattan 1 8,3 10 32,3 0 0,0 0 0,0 Araştırma Enstitüleri 0 0,0 2 6,5 6 54,6 4 66,7 Komşudan 10 83,3 17 54,8 2 18,2 0 0,0 Kompost Firmaları 1 8,3 0 0,0 1 9,1 0 0,0 T O P L A M 12 100 31 100 11 100 6 100 Çizelge 21. ciler Mantar Hastalık ve Zararlılarına Karşı Kendilerini Ne Kadar Başarılı Görüyor (1-5 skalasına göre). Hastalık ve Zararlılara karşı Başarı Durumu I. Grup II. Grup III. Grup Genel % Çok iyi (5) 0 2 2 4 6,67 İyi (4) 10 8 4 22 36,66 Orta (3) 7 9 5 21 35,00 Yetersiz (2) 5 3 2 10 16,67 Çok zayıf (1) 3 0 0 3 5,00 ORTALAMA 3,0 2,6 2,5 2,8 Çizelge 22. ciler Mantar Hastalık ve Zararlılarına Karşı Kendilerini Ne Kadar Başarılı Görüyor (1-5 skalasına göre). Hastalık Başarı Durumu Ankara Antalya Kocaeli Yalova Çok iyi (5) 1 2 1 0 İyi (4) 3 13 5 1 Orta (3) 5 8 5 3 Yetersiz (2) 2 6 0 2 Çok zayıf (1) 1 2 0 0 ORTALAMA 2,9 2,8 2,4 3,2 20

Çizelge 23. İllere ve Gruplara Göre cilerin Yayımcıyla Görüşme. I. Grup II. Grup III. Grup Genel Yayımcıyla Görüşme 6,1 2,4 3,5 4,0 ö.d. Ankara Antalya Kocaeli Yalova Yayımcıyla Görüşme 3,8 3,7 3,5 8,7 ö.d. 6. SONUÇ VE TARTIŞMA Mantarlar klorofil içermedikleri için diğer bitkilerde olduğu gibi özümleme yapamaz. Bu nedenle mantar, kendisi için gerekli bütün besinleri bulunduğu ortamdan hazır olarak sağlamak zorundadır. Bunun için özel hazırlanmış KOMPOST adı verilen ortamlar kullanılmaktadır. Kompost hazırlığının esas amacı fermantasyon işlemiyle, kompost bileşimini oluşturan ham materyallerdeki besinlerin mantar tarafından alınabilir forma dönüştürülmesidir. Fermantasyon sonunda, misel gelişimini engelleyen hastalık ve zararlıların yok edilmesi için pastörizasyon işlemi uygulanmaktadır. En uygun pastörizasyon buhar pastörizasyonudur. Uygun bir kompostun nem oranı %65 düzende olmalı, %2 civarında azot ihtiva etmeli ve ph sı 7 olmalıdır. Kompost yapımının belirli bir alt yapı gerektirmesi, mantar üretimiyle uğraşan işletmelerin aynı zamanda kompost yapımıyla zaman kaybetmemesi için bu amaçla kurulmuş modern tesisler kompost üretmekte, misel ekilmiş torbalarda hazır kompost satmaktadır. Misel ekilmiş torbalardaki kompost, yetiştirme odalarında misel ön gelişme devresini tamamlamak üzere 12-15 gün süreyle %85-90 nem ve 23-25 0 C sıcaklıkta tutulurlar. Kompost içerisinde miseller ön gelişmesini tamamladıktan sonra örtü toprağı ile kompostun üzeri örtülür. Miseller örtü toprağı içinde gelişirken başlangıçta oda sıcaklığı 23-25 0 C de tutulur. Daha sonra oda sıcaklığı kademeli olarak 15-17 0 C ye indirilir ve ortamda oluşan 21

CO 2 nin atılması amacıyla havalandırma işlemine başlanır. Bu dönemde odanın nemi %85-90 civarındadır. Ürün döneminde %85 nem ve 15-17 0 C sıcaklık gerekir ve ortamdaki CO 2 nin atılması için havalandırma yapılmalıdır. Hasat süresi, ürün durumuna göre 40 gün civarında devam eder. Misel gelişme süresiyle birlikte yetiştirme odası bir üretim döneminde yaklaşık 60 gün içinde boşatılır. Bu sayede aynı odanın iyi bir organizasyonla yılda 6 kez kullanılması mümkün olmaktadır. Ülkemizde 1970 li yıllarda başlayan Kültür Mantarı üretimi sürekli artış göstererek 50.000 ton a ulaşmıştır. Mantar işletmelerinin büyüklüklerine göre 3 gruba ayrılarak yapılan analizlerde; cilerin eğitim düzeylerinin ve mantar üretim deneyimlerinin işletmeler büyüdükçe arttığı saptanmıştır. Mantar üretiminde kullanılan alanların %83 ünün öz mülk, %11,7 sinin kiralık, %5 inin ise ortak kullanılan alanlar olduğu belirlenmiştir. Yaygın olarak üretimi yapılan Agaricus bisporus mantarı için yetiştirme odalarının 15-17 0 C sıcaklık ve %85 düzeyinde nemi muhafaza etmesi gerektirdiği için ısıtma - soğutma ve havalandırma gereksinimine gereksinim duyulmaktadır. Bazı küçük işletmelerde ısıtma ve soğutma sistemi bulunmadığı için mevsimlik üretim yapılmaktadır. ler büyüdükçe ısıtma ve soğutma sisteminin oranı artmakta, genel olarak incelenen işletmelerin %93 ünde ısıtma ve soğutma sistemi bulunmaktadır. Isıtma ve soğutma sistemine bağlı olarak işletmelerde yıllık üretim sayısı da değişiklik göstermektedir. ler büyüdükçe yıllık üretim sayısı da artmaktadır. lerde yıllık üretim sayısı yanında, kullanılan ranzaların kat sayısı da toplam üretimi etkileyen önemli bir kriterdir. Kuruluşumuzda gerçekleştirilen tüm eğitim çalışmalarında bu konu üzerinde titizlikle durulmaktadır. Üretim ve ranza sayısı dikkate alındığında birim alandan ortalama 2.2 kat daha fazla yararlanmak mümkün olabilmektedir. Bazı işletmelerin 3 lü ranzada yılda 3 kez üretim yaptıkları dikkate alındığında, 100 m 2 alanın yıl boyunca 900 m 2 olarak kullanıldığı, bunun yanında modern işletmelerde 5 li ranzalarda yılda 6 kez üretim yapıldığı dikkate alınırsa 100 m 2 alanın yılda 3000 m 2 olarak kullanıldığı görülmektedir. 22

