ANKARA DA 46 KAHVEHANEHANEDE FORMALDEHİT DÜZEYLERİNİN BELİRLENMESİ

ARAŞTIRMA ANKARA DA 46 KAHVEHANEHANEDE FORMALDEHİT DÜZEYLERİNİN BELİRLENMESİ Yrd.Doç.Dr.Didem EVCİ*, Doç.Dr.Songül VAİZOĞLU**, ÇST.Mustafa ÖZDEMİR***, Prof.Dr.Sefer AYCAN****, Prof.Dr.Çağatay GÜLER ** * Adnan Menderes Üniversitesi Tıp.Fak.Halk Sağlığı AD, Aydın ** Hacettepe Ünv., Tıp Fak., Halk Sağlığı AD, Ankara *** Sağlık Bakanlığı TSH Gn.Md.lüğü, Ankara **** Gazi Ünv. Tıp Fak. Halk Sağlığı AD, Ankara Not: Bu çalışma 8. Halk Sağlığı Kongresi Diyarbakır da Bildiri olarak sunulmuştur. ÖZET: Bu tanımlayıcı çalışma, Ankara ili merkez ilçelerinden rastgele seçilen 46 kahvehanedeki formaldehit düzeyler ini ölçmek amacıyla gerçekleştirilmiştir. Formaldehit ölçümleri için Formaldemetre 400 ölçüm cihazı kullanılmıştır. Ölçümler kahvehanelerde anlık olarak gerçekleştirilmiştir. Formaldehit düzeylerinin ortalaması 0,20 ppm dir. Kahvehanelerin tamamında yapay havalandırma bulunmaktadır. Havalandırma yöntemi olarak %69,6 sında aspiratör kullanılmaktadır. Ancak bunların %81 inde formaldehit düzeyi 0,10 ppm in üzerinde bulunmuştur. Kahvehanelerin Sorumlu Yazar (Corresponding Author) : Dr. Didem EVCİ, Adnan Menderes Üniversitesi Tıp.Fak.Halk Sağlığı AD, Aydın E-posta: devci@yahoo. com %51 inde soba ile ısınılmaktadır ve bunların %95,7 sinde formaldehit düzeyi 0,10 ppm in üzerinde bulunmuştur. Kahvehanelerin ısınma t ipi ile formaldehit düzeyleri arasında istatistiksel olarak anlamlı bir il işki bulunmuştur (p<0,05, χ² = 6,4). Yakıt olarak %51,1 inde sıvı yakıt kullanılmaktadır. Sıvı yakıt kullananların %69,6 sında formaldehit düzeyi 0.10 ppm in üzerinde bulunmuştur. Kahvehanelerde kullanılan yakıt tipi ile formaldehi t düzeyleri arasında istatistiksel olarak anlamlı bir il işki bulunmuştur ( p<0,05, χ² = 5,7). Sonuç olarak formaldehit düzeyi, kahvehanelerin %91,3 ünde kapalı ortamlarda izin verilen düzey olan 0.03 ppm in üzerinde, % 82,6 sında semptomların çıktığı düzey olan 0, 1 ppm in üzerinde bulunmuştur. Anahtar Kelimeler: Kahvehane, formaldehit, kapalı ortam hava kalitesi. 129

