Zaman ve kişi eklerine bağlı olarak iş(kılış), oluş, hareket, durum bildiren sözcüklere fiil denir. Örnek : okumak bilmek
Bir sözcüğün fiil olup olmadığını anlamak için ; Bir kelimenin kök yada gövdesine mastar eki olan mak ekini getiririz. Eğer kelimeyle ek uyumlu oluyorsa fiil, uyum yoksa isim soylu bir sözcük olur. Fakat sadece sözcüğe değil anlama da bakmamız gerektiğini unutmamamız gerekir.
Elimizde güzel bir soru var. var sözcüğüne mastar ekini getirebiliyor ve bu sözcüğü varmak şeklinde okuyabiliyoruz. Ama anlama bakıldığında bu kelimeye mastar ekini getiremediğimizi görürüz. Çünkü var sözcüğü bir durum bir hareket ya da bir işi bildirmemektedir. Bir şeyin varlığını yada yokluğunu bildirir. Yani isimdir.
Fiilleri oluşumlarına göre üçe ayırırız: 1- İş(kılış) fiilleri 2- Durum fiilleri 3- Oluş fiilleri
1- İş (kılış) fiilleri Bir iş bildirirler ve bir öznenin iradesiyle bir nesnenin üzerinde gerçekleşirler. Yani nesne alırlar. Balıkçı ağını çekiyor. Bahçıvan ağaçları buduyor. Çocuk içerde ders çalışıyor. Cümlelerindeki altı çizili fiiller iş fiilleridir. Çünkü fiillere neyi sorusunu sorduğumuzda cevap verebiliyoruz. Neyi sorusunun cevabı da nesne olduğuna göre bu fiilde nesne alabilen bir fiildir.
2-Durum fiilleri Öznenin durumunu bildiren fiillerdir ve nesne almazlar.bu fiillerin gerçekleşebilmesi için başka bir fiilin gerçekleşmesi gerekir. Erkenden uyudu. Birden durdu. Yerine oturdu. Cümlelerindeki altı çizili fiillere neyi sorusunu soramayız. Bu nedenle nesne alamazlar. Yani iş değil durum fiilleridirler.
3- Oluş fiilleri Bu fiiller öznenin iradesi dışında ve çoğu kez dış etkilerle gerçekleşirler. Yani daha çok kendiliğinden olma söz konusudur. Bu fiiller de nesne almazlar bu fiillerin gerçekleşebilmesi için bir süreç gerekir. Yapraklar sarardı. Ekmek bayatladı. Çocuk büyüdü.
Üç kısma ayrılırlar ; 1- Basit fiiller Yapılarına göre fiiller 2- Türemiş fiiller Fiilden-fiil yapan ekler İsimden-fiil yapan ekler 3-Birleşik fiiller İsim + yardımcı fiil ile yapılan birleşik fiiller Fiil + yardımcı fiil ile yapılan birleşik fiiller Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller
1- Basit Fiiller Herhangi bir yapım eki almamış veya başka bir kelimeyle birleşmemiş fiillerdir. Ancak çekim eki (şahıs, kip, ek fiil) alabilirler. gel-,git-, dur-,bul-, gör-dü-m, al-(ı)yor-muş Çocuk sürekli gül-(ü)yor-du.
2-Türemiş Fiiller Yapım eki alan fiillerdir. Bunlara fiil gövdesi denir. Yapım ekleri vasıtasıyla isimden fiil veya fiilden isim türetmek mümkündür. Fiilden-fiil : gör-ün, kaz-ı, an-ı-msa, gül-ümse İsimden-fiil : kara-r, oy(u)n-a, sar(ı)-ar, giz-le, fısılda, ince-le
3- Birleşik Fiiller En az iki fiilin yada bir fiil bir isim soylu sözcüğün birleşmesiyle oluşan fiillerdir. Birleşik fiiller yapılarına göre üç kısma ayrılıralar: 1-İsim + yardımcı fiil ile yapılan birleşik fiiller 2-Fiil + yardımcı fiil ile yapılan birleşik fiiller 3-Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller
1-İsim + yardımcı fiil ile yapılan birleşik fiiller Türkçedeki belli başlı yardımcı fiiller şunlardır : ol-, et-, eyle-, başla-,kıl-,yap-,bulun-, buyur- Bu fiiller çoğunlukla bir fiili bir yargıyı tek başlarına ifade edemezler ve yüklem olamazlar.bu durumda kendilerinden önce gelen bir isim yada isim soylu sözcükle birleşerek kesin bir yargıyı ifade edebilirler. emir buyur, hazır ol -, yardım et, seyreyle, anlatmaya başla Fakat kendi başlarına da fiil olarak kullanılabilirler. Bu ceket bana olmadı.