ler büyüdükçe aile işgücünün yeterli olmaması nedeniyle yabancı işçi kullanımı da artmaktadır. Genel olarak değerlendirildiğinde işgücü ihtiyacının %68 yabancı, %32 aile işgücünden karşılandığı görülmektedir. İşgücü verimliliği açısından incelendiğinde küçük işletmelerin birim alanda daha fazla işgücü kullandıkları belirlenmiştir. Kültür mantarı üretiminde kullanılan kompost miktarı ile elde edilen verim arasında 1/5 oranı genel olarak kabul edilmektedir. İncelenen işletmelerde de genel ortalama olarak 5 ton komposttan 1 ton mantar elde edilmektedir. Tüm işletmelerde Kültür Mantarı olarak Agaricus bisporus üretilmekte olup, az sayıda işletmede de Pleurotus spp. veya Lentinus edodes yetiştiriciline de yer verilmektedir. Mantar yetiştiriciliğinde üretime bağlı olarak yapılan Değişken Masraf Unsurları, üç başlık altında toplanmıştır. Toplam değişken masraflar içinde Kompost ve misel masrafları (misel ekilmiş torbalar kullanıldığı için) %60 pay almakta, İşçilik masrafları %30, diğer masrafların oranı ise %10 düzeyindedir. Ranza ve yıllık üretim sayısı dikkate alınmadan, işletmelerde mantar üretiminde kullanılan taban alandan hareketle üretim, gelir ve masraflar analiz edilmiştir. ler büyüdükçe net karlılığın arttığı belirlenmiştir. Kültür Mantarı üretimine ilk başlayanların mutlaka bu üretim şekliyle ilgili bilgi sahibi olmaları gerekmektedir. Bu amaçla kurslar, konuyla ilgili yayınlar ve yöredeki diğer üreticiler oldukça etkili olmaktadır. Mantar üretimini yoğun olarak gerçekleştirildiği yörelerde, son yıllarda kompost firmaları da yoğunlaşmış olup, bunlar sadece kompost satmakla kalmayıp, aynı zamanda mantar üretimi yaparak yöre üreticilerine örnek olmakta, üreticilerin karşılaştıkları sorunlara çözüm önerileri getirmektedir. Diğer tarımsal üretim dallarından daha farklı bir özellik gösteren ve başlangıçta mutlaka bilgi birikimi gerektiren Kültür Mantarı üretiminde araştırma çalışmalarının, eğitimlerin ve bu konuda yazılmış yayınların önemli olduğu saptanmıştır. Bir çok tarımsal üretimde karlılığın çok düşük olduğu Ülkemizde, Kültür Mantarı üretiminin özellikle tekniğine uygun olarak yapılması durumunda üreticiler için oldukça karlı olduğu görülmektedir. 23

ciler, mantar üretimi için ilk fikri genellikle komşularından aldıklarını beyan etmektedir. Komşularının karlı bir üretim içerisinde olması diğer üreticileri de bu yönde etkilemiş görünmektedir. Üreticilerin mantar yetiştiriciliğini tercih nedenleri arasında da karlı olması ve uygun mekanların bulunması ilk sıralarda yer almaktadır. Geleneksel üretim dallarından farklı olması da büyük işletmelerin tercihleri arasındadır. Kültür mantarı yetiştiriciliğinde üreticiler bilgi eksikliğini komşularından, araştırma enstitülerinden ve teknik teşkilattan gidermektedir. ciler mantar hastalık ve zararlılarına karşı kendilerini orta derecede başarılı olarak gördüklerini dile getirmişlerdir. Kültür mantarı yetiştiriciliğinde üreticiler yılda ortalama 4 kez konu uzmanlarıyla görüştüklerini belirtmektedir. Etki değerleme çalışması açısından yorumlandığında, Kültür Mantarı konusunda yapılan araştırma ve yayım çalışmaları sonucunda ortaya konan modern tekniklerin üreticiler tarafından büyük ölçüde benimsendiği belirlenmiştir. Türkiye de Kültür Mantarı üretiminin ekonomiye olan katkılarının tümüne yakının AR-GE çalışmalarının bir sonucu olduğunu söylemek mümkündür. 24