ABSTRACT: DETERMINATION OF FORMALDEHYDE LEVELS IN 46 COFFEE SHOPS IN ANKARA This descriptive study was performed in order to measure formaldehyde levels in 46 random selected coffee shops in from central districts of Ankara. Formaldemeter 400 was used for formaldehyde measures. Simultaneous measures were applied in coff ee shops. Mean o f formaldehyde levels was 0,20 ppm. There was artificial ventilation in all of the coffee shops. It was used aspirator as ventilation device in 69,6% of the coffee shops. But in 81,0% of these, the formaldehyde levels were above 0,10 ppm. In 51,0% o f the shops st oves were used for warming and 95,7% of these formaldehyde levels were above 0,10 ppm. There were statistically significant difference between warming-up method and formaldehyde levels of coffee shops ( p<0,05, χ² = 6,4). It was used liquid fuel in 51,1% of them as heating fuel. In 69,6% of them formaldehyde levels were above 0,10 ppm. There were statistically significant difference between fuel type and formaldehyde levels of coffee shops ( p<0,05, χ² = 5,7). As a result; in 91,3% of the coffee shops formaldehyde levels were above the 0,03 ppm which is permitted limit for indoor s, and in 82,6% of them formaldehyde levels wer e above the 0,1 ppm which is symptom producing level. Key words: coffee shops, formaldehyde, indoor air quality. GİRİŞ Çağımızda birçok insanın zamanının çoğunu kapalı alanlarda geçirmekte olduğu düşünülürse özellikle kapalı alan hava kalitesinin önemi daha iyi anlaşılmaktadır. Kapalı alanlarda yeterli havalandırma sağlanmadığında, havada bazı kirletici öğelerin biriktiği bilinmektedir. Environmental Protection Agency (EPA) tarafından yapılan çalışmalarda insanların kapalı alanlarda açık alanlara oranla 2-5 kat daha fazla zararlı bileşiklere maruz kaldığı gösterilmiştir. İnsan sağlığını olumsuz yönde etkileyen bu kirleticiler; yanma ile oluşan dumanlar, karbon monoksit, sigara dumanı, formaldehit, radon, asbest, kurşun ve diğer bazı uçucu organik moleküllerdir. Havadaki bu kirleticilerin oranı binaların yapısına, havalandırmaların yeterliliğine ve bu bileşiklerin salınım miktarına bağlıdır (1). Havada bulunabilen kirleticilerden birisi olan formaldehit renksiz uçucu bir organik bileşik olup, yapı malzemelerinin içinde önemli miktarlarda bulunmaktadır. Havada normalin üzerinde bir seviyede bulunması durumunda, astımlılarda astım krizini tetikleme, gözlerde sulanma, göz, burun, boğazda yanma hissine yol açma gibi olumsuz etkiler yapabilir (2). Ayrıca bazı kişilerde nefes darlığı ve deride döküntü gibi şikayetlere sebep olduğu bildirilmiştir. Her insanda farklı olmak üzere, genelde bu etkileri 0.1 ile 1.1 ppm seviyeleri arasında ortaya çıkmaya başlamaktadır (3). 130

Kapalı ortamlardaki temel kaynaklar arasında yapı malzemeleri, izolasyonda kullanılan köpük yalıtımı maddeleri, kontrplak veya suntadan yapılmış mobilyalar, yer döşemeleri sayılabilir. Üreformaldehit içeren yalıtım malzemeleri 1970 li yıllarda bazı binalarda kullanılmış, 1980 lerde sağlıkla ilgili zararlı etkilerinin anlaşılmasıyla kullanımları bırakılmıştır (3). Sigara içme, ısınma ve yemek pişirme formaldehit konsantrasyonunu artıran faktörler arasında sayılmaktadır. Formaldehit odun, gaz yağı ve doğal gaz yakılması ile de ortaya çıkmaktadır. Bazı kozmetik ürünlerinde, lateks boyalarda, giysilere ve perdelere ütülenmiş izlenimi vermek için, boya ve kaplamalarda koruyucu olarak ve de en önemlisi mobilya ve döşemelerde yapıştırıcı olarak formaldehit bulunmaktadır. Dış ortam havasına egzoz gazları ile karışan bu madde, buradan da kapalı ortama girebilir (5). Formaldehit salınımı bu tür ürünler yeni iken en yüksek seviyesindedir. Bu nedenle, yeni yapılmış veya dekore edilmiş kapalı ortamlarda ve fazla miktarda formaldehit yayan eşya barındıran mobilyalı kapalı ortamlarda formaldehit konsantrasyonu yüksek bulunmaktadır (1, 3, 4, 6). Formaldehit düzeyi, kapalı ortamlarda normal olarak 0.03 ppm in altında olmalıdır (7). Kapalı ortam konsantrasyonları ısı, nem ve oramın havalandırmasına bağlı olarak değişmektedir. Formaldehit seviyeleri mevsimden mevsime, günden güne ve gündüzden geceye değişiklik göstermektedir (4). Bu çalışmada Ankara daki kahvehanelerde havadaki formaldehit düzeyi ölçülüp, bunun insanlar için izin verilen düzeylerin üzerinde olup olmadığı saptanmaya çalışılmıştır. GEREÇ VE YÖNTEM Ankara da 46 kahvehanede, tanımlayıcı tipte bir araştırma yapılmıştır. Araştırmada 14 sorudan oluşan bir soru formu uygulanmıştır. Formaldehit düzeylerini saptamada FORMALDEMETER 400 ölçüm cihazı kullanılmıştır. Ölçümler kahvehanelerin yoğun olarak kullanıldığı öğleden sonra ve akşam saatlerinde yapılmıştır. Her kahvehanedeki ölçümler mekanın orta noktasında ve yerden 1 metre yükseklikte yapılmıştır. Her bir formaldehit düzey ölçümü yapılmadan önce, ölçüm yapılacak ortamın sıcaklık ve nem düzeyi LUTRON AM-4205 HUMİDİTY-ANEMOMETER cihazı 131