2-Fiil + yardımcı fiil ile yapılan birleşik fiiller Fiil + zarf-fiil (-a, -e, -ı, -i, -u, -ü) + yardımcı fiil (bil-, ver-, dur-, gel-, yaz-) gid-e-bil-di bak-a-dur-du-k don-a-kal-mış yap-a-gel-di-k öl-e-yaz-dı
Bir fiille yardımcı fiilin aralarına başka kelime girmeyecek şekilde birleşmesi ve yeni bir anlam kazanmasıyla oluşan fiillerdir. Birleşirken yardımcı fiil gerçek anlamını kaybeder. sergile - (y)e bilme ana fiil birleşen (yardımcı) fiil Anlamsal yük ana fiilin üzerindedir. Bu nedenle, fiil + yardımcı fiille yapılan birleşik fiillerde çatı ekleri ana fiile getirilmelidir. oku-n-a-bilmek, koş-ul-u-vermek
Fiil + yardımcı fiille yapılan birleşik fiiller 4 e ayrılır: 1. Yeterlik bildiren fiiller 2. Tezlik bildiren fiiller 3. Sürerlik bildiren fiiller 4. Yaklaşma bildiren fiiller
1. Yeterlik Bildiren Fiiller Fiile yeterli olma, başarabilme ya da olasılık anlamı verir. Fiil + -(y)a + bilmek Akşama size gel-e-bilir-im. (olasılık) Bu soruyu Ahmet çöz-e-bilir. (başarabilme) Ben İngilizce konuş-a-bilirim. ( yeterli olma)
Yeterlik birleşik fiili 3 şekilde olumsuz yapılır: ANLAM OLUMLU OLUMSUZ OLASILIK gel-e-bil-ir-im, yap-a-bil-ir-im gel-me-(y)e-bil-ir-im, yap-ma-(y)a-bil-ir-im YETERLİ OLMAYIŞ gel-e-bil-ir-im, yap-a-bil-ir-im gel-e-me-(y)e-bil-ir-im, yap-a-ma-(y)a-bil-ir-im KESİNLİK gel-e-bil-ir-im, yap-a-bil-ir-im gel-e-me-m, yap-a-ma-m
NOT: Bir de eskiden kullanılan olumsuz şekli vardır. Günümüzde bu olumsuzluğun yerini kesinlik bildiren yetersizlik almıştır. -A eki hem ana fiilden hem de birleşen fiilden sonra kullanılır. Olumsuzluk eki ikinci -A dan sonra gelir. Bu şehri sev-e-bil-e-me-m. Biz işimizi bitirmedik mi, gözümüze uyku gir-e-bil-e-mez. En yağız ozanlar, bu sessizliğin şiirini söyle-mez-di. söyle-(y)e-bil-ir-di.
2. Tezlik Bildiren Fiiller Fiilin çabucak ve kolayca yapıldığını gösterir. Fiil + I4 + ver(mek) Hastalığını duyunca geliverdi. (çabukluk) Soruları okuyuverdim. (çabukluk, kolaylık) Duruveriniz. (hemen durunuz) Yazıveriniz. (hemen yazınız) Ayrıca tezlik fiili, buyruk kipi çekimiyle bir dileği de yansıtabilir. bizi, görevli beylerin istedikleri yere kadar götürüver!
Tezlik fiilinin 2 olumsuz biçimi vardır: 1.Olumsuzluk eki ma asıl fiilden sonra gelir. 2. Olumsuzluk eki ma yardımcı fiilden sonra gelir. OLUMLU çık-ı-ver-di, bit-i-ver-di çık-ı-ver-di, bit-i-ver-di OLUMSUZ çık-ma-(y)ı-ver-di, bit-me-(y)i-ver-di çık-ı-ver-me-di, bit-i-ver-me-di
3. Sürerlik Bildiren Fiiller Fiillerin bir süre aralıksız sürdüğü,kesintisiz devam ettiğini gösterir. Fiil + -A + gel(mek), kal(mak), dur(mak) Adam olduğu yerde don-a-kal-dı. Sen verdiğim işleri yap-a-dur. Geleneklerimiz yüzyıllardır sür-e-gel-ir. NOT: Sürerlik fiilinin olumsuzu yoktur. NOT: Sürerlik fiillerinden tekrar birleşik fiil yapılabilir. don-a-kal-a-bil-ir al-ı-koy-a-maz-sınız
4. Yaklaşma bildiren fiiller Fiilin gerçekleşmesine çok yaklaşıldığını, çok az kaldığını gösterir. Fiil + -A + yaz(mak) Yürürken düş-e-yaz-dı-m. Kazada arkadaşım da öl-e-yaz-dı. Dilini yut-a-yaz-dı. Boğ-ul-a-yaz-dı. NOT: Yaklaşma fiilinin olumsuzu yoktur.
3-Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller Bir fiilin isim soylu sözcüklerle anlamca kaynaşarak oluşturduğu birleşik fiillerdir. Bu fiillerde anlamca kaynaşