DEÐÝÞEN DÜNYADA TÜRKÝYE NÝN STRATEJÝSÝ Dr. Atilla SANDIKLI Ýstanbul / 2008
Deðiþen Dünyada Türkiye nin Stratejisi BÝLGESAM Yayýnlarý No: 2 2008, bu kitabýn yayýn haklarý BÝLGESAM a aittir. Adres: BÝLGESAM Konaklar Mah. Çýnar Sok. Emlak Bankasý Apt. No: 1 Kat: 6 Daire:24 4. Levent/Ýstanbul Tel : 0212 283 11 56 Faks : 0212 269 29 41 bilgesam@bilgesam.org 2
Dr. Atilla Sandýklý SUNUÞ Türk tarihi incelendiðinde geçmiþteki baþarýlarýn arkasýnda iyi yetiþmiþ bilge adamlarýn bulunduðu görülmektedir. Ancak günümüzde olaylarýn çok boyutlu olarak geliþmesi ve sorunlarýn karmaþýklaþmasý, birkaç bilge kiþinin veya aydýnýn geliþmeleri zamanýnda ve doðru olarak algýlamasýný ve alternatif politikalar üretebilmesini zorlaþtýrmaktadýr. Geliþmelerin yakýndan takip edilmesi, gelecekle ilgili gerçekçi öngörülerin yapýlabilmesi ve doðru politikalar üretilebilmesi için farklý disiplinlere ve görüþlere sahip bilge adamlar ile genç ve dinamik araþtýrmacýlarýn, esnek organizasyonlar içinde sinerji saðlayacak þekilde bir araya getirilmesi gerekmektedir. Dünya daki ve yurt içindeki geliþmeleri takip ederek geleceðe yönelik öngörülerde bulunmak; Türkiye nin ikili ve çok taraflý uluslararasý iliþkilerine ve güvenlik stratejilerine, yurt içindeki siyasi, ekonomik, teknolojik, çevresel ve sosyo-kültürel problemlerine yönelik bilimsel araþtýrmalar yapmak; karar alýcýlara milli menfaatler doðrultusunda gerçekçi, dinamik çözüm önerileri, karar seçenekleri ve politikalar sunmak maksadýyla Bilge Adamlar Stratejik Araþtýrmalar Merkezi (BÝLGESAM) kurulmuþtur. BÝLGESAM ýn vizyonu, amacý, hedefleri, çalýþma yöntemi, temel nitelikleri ve teþkilatý http://www.bilgesam.org/tr web sitesinde sunulmaktadýr. BÝLGESAM gelecek 5-10 yýl için dünyadaki muhtemel deðiþimleri öngörecek, Türkiye nin vizyonunu ortaya koyacak, Türkiye nin önünü açacak, öncelikli sorunlarýna ýþýk 3
Deðiþen Dünyada Türkiye nin Stratejisi tutacak bir belge hazýrlamasýnýn faydalý olacaðýný kýymetlendirmiþtir. Bu kapsamda BÝLGESAM ýn hazýrlattýðý raporlardan, yorumlardan ve üyelerinin görüþlerinden istifade edilerek Deðiþen Dünyada Türkiye nin Stratejisi kitabý hazýrlanmýþtýr. Bu kitap; uluslararasý sistemdeki deðiþimleri ve bölgesel geliþmeleri deðerlendiren; Türkiye nin Vizyonunu ortaya koyan; Avrupa Birliði, Amerika Birleþik Devletleri ve Rusya ile iliþkilerin saðlýklý bir þekilde geliþtirilmesi, bölgede barýþ ve istikrarýn yerleþtirilmesi, terörün önlenmesi, Türkiye nin daha çaðdaþ bir yapýya kavuþturulmasý ve milletin var olan dinamiklerinin harekete geçirilebilmesi için mevcut sorunlarý ortaya koyan ve bu sorunlara çeþitli çözüm önerileri geliþtiren strateji belgesidir. Bu belgenin Türkiye Cumhuriyeti nin çaðdaþlaþma sürecine ve milletin huzur, güven ve refahýna katký saðlayacaðýný ümit ediyor, milletimize ve devletimize faydalý olmasýný diliyorum. Dr. Atilla SANDIKLI BÝLGESAM Baþkaný 4
Dr. Atilla Sandýklý ÝÇÝNDEKÝLER 1. Küreselleþme ve Deðiþen Uluslararasý Sistem 2. Türkiye nin Vizyonu 3. Dýþ Politika 3.1. Avrupa Birliði ne Katýlým Süreci 3.2. Türk-Amerikan Ýliþkileri 3.3. Türk-Rus iliþkileri 3.4. Yeni Güç Merkezleriyle Ýliþkiler 3.5. Türkiye nin Çevresiyle Ýliþkileri Kafkaslar Orta Doðu Balkanlar Yunanistan ve Kýbrýs 4. Güvenlik 4.1. Irak ýn Kuzeyindeki Muhtemel Geliþmeler ve Türkiye ye Etkileri 4.2. Terörle Mücadele Stratejisinin Geliþtirilmesi 5. Ýç Politika 5.1. Demokrasinin Yerleþmesi ve Derinleþmesi 5.2. Türkiye de Vatandaþlýk ve Aidiyet Bilincinin Geliþtirilmesi 5.3. Laiklik 5.4. Yargýnýn Ýyileþtirilmesi / Düzeltilmesi 5.5. Yeni Anayasa Ýhtiyacý 6. Ekonomi ve Teknoloji 6.1. Ekonomik istikrarýn devamý ve yapýsal reformlarýn geliþtirilmesi 6.2. Sürdürülebilir Kalkýnma ve Enerji Arz Güvenliði 6.3. Bilimsel ve Teknolojik geliþme 7. Sonuç 5
Deðiþen Dünyada Türkiye nin Stratejisi 6
Dr. Atilla Sandýklý DEÐÝÞEN DÜNYADA TÜRKÝYE NÝN STRATEJÝSÝ 1. Küreselleþme ve Deðiþen Uluslararasý Sistem Son çeyrek yüzyýlda Soðuk Savaþ sona ermiþ, teknoloji, özellikle iletiþim alanýnda yaþanan çok önemli ve hýzlý geliþmeler küreselleþme olgusunun ortaya çýkmasýna neden olmuþtur. Özellikle mali piyasalar ve reel ekonomide yaþanan geliþmeler coðrafi bakýmdan ülke sýnýrlarýný aþarak yayýlmakla kalmayýp siyasi, ekonomik, teknolojik ve sosyo-kültürel alanlarý, tüm sistemleri ve kavramlarý derinden etkilemektedir. Ulusal ile uluslararasý alan, yerel ile küresel alan iç içe geçmektedir. Devletlerarasý karþýlýklý baðýmlýlýklarýn çok ötesinde, toplumlar arasý ortak çýkarlar ve faaliyet alanlarý ortaya çýkmaktadýr. Demokrasi ve insan haklarý gibi deðerler evrensel bir nitelik ve geniþleyen bir uygulama kazanmaktadýr. Ýnsan haklarýna saygýlý olan, adil gelir daðýlýmýný gerçekleþtirebilen, çoðulcu demokratik rejimler kendi halklarýnýn refahýný ve mutluluðunu daha iyi temin etmektedirler. Uzun vadede bu rejimler hem ülkede, hem bölgede, hem de uluslararasý düzeyde istikrara ve barýþa katkýda bulunmaktadýr. Buna baðlý olarak da bu rejimlere sahip devletlerin jeopolitik deðeri artmaktadýr. Dünya politikasýnda faaliyet gösteren ve politikalarý etkileyen aktörler çeþitlenmektedir. Egemen devletlerin yanýnda, çeþitli devlet olmayan birimler güç ve etki merkezleri haline gel- 7
Deðiþen Dünyada Türkiye nin Stratejisi mektedir. BM, NATO, AGÝT ve diðer uluslararasý örgütlerin faaliyet alanlarý geniþlemektedir. Ayný zamanda, bu tür devletlerarasý teþkilatlanmalar zamanla devletlerden ayrý bir kimlik ve süreklilik kazanmakta, çok taraflý politikalarýn zeminini hazýrlayarak devlet eylemlerinin meþruiyet kaynaðý haline gelmektedirler. Bununla birlikte, Ýkinci Dünya Savaþý sonrasý uluslararasý sistemin temelini oluþturan Birleþmiþ Milletler (BM), Dünya Bankasý (DB), Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) ve Uluslararasý Para Fonu (IMF) gibi uluslararasý teþkilatlarýn önemli krizlerde yeterince etkin olamamalarý, onlarýn uluslararasý sistemde meydana gelen deðiþimlere yeterince uyum saðlayamadýklarýnýn açýk göstergeleri olarak deðerlendirilmektedir. Bu nedenle bu teþkilatlarýn etkinliðini arttýrmak için yapýlarýnda ve çalýþma esaslarýnda önemli deðiþiklikler yapýlmasýný içeren çeþitli öneriler tartýþýlmaktadýr. Hatta çok taraflý yeni bir sistemin oluþturulmasý sürecinin emareleri gözlenmektedir. Ayrýca BM ve NATO gibi kuruluþlarýn uluslararasý sorunlarý çözmekteki yetersizliði ulus devletlerin gönüllü koalisyonlarýný ön plana çýkarmaktadýr. Devletlerarasý teþkilatlanmanýn yanýnda, sivil toplum kuruluþlarý ve çok uluslu þirketler yoðun þekilde devlet sýnýrlarýný aþan sosyal, kültürel, ekonomik ve siyasal iliþkilere girmekte ve büyük ölçüde devletlerin yetki ve kontrolünün dýþýnda her alanda faaliyette bulunmaktadýrlar. Bunlar en ileri teknolojileri kullanarak dünya çapýnda kamuoylarýný etkileyebilmekte ve dolayýsýyla devlet politikalarýna sýnýrlamalar koyabilmektedirler. Ayrýca bireylerin uluslararasý iliþkilerin aktörü olma durumu hýzla geliþmekte, bireyler uluslararasý kuruluþlara müracaat edebilmekte, eylem ve giriþimleriyle uluslararasý þirketlerin ve sivil toplum kuruluþlarýnýn faaliyetlerini etkileyebilmektedirler. 8
Dr. Atilla Sandýklý Legal faaliyetlerin ötesinde, terör örgütleri gayrimeþru þiddete baþvurarak siyasi amaçlarýný gerçekleþtirme yoluna gitmektedirler. Küreselleþmenin saðladýðý imkanlardan yararlanarak finansal, teknolojik ve yönetsel güçlerini artýrmakta ve küresel çapta diðer terör örgütleriyle iþbirliði yaparak eylem etkinliklerini arttýrmaktadýrlar. Hiç þüphesiz, tüm bu geliþmeler devleti göreceleþtirmektedir. Bunun anlamý þudur: devlet artýk yegâne ekonomik, siyasi ve askeri güç merkezi deðildir. Devletlerin faaliyet, yetki ve kontrol alanlarý gittikçe daralmaktadýr. Pek çok konu ve sorun devletlerin münhasýr yetki alanlarýnýn dýþýnda kalmakta ve önlenemez bir þekilde devletlerin ülke