ile yapılmıştır. FORMALDEMETER 400 ve LUTRON AM-4205 adlı cihazların kullanımı için standart bir eğitim verilmiştir. Soru formu ve ölçümler sonrasında toplanan veriler SPSS-10.0 istatistik programı kullanılarak analiz edilmiştir. Analizlerde fisher kesin kikare testi kullanılmıştır. BULGULAR Ankara nın 6 merkez ilçesinde bulunan 46 kahvehanede formaldehit düzeyi ölçülmüştür. Kahvehanelerin hizmet yılları 1 ile 50 yıl arasında değişmektedir. %85 i zemin katta bulunmaktadır ve %94 ü tek katlıdır. Günlük ortalama müşteri sayısı 83 dür.,8 30 11,6 Formaldehit düzyleri,4,2 0,0 -,2 N = 46 Şekil 1. Formaldehit düzeylerinin dağılımı Yapılan ölçümlerde Ankara daki kahvehanelerde formaldehit ortalama değeri 0,20 ppm olarak tespit edilmiştir (Şekil 1). Kahvelerin %91,3 ünde formaldehit düzeyi kapalı ortamlar için izin verilen 0,03 ppm değerinin üzerindedir (Tablo 1). 132

Tablo 1. Araştırmaya dahil olan kahvelerde (n=46) ölçülen formaldehit düzeylerinin dağılımı (Ankara). Formaldehit Düzeyi Sayı % (ppm) 0.03 4 8,7 0.04 0.09 4 8,7 0.10 38 82,6 Toplam 46 100 Kahvehanelerin tamamında yapay havalandırma bulunmakta ve bunların %69,6 sında aspiratör kullanılmaktadır. Yapay havalandırma kullanılmakta olan kahvehanelerin %81,0 ında formaldehit düzeyi 0,10 ppm in üzerindedir. Kahvehanelerin %51 inde soba ile ısınılmaktadır. Bunların %95,7 sinde formaldehit düzeyi 0,10 ppm in üzerindedir. Kahvehanelerin ısınma tipi ile formaldehit düzeyleri arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunmuştur ( p<0,05, χ² = 6,4). Tablo 2. Araştırmaya dahil olan kahvehanelerde (n=46) ölçülen formaldehit düzeylerinin kahvehanelerin ısınma tipine göre dağılımı. (Ankara) ISINMA TİPİ FORMALDEHİT DÜZEYİ (ppm) <0,10 0,10 TOPLAM SAYI %* SAYI %* SAYI %** Soba 1 4,3 22 95,7 23 51,1 Kalorifer/Merkezi Sistem 7 31,8 15 68,2 22 48,9 TOPLAM 8 17,8 37 82,2 45 100 *:satır yüzdesi verilmiştir **:kolon yüzdesi verilmiştir p=0,01, χ² = 6,4 Isınma amacıyla kahvehanelerin %51,1 inde sıvı yakıt kullanılmaktadır. Bunların %69,6 sında formaldehit düzeyi 0.10 ppm in üzerinde bulunmuştur. Kahvehanelerde kullanılan yakıt tipi ile formaldehit düzeyleri arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunmuştur (p<0,05, χ² = 5,7). 133