sýnýrlarýný aþan boyutlar arz etmektedir. Ancak bu geliþmeler devletlerin ortadan kalkmakta olduðunu vurgulamamaktadýr. Sadece dünya politikasýndaki yapýsal deðiþimi iþaret etmektedir. Bu yapýsal deðiþim sürecinin içinde devletler önemli aktörler olmaya devam etmektedir. Küreselleþme, toplumlarýn devlete duyduklarý ihtiyacý arttýrmakta ve devletlerin sýnýr aþýrý düzeyde daha faal ve daha etkili olmalarýný zaruri kýlmaktadýr. Küreselleþmenin olumsuz yanlarýný ön plana çýkararak ondan kaçmak, ya da onu durdurmak mümkün deðildir. Küreselleþme ancak yönetilebilir. Ondan yararlanan ve zararlarýndan sakýnabilen devletler baþarýlý olabilir. Bunun için saðlam bir hukuki alt yapýya, etkin ve süratli adalet sistemine ve saydamlýðýn gerçekleþtirilmesine ihtiyaç vardýr. Önümüzdeki on-onbeþ yýl içinde, dünya gittikçe hem daha bütünleþmiþ olacak, hem de oyuncularýn çoðalmasý ve etnik gruplarýn kimliklerini talep etmeleri sonucunda daha bölünmüþ bir manzara arz edecektir. Birbirine zýt bu iki eðilim ekonomik ve askeri güç gibi geleneksel yapýsal faktörlerden olduðu kadar deðerler, normlar ve inançlardan da etkilenecektir. 9
Deðiþen Dünyada Türkiye nin Stratejisi Kaba zorlama ve þiddet potansiyeli etki unsuru olarak göreceleþecek, onun yanýnda meþruiyet, inandýrýcýlýk, ekonomik yönden cazibe merkezi olma ve küreselleþmeyi iyi yönetebilme kabiliyeti güç merkezlerinin yapýcý unsurlarý olarak önemini artýracaktýr. ABD nin yaný sýra AB nin daha öznel bir politika uygulamaya baþlamasý, Rusya nýn eski seviyesine ulaþamasa da güçlenmesi, Japonya, Çin ve Hindistan ýn kýtasal güç merkezleri olarak aðýrlýklarýný artýrmalarý, bölgesel güç merkezlerinin öneminin ortaya çýkmasý çok kutuplu bir uluslararasý sistemin oluþturulmasýný zorunlu kýlmaktadýr. Çok kutuplu uluslararasý sistemin bir gereði olarak gelecekte G-8 ile birlikte G-20 gibi daha geniþ katýlýmlý organizasyonlarýn aðýrlýklarýný gittikçe arttýracaðý, Birleþmiþ Milletler (BM), Dünya Bankasý (DB), Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) ve Uluslararasý Para Fonu (IMF) gibi uluslararasý örgütlerin yönetim yapýlarýnda önemli deðiþimler yaþanacaðý öngörülmektedir. Bu çerçevede dünyanýn en önemli bölgesinde etkin bir bölgesel güç olan Türkiye nin uluslararasý sistem içindeki önemi her geçen gün daha da artacaktýr. Türkiye nin BM güvenlik konseyi geçici üyeliðine seçilmesi bunun bir göstergesidir. 2. Türkiye nin Vizyonu Türkiye nin vazgeçilmez ortak vizyonu; Türkiye Cumhuriyeti ni çaðdaþ uygarlýk düzeyini belirleyen deðerleri üreten, huzurlu, güvenli, müreffeh ve örnek bir ülke mertebesine yüceltmektir. Bu vizyon ideolojilerin tutuculuðundan uzak dinamik bir vizyondur ve hýzla deðiþen dünyamýzda milletimize rehber olmaktadýr. Çaðdaþ deðerler kapsamýnda çoðulcu demokrasiyi, 10
Dr. Atilla Sandýklý insan haklarýna saygýyý, hukukun üstünlüðünü, laikliði ve geçirilen evrim sonunda ulaþýlan ve benimsenen sosyal ve yasal hayat biçiminin geliþtirilerek sürdürülmesini hedeflemektedir. Ayrýca ekonominin serbest piyasa prensipleri ve istikrar içinde büyümesini, dünya ile entegre hale getirilmesini ve refahýn tabana yayýlmasýný gerektirmektedir. Devletin bekasýný, bölünmez bütünlüðünü, Cumhuriyetin korunmasýný, milli gücümüzün geliþtirilmesini, menfaat ve deðerler birliðine sahip olduðumuz ülkelerle dayanýþma ve iþbirliði içinde bulunulmasýný, ülke, bölge ve dünya barýþýný esas almaktadýr. 3. Dýþ Politika 3.1. Avrupa Birliði ne Katýlým Süreci Türkiye nin, içinde bulunduðu ideolojik ve siyasi krizler sarmalýndan çýkartýlarak, vizyon istikametinde hýzla ilerlemesini saðlamak için AB ye katýlým stratejisi üzerinde bir konsensüse varýlmasý gerekmektedir. Bu konsensüsün oluþmasý ve yerleþtirilmesi yalnýz yürütme organýna düþen bir görev deðildir. Devletin tüm yetkili organlarýnýn, TBMM nin, tüm siyasi partilerin ve tüm sivil toplumun ortak tarihi sorumluluðudur. AB ye katýlma hedefi Türkiye için duygusal bir tutku deðil, tarih bilinci içinde ve gelecek perspektifinde rasyonel bir tercihtir. AB ye üyelik stratejisi toplumumuzda kýrýlmalar yaratan deðil ulusal birlik ve beraberliði pekiþtiren bir sürece dönüþtürülmelidir. Ülke bütünlüðü, tekil devlet-kucaklayýcý yurttaþlýk kavramý ve laiklik gibi deðerleri, Birliðin ortak mukadderat felsefesiyle baðdaþtýran ve AB ile ortak geleceði bu zeminde inþa eden bir siyasi irade sergilenmelidir. 11
Deðiþen Dünyada Türkiye nin Stratejisi Türkiye ile AB arasýnda karþýlýklý güven saðlanmasý amacýyla ahdi yükümlülüklere karþýlýklý olarak uyulmasý esas alýnmalýdýr. Türkiye kendi yargý sistemini AB normlarýyla ve uygulamada AB standartlarýyla tam olarak uyumlaþtýrmalýdýr. Türkiye yi de içine alan Avrupa bütünleþme projesi aynen Avrupa kýtasýnda olduðu gibi komþu coðrafyamýzda da barýþ, güvenlik, istikrar, ekonomik geliþme ve demokratikleþme etkisi yaratmayý amaçlamalýdýr. Süreçte ilerleme, Türk kimliðinin zengin çeþitliliðinden, tarihi ve kültürel muhtevasýndan gurur duyarak, barýþ, gönüllü katýlým iradesi ve uzlaþma kültürü temelindeki ortak ideallere ulaþma çabasýna dayandýrýlmalý ve ülkemiz Avrupa bütünleþmesinin aktif bir aktörü olabilmelidir. Katýlým süreciyle Avrupa projesi arasýndaki bað, karþýlýklý hasmane tutumlar, ya da çatýþma yaklaþýmlarýna deðil, birlikte düþünme, karþýlýklý dayanýþma ve ortak çaba anlayýþýna dayandýrýlmalý, birbirine karþý deðil, birbiri için beraberce çözüm üretmeyi hedef almalýdýr. Bu kapsamda önceliklerimiz ve ara hedeflerimiz belirlenmeli ve Avrupa daki ve dünyadaki geliþmelerin sürekli nabzý tutularak geliþmelere göre öncelik ve hedeflerimiz güncelleþtirilmelidir. Bu öncelik ve ara hedeflere riayeti saðlayacak etkin bir koordinasyon mekanizmasý kurulmalý; süreç, gerginlik yaratan deðil, uzlaþma zeminlerini besleyen ve dürüst bir çaba sergileyen bir nitelik taþýmalýdýr. Kamuoyunu yanýltmamak temel yaklaþým olmalý, toplumun her kesiminden katký saðlanmalý ve ilerleme toplumsal zeminde iyi anlaþýlabilmelidir. Müzakere baþlýklarýna bilimsel yaklaþýlmalý alelacele düzenlemelerden kaçýnýlmalýdýr. Türkiye Orta Asya, Orta Doðu, Kafkasya, Karadeniz, Hazar ve Akdeniz bölgelerinde, barýþ ve istikrarýn yerleþtirilmesi, enerji güvenliði ve ulaþýmýnýn saðlanmasý gibi mukayeseli avantajlara sahip olduðu politikalarda etkin rol oynama çabalarýný sürdürmelidir. Bu politika- 12
Dr. Atilla Sandýklý larýn uygulanmasýnda alýnacak baþarýlý sonuçlarýn AB katýlým sürecinde önemli siyasi kozlar oluþturacaðýnýn bilincinde olunmalýdýr. AB ye katýlým sürecinin yavaþlamasýnýn önemli nedenlerinden birisi bazý AB ülkelerinin bu sürece engel çýkarmalarýdýr. Hatta bu ülkelerden bazýlarý imtiyazlý ortaklýk gibi alternatif formüller ileri sürmektedirler. Bu nedenle müzakerenin tam üyelik hedefine yönelik olduðu her fýrsatta vurgulanmalý ve bu yolda kararlýlýkla ilerlemeye devam edilmelidir. Türkiye-AB iliþkilerini olumsuz etkileyen diðer bir husus, Yunanistan ýn ve Güney Kýbrýs Rum Yönetimi nin AB organlarýnýn çalýþmalarýný Türkiye aleyhine þekillendirmeleridir. Özellikle Ege ve Kýbrýs (Ankara Anlaþmasý nýn teþmili ve limanlarýn açýlmasý) konularýnýn Türkiye-AB iliþkileri sorunlarý olarak algýlanmasýna ve çözümlenmesine yönelik giriþimlerini sürdürmektedirler. Türkiye bu giriþimlere karþý gerçekçilik, akýlcýlýk ve eþitlik dýþ politika prensiplerine uygun, esneklik prensibini de dikkate alarak dýþ politika stratejileri üretmelidir. Böyle bir dýþ politika stratejisinde Türkiye, süreci safhalara ayýrmalý, iliþkileri koparmadan ve geri dönülmeyecek adýmlar atmadan zaman kazanarak iliþkilerde aþama kaydetmelidir. Yunanistan, Güney Kýbrýs Rum Yönetimi ve Ermeni lobisi gibi Türkiye karþýtý lobilerin AB organlarýnda Türkiye aleyhine olan giriþimlerini engellemek maksadýyla, iktidar ve muhalefet birlikte hareket etmeli, dýþ politika prensiplerinden karþýlýklý diyalog ve doðrudan temaslara önem vermeli, AB organlarý içinde yer alan önemli gruplara ve kiþilere gerçekleri anlatmalýdýr. Ayrýca AB üyesi ülkeler ile iliþkilerimiz ikili düzeyde de güçlendirilmelidir. 13