Tablo 3. Araştırmaya dahil olan kahvehanelerde ölçülen formaldehit düzeylerinin kahvehanelerde kullanılan yakıt tipine göre dağılımı (Ankara). YAKIT TİPİ FORMALDEHİT DÜZEYİ (ppm) <0,10 0,10 TOPLAM SAYI %* SAYI %* SAYI %** Sıvı Yakıt 7 30,4 16 69,6 23 51,1 Odun, Kömür 1 4,5 21 95,5 22 48,9 TOPLAM 8 17,8 37 82,2 45 100 * satır yüzdesi verilmiştir ** kolon yüzdesi verilmiştir p=0,02, χ² = 5,7 SONUÇ VE ÖNERİLER Bu çalışmada, ölçüm yapılan kahvehanelerde formaldehit ortalama değeri 0,20 ppm olarak tespit edilmiş olup, bu değerin kapalı ortam için izin verilen sınırlardan yüksek olduğu saptanmıştır. Bu duruma sebep olan faktörlerin daha detaylı araştırılması gerekmektedir Formaldehit düzeyi, ölçüm yapılan kahvehanelerin %91,3 ünde kapalı ortamlarda izin verilen düzey olan 0.03 ppm in üzerinde, % 82,6 sında semptomların çıktığı düzey olan 0,1 ppm in üzerinde bulunmuştur. Günlük ortalama müşteri sayısı 83 olan kahvehanelerde yüksek formaldehit düzeyinden etkilenen kişi sayısı günlük en az 20, en fazla 300 müşteri arasında değişebilmektedir. Ankara da kahvehane sayısının yaklaşık 8000 olduğu bilinmektedir. Günlük kullanım gözönüne alındığında yüksek formaldehit düzeyinden etkilenen kişi sayısının çok daha fazla olabileceği tahmin edilebilir. Ayrıca; Ankara daki kahvehanelerin müşterilerinin yaklaşık üçte birini yaşlı ve emekliler oluşturmakta (8) ve bu durum risk altındaki grubun özellik arzeden bir grup olduğunu göstermektedir. Sigara içmenin formaldehit konsantrasyonunu artıran faktörler arasında sayıldığı ve araştırmaya dahil olan kahvehanelerin hepsinde yapay havalandırma bulunduğu ve bunların %81 inde formaldehit düzeyinin 0,10 ppm in üzerinde olduğu dikkate alındığında, sigara tüketiminin yüksek 134

olduğu kahvehanelerin kapalı ortam hava kirliliğinin insan sağlığı üzerindeki olumsuz etkileri açısından son derece riskli alanlar olabileceği görülmektedir. İşyeri sahiplerine ve kahvehanelerde uzun sure geçiren toplum bireylerine, yüksek olan formaldehit düzeylerinin normal düzeylere düşürülmesi için kahvehanenin daha etkili havalandırılmasının sağlanması ve kahvehane içinde formaldehit salınımına sebep olan eşyaların ve malzemelerin daha az kullanılmasına yönelik eğitim verilmesi faydalı olacaktır. Ölçüm sonuçlarına göre aspirator ile havalandırma formaldehit düzeyini düşürmede yeterli olmamaktadır. Soba ile ısınma, sıvı yakıt kullanma formaldehit seviyelerini izin verilen düzeyin üzerine çıkarmaktadır. Bu çalışmada formaldehit ile ilişkili olarak kahvehanelerde bulunan kişilerdeki sağlık sorunlarına/ semptomlarına ilişkin bir çalışma yapılmamıştır. Bu sonuçlardan yola çıkarak sözkonusu sağlık sorunlarıyla ilişkilerin araştırıldığı detaylı bir çalışmanın gerçekleştirilmesi uygun olacaktır. KAYNAKLAR 1- Indoor air pollutants. http://irina. colorado.edu/lectures/lec15.html (Erişim tarihi: 2.9.2001). 2- Prioritization of Toxic Air Contaminants - Children s Environmental Health Protection Act. Public Review Draft. Formaldehyde. March, 2001. 3- Environmental Protection Agency. Environmental Hazards in the Home. http://www.hsh.com/ pamphlets/hazards.html (Erişim tarihi: 2.9.2001). 4- States of California Air Resources Board - Research Division. Guidelines: Indoor Air Quality - Formaldehyde in the Home. http://www.arb.ca.gov/research/in door/formald.htm. (Erişim tarihi: 2.9.2001). 5- Vaizoğlu SA. Formaldehit. Hacettepe Toplum Hekimliği Bülteni 1998;19(3):13-16. 6- World Health Organization. Environmental Health Criteria for Formaldehyde. World Health Organization, Geneva, Switzerland, Volume 89, 1989. 7- US Consumer Product Safety Commission. An update on formaldehyde. 1997. 8- Tekbaş ÖF. Ankara daki Kahvehanelerde Karbonmonoksit Düzeyleri, Uzmanlık Tezi, 1999. 135