Deðiþen Dünyada Türkiye nin Stratejisi Türkiye nin üyeliðinin bazý AB üyesi ülkeler tarafýndan halkoyuna sunulacaðý dikkate alýnarak, AB ülkeleri kamuoylarýna yönelik lobi çalýþmalarý yapýlmalý ve Türkiye hakkýnda daha olumlu bir kamuoyu oluþturulmalýdýr. Bu kapsamda toplumun her kesimine mensup önemli kiþiler (akil adamlar, iþadamlarý, iþçi ve iþveren kuruluþlarý ve sivil toplum örgütlerinin temsilcileri), Avrupa ülkelerindeki mevkidaþlarýný ziyaret etmeli, gerçekleri ve Türkiye nin görüþlerini anlatmalý, bu ülkelerin kamuoylarýnda çaðdaþ Türkiye imajýný yerleþtirmeye çalýþmalýdýrlar. Bu kapsamda Avrupa da yerleþik olan temsil kabiliyeti yüksek Türkler de organize edilmeli ve Türkiye lehinde lobi yapmalarý saðlanmalýdýr. 3.2. Türk-Amerikan Ýliþkileri Türkiye nin vizyonu doðrultusunda hýzla ilerleyebilmesi için önünde aþmasý gereken en önemli sorunlarýndan birisi ABD ile iliþkilerde yaþanan karþýlýklý güven eksikliðidir. 2003 yýlýnda TBMM`den gerekli oy çoðunluðunun saðlanamamasý nedeniyle Amerikan Kuvvetleri ne Türkiye nin güneydoðusundan geçiþ izninin verilmemesi, Amerikan Temsilciler Meclisi nde hemen her yýl alýnmasý olasý görülen Türkiye aleyhtarý Ermeni Soykýrým kararý gibi daha çok iç politika kaygýlarýyla verilen kararlar bu güven eksikliðinin oluþmasýna neden olmuþtur. Amerika nýn kitle imha silahlarýnýn olasý varlýðýný bahane ederek Irak ý iþgali Türk kamuoyunda Amerikan aleyhtarlýðýnýn geliþmesine neden olmuþtur. Türkiye nin Irak ýn toprak bütünlüðünün korunmasý yönündeki dýþ politika tercihine raðmen Amerika nýn Kuzey Irak ta özerk, hatta baðýmsýz bir Kürt devleti kurulmasýna göz yumabileceði kuþkusu önemli bir kýrýlma noktasýdýr. Ayrýca PKK terör örgütünün Kuzey Irak ta yuvalanarak buradan Türk topraklarýna saldýrýlar düzenlemeye devam etmesi Türkiye yi rahatsýz eden diðer önemli bir husustur. 14
Dr. Atilla Sandýklý Cumhurbaþkaný Abdullah Gül ün Ocak 2008 de Amerika ziyaretinde Baþkan George W. Bush un altýný çizerek PKK, Irak ýn da, Türkiye nin de, Amerika nýn da düþmanýdýr demesi ve buna ilaveten Baþbakan ýn Kasým 2008 Washington ziyareti sonrasýnda Amerikan makamlarýnýn Türk askeri makamlarýna anlýk istihbarat saðlamaya baþlamasý önemli ve iliþkileri tamir edici bir adým olmuþtur. Bu geliþmelerden sonra Türk kamuoyunda Amerika nýn itibarýnýn kýsmen yükseldiði gözlenmektedir. Önümüzdeki dönemde, nükleer silah arayýþý içindeki Ýran a karþý ABD ve Türkiye nin benzer reaksiyonlar verip vermeyeceði potansiyel önemli bir anlaþmazlýk konusudur. Gerçekten kendisinde global mesuliyetler gören ve Ýsrail in her hal ve þartta desteklenmesini dýþ politikasýnýn ana unsuru olarak kabul eden ABD ile bölgesel bir güç olan ve bölge dengelerini gözetmek durumunda olan Türkiye bazen ayrý dýþ politika seçeneklerini benimseyebileceklerdir. Türk-Amerikan iliþkileri daha uzun bir süre hem paylaþtýklarý vizyonun hem de her iki ülkenin ortak çýkarlarý gerektirdiði için ilerlemeye devam etmelidir. Güvenlik ve ekonomik çýkarlar bunu gerektirmektedir. Burada Türk ve Amerikalý siyaset adamlarýna ve kanaat önderlerine önemli bir görev düþmektedir; o da bu iliþkinin korunmasý ve geliþtirilmesi için devamlý gayret sarf etmektir. 15
Deðiþen Dünyada Türkiye nin Stratejisi 3.3. Türk-Rus iliþkileri Soðuk Savaþ döneminde Türk-Rus iliþkileri, büyük ölçüde Batý ittifakýnýn, özellikle ittifak lideri ABD nin Rusya ile olan iliþkilerine baðlý bir seyir izlemiþtir. Önce tamamen rekabetçi bir nitelik sergileyen bu iliþkiler, sonralarý bu niteliðini tamamen yitirmese de, birçok alanda iþbirliðini öngören bir çizgiye kavuþmuþtur. Rusya Federasyonu nun kurulmasýyla birlikte Türk-Rus iliþkileri canlý bir döneme girmiþtir. Ýktisadi iliþkiler hýzla ilerlerken, siyaset ve güvenlik alanlarýnda daha yavaþ ve belirsiz geliþmeler gerçekleþmiþtir. Siyaset ve güvenlik alanlarýnda iliþkilerin ayný tempoda geliþmemesinin nedeni Rusya nýn Kafkasya ve Orta Asya gibi eski Sovyet topraklarýný kendisinin özel nüfuz bölgesi olarak görmesinden ve Türkiye nin NATO üyesi olmasýndan kaynaklanmýþtýr. Rusya Federasyonu iktisaden güçlendikçe ve içte otoritesini saðlamlaþtýrdýkça durum deðiþmiþ, dýþ politikasýnda daha rekabetçi bir anlayýþ yeniden hâkim olmaya baþlamýþtýr. Türk-Rus iktisadi iliþkilerinin birbirini tamamlayýcý bir yapýya sahip olduðu ileri sürülmektedir. Türkiye nin tüketim mallarý ve baþta müteahhitlik olmak üzere hizmet ihraç etmesi, çok sayýda Rus turisti aðýrlamasý, Rusya dan yarý mamul ürünler ile petrol, doðalgaz ve taþkömürü satýn almasý bu teþhisi doðrular gözükmektedir. Ancak, bu iliþkilerin her zaman sorunsuz yürüdüðü söylenemeyeceði gibi, bazý sorunlarýn da uzun vadede aðýrlaþabileceði deðerlendirilmesi yapýlabilir. Çünkü Rusya iktisadi alaný özerk bir alan olarak görmeyip, çoðu zaman siyasetin gereklerine göre yönlendirilecek bir alan olarak deðerlendirmektedir. Bu nedenle Türkiye dýþ iktisadi iliþkilerinin yapýsýný Rusya ya aþýrý baðýmlý olmaktan uzaklaþtýracak dýþ ticaret ve dýþ yatýrým politikasý izlemelidir. Buna enerji kaynaklarýnýn mümkün olduðu kadar çeþitlendirilmesi de dâhildir. Türkiye iktisadi ve siyasi iliþkileri baðlantýlandýrmaktan uzak 16
Dr. Atilla Sandýklý durmaya gayret göstermeli, her hareketiyle bunu Rusya ya iletmeye uðraþmalýdýr. Türkiye Rusya nýn uluslararasý serbest piyasa düzenine uymasýný öngören kurumlar ve anlaþmalar düzenine katýlmasýný teþvik etmeli ve desteklemelidir. Bunu yaparken, ayný düþünceleri paylaþan diðer ülkelerle birlikte hareket edilmesi öngörülmelidir. Türk-Rus iliþkilerinde iktisadi nedenlerle yakýnlaþma eðilimleri aðýr basarken, siyasi alanda ortak bazý çýkarlar yanýnda muhtelif zorluklar da kendilerini hissettirmektedir. Bunlarýn baþýnda Rusya nýn eski Sovyet topraklarýný kendi nüfuz alaný olarak görmeye devam etmesi gelmektedir. Bu yaklaþýmýný yakýn çevre doktrini ile meþrulaþtýrmaya çalýþmakta, ayný yörelerin Türkiye nin de yakýn çevresi olduðunu kabul etmemektedir. Bu baðlamda Türkiye nin Kafkasya ve Orta Asya daki eski Sovyet cumhuriyetlerinde varlýðýný güçlendirmesi, kendisini daðýlma korkusundan kurtaramayan Rusya için özel bir endiþe ve rahatsýzlýk kaynaðýdýr. Bu endiþe Rusya içindeki demografik eðilimlerin Rus kökenli nüfus aleyhine geliþmesi ile daha da güçlenmektedir. Her ne kadar, Türkiye Rusya nýn yakýn çevre doktrinini kabul ederek, bu tanýma giren ülkelerden uzak durmasý, onlarla yakýn iliþkiler geliþtirmekten kaçýnmasý söz konusu deðilse de, iliþkilerinde Rusya nýn hassasiyetlerini gözetmek durumundadýr. Her iki ülke de dönem dönem ulusal bütünlüklerine meydan okuyan akýmlarla karþýlaþtýklarýndan ayrýlýkçýlýða dönük karþýlýklý bir duyarlýlýk sergilemek durumundadýrlar. Rusya nýn Türkiye deki ayrýlýkçý akýmlara yaklaþýmý (terörist örgütlenmeler dâhil) Türkiye nin Rusya daki ayrýlýkçý akýmlara yaklaþýmý ile baðlantýlýdýr. Bu alanda karþýlýklýlýðýn ödünsüz biçimde uygulanmasý dýþýnda bir yol izlenmesi mümkün gözükmemektedir. 17
Deðiþen Dünyada Türkiye nin Stratejisi Rusya, büyük, nükleer güç sahibi, askeri olanaklarý geniþ, dýþ ve iç ihtilaflarýnda güç kullanmaya hazýr bir ülkedir. Dolayýsýyla Türkiye nin Rusya ile iyi iliþkilerine raðmen, güvenlik bakýmýndan Rusya yý denetlemeyi öngören bir NATO savunma sistemi içinde yer almasý zorunludur. Ayný saiklerle Türkiye NATO nun geniþlemesini destekleyerek Rusya nýn stratejik gücünü ve yakýn çevre stratejisi doðrultusunda yapacaðý giriþimleri dengelemelidir. Türkiye nin Doðu ya açýlýmý Kafkaslar ve daha düþük oranda da Ýran üzerinden olmaktadýr. Rusya Kafkaslar (özellikle Ermenistan) üzerinden Ýran la baðlantý kurarak Türkiye nin de içinde yer aldýðý Batý savunma-siyaset-iktisat sisteminin Asya ya doðru uzanmasýný engellemek istemektedir. Türkiye nin buna izin vermemek için çok yönlü bir politika izlemesi gerekmektedir. Gürcistan ýn baðýmsýzlýðý ve toprak bütünlüðünün korunmasý konusunda NA- TO müttefikleri teþvik edilmeli, Azerbaycan-Ermenistan ihtilafýnýn bir çözüme baðlanmasý için uðraþ verilmeli, Ermenistan la iliþkilerin düzeltilmesine çalýþýlmalýdýr. Ýran la rejim uyumsuzluðu ve bölgesel rekabete raðmen, iliþkilerin geliþtirilmesi de zorunludur. Diðer yandan Orta Asya ülkelerinin de Doðu-Batý hattýnýn açýk tutulmasý konusunda zýmni desteði aranmalý, saðlanmalý ve sürdürülmelidir. Türk-Rus iliþkisinin stratejik yönünü deðerlendirirken, burada Türkiye-AB iliþkisinin belirleyici rolünü de mutlaka vurgulamak gerekmektedir. Türkiye AB ile ne kadar bütünleþirse, Rusya ile iliþkileri o oranda dengeli olacak, bölgesindeki ülkelerle iliþkilerinde de o oranda daha etkili olabilecektir. Bu nedenle, Türk-Rus stratejik dengesinin korunmasý için Türkiye nin AB üyeliði yönündeki çabalarýný duraksamadan sürdürmesi en uygun yol olacaktýr. 18
Dr. Atilla Sandýklý Türkiye; Rusya baþta olmak üzere dýþ iliþkilerinde uluslararasý hukuka uyulmasýnda ýsrarcý olmak zorundadýr. Uluslararasý hukuka baðlýlýk Türkiye nin elini gerek rakipleri gerekse dostlarý arasýnda güçlendirecektir. Türk-Rus iliþkilerinde son yýllarda Kafkas, Orta Asya ve Ýran petrol ve doðalgazýnýn dünya piyasalarýna nasýl ulaþtýrýlacaðýna dair rekabetin yoðunluk kazandýðý gözlenmektedir. Rusya Batý nýn tüketmeden yaþamakta zorlanacaðý bir kaynaðýn can alýcý bir miktarýný denetimi altýna alarak stratejik bir üstünlük yakalamaya çalýþmaktadýr. Ayrýca, kendisi dýþýndaki üretici ülkeler üzerindeki nüfuzunu güçlendirirken, transit geçiþlerden de önemli kira geliri elde edecektir. Rusya nýn tekelciliðine karþý en uygun enerji nakil yollarý Türkiye üzerinden geçmektedir. Rusya Türkiye nin bir Doðu-Batý enerji koridoru olmasýný istememekte, muhtelif yöntemlerle bunu engellemeye çalýþmaktadýr. Bunlar arasýnda kendi nüfuzunun iþlediði ülkelerin BTC hattýna yönelmesini engellemek, kendi petrolünü Türkiye dýþýndaki kanallardan dünya piyasalarýna sevk etmek ve bazý spekülasyonlara göre Türkiye den geçen boru hatlarýnýn güvenliðini sorgulanýr duruma sokmak bulunmaktadýr. Sorun salt Türkiye yi ilgilendiren bir sorun deðildir. Dolayýsýyla, Türkiye Türkiye nin baðýmsýz bir enerji koridoru olmasýnýn önemini, özellikle enerjinin baþlýca tüketicisi olacak Batý Avrupa ülkelerine anlatmak ve onlarýn desteðini almak zorundadýr. Rusya nýn siyasi saiklerle bazý komþularýna enerji sevkini kýsýtlamasý ve Gürcistan da baþvurduðu sertlik; Rusya ya aþýrý baðýmlýlýðýn riskli olduðunu yeterince göstermektedir. Ancak, Türkiye üzerinden geliþtirilecek enerji nakil sistemlerine Rusya nýn ticari ortak olmasýna engel olunmamalýdýr. Rusya nýn ticari ve siyasi olgularý ayrý tutmasýný teþvik etmek esastýr. 19
Deðiþen Dünyada Türkiye nin Stratejisi 3.4. Yeni Güç Merkezleriyle Ýliþkiler Uzakdoðu; Çin, Hindistan ve Japonya nýn öncülüðünde büyük bir ekonomik, politik ve askeri çýkýþ sürecini yaþamaktadýr. Örneðin Çin Soðuk Savaþ sonrasýnda mevcut kapasitesini ve küreselleþmenin saðladýðý imkânlarý gerçekçi ve akýlcý bir þekilde deðerlendirip, deðiþen koþullarda sahip olduðu özelliklerden azami faydalanarak sadece uluslararasý ticaret ve yatýrýmda deðil, küresel jeopolitik rollerin belirlenmesinde, enerji güvenliði ve çevre kirliliði senaryolarýnda, yeni toplum mühendisliði çabalarýnda dünyamýzýn dengelerini temelden etkilemeye baþladý. Hindistan Çin kadar olmasa da hýzlý bir geliþim süreci geçirdi. Japonya nýn dünya ekonomisindeki aðýrlýðý da dikkate alýndýðýnda Uzakdoðu dünyadaki geliþmelerin ilgi odaðý oldu. Bölgeselleþme süreci kapsamýnda Asya bölgesi içinde ASEAN (Güneydoðu Asya Uluslararasý Birliði) ve Þangay Ýþbirliði Teþkilatý gibi örgütlenmeler ortaya çýkmaya baþladý. Ayrýca ABD, Rusya, Çin ve Japonya dahil Asya Pasifik ülkelerini içine alan APEC (Asya Pasifik Ekonomik Ýþbirliði) ve Asya ile Avrupa ülkelerini içine alan ASEM (Asya-Avrupa Zirvesi) gibi iþbirliði formlarý etkinliklerini arttýrdý. Baþlangýçta ekonomik ve ticari iliþkileri geliþtirmek için baþlayan entegrasyon hareketleri daha sonra siyasi ve güvenlik boyutlarýný da kapsamýna dahil etti. Hýzlý geliþmeye baðlý olarak Uzakdoðu nun artan enerji ihtiyacý, Çin, Japonya ve Hindistan ýn enerji kaynaklarý ve ulaþým yollarý üzerindeki rekabete dahil olmalarýna neden oldu. Dolayýsýyla bu ülkelerin Orta Doðu ve Orta Asya ya yönelik ilgileri ve giriþimleri artmaya baþladý. Bu ülkelerin bölgeye yönelik ticari ve enerji giriþimleri bölgede önemli bir ülke olan Türkiye nin jeopolitik deðerini artýrdý. 20
Dr. Atilla Sandýklý Türkiye Uzakdoðu daki bu hýzlý deðiþimi ve bu deðiþimin bölgesine etkilerini görmemezlikten gelemez. Bu nedenle Uzakdoðu nun önemli ülkeleriyle iliþkilerini deðiþimin hýzýyla orantýlý olarak bugünkü durumdan daha hýzlý bir þekilde geliþtirmelidir. Ayný þekilde Afrika ve Latin Amerika açýlýmlarýna da önem vermelidir. Bu giriþimler AB ve ABD iliþkilerine bir alternatif deðil, jeopolitik durumuna uygun olarak bu iliþkileri tamamlayacak ve ayný zamanda dolaylý etkilerden istifade edecek þekilde gerçekleþtirilmelidir. 3.5. Türkiye nin Çevresiyle Ýliþkileri Kafkaslar Kafkasya bölgesi, coðrafi konumu itibariyle Orta Asya ya açýlýmýn kapýsý olmasý sebebiyle stratejik öneme sahiptir. 2006 yýlýnda faaliyete geçen Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattý, 2007 de faaliyete geçen Bakü-Tiflis-Erzurum Doðal Gaz Boru Hattý ve 2008 yýlýnda faaliyete geçen Bakü-Tiflis-Kars Demiryolu Hattý bölgenin Türkiye açýsýndan stratejik önemini daha da artýrmýþtýr. Rusya, Türkiye nin doðu-batý ekseninde enerji nakil ve ulaþým koridoru olmasýný çýkarlarýna aykýrý görmektedir. Ayrýca bölgenin batý eksenine kaymasýndan aþýrý rahatsýz olmaktadýr. Son olarak Rusya nýn Kafkasya da statükoyu bozan aþýrý müdahalesi Moskova nýn etrafýndaki geliþmelere önceki yýllardaki gibi pasif karakterde deðil artýk aktif ve sert cevaplar vereceðini açýkça ortaya koymuþtur. 21
Deðiþen Dünyada Türkiye nin Stratejisi Türkiye nin Kafkasya bölgesine yönelik politikasýnýn temelini; bölge ülkelerinin egemenlik ve toprak bütünlüklerinin devam ettirilmesi, Batý kurumlarý ile entegrasyonlarýna siyasi ve ekonomik destek saðlanmasý, bölgede barýþ, istikrar ve iþbirliðinin geliþtirilmesi, oluþturmaktadýr. Daðlýk Karabað, Güney Osetya ve Abhazya gibi ayrýlýkçý bölge sorunlarý bölgede barýþ ve istikrarýn tesisinin önündeki en temel engellerdir. Türkiye, Kafkasya ülkelerindeki tüm ihtilaflarýn uluslararasý hukuk çerçevesinde barýþçý yollardan çözümünden yana olmalý ve bu ülkelerdeki siyasi istikrara ve ekonomik refaha katkýda bulunmalýdýr. Bu açýdan bölge ülkeleri arasýndaki yýllardýr sorunlu olan iliþkileri diyalog zeminine çekebilecek Kafkasya Ýstikrar ve Ýþbirliði Platformu gibi giriþimlerde bulunulmasý faydalý olmaktadýr. Türkiye, Güney Osetya sorununun geldiði noktayý dikkate alarak, Daðlýk Karabað konusunda týkanýklýðýn aþýlabilmesi için Minsk Grubu nun çalýþmalarýný diplomatik platformlarda sorgulamaya baþlamalý, bu konuda yeni projeler ve açýlýmlar ortaya koymalýdýr. Türkiye, Ermenistan ve Ermeni diasporasýna uyguladýðý politikalarý tek bir potada deðil ayrý ayrý deðerlendirmelidir. Bölgenin kapalý ve çevrelenmiþ ülkesi olarak Ermenistan siyasi ve ekonomik açýdan diasporaya baðýmlý durumdadýr. Türkiye, Ermenistan ile iliþkilerinde aþamalý olarak bu ülkeyi diyalog zeminine çekecek, güven kazandýrýcý çabalarýna devam etmelidir. Bu baðlamda, futbol karþýlaþmasý sebebiyle Türkiye Cumhurbaþkaný nýn Ermenistan ziyareti iliþkilere katký saðlayacak olumlu bir adýmdýr ve devam ettirilmelidir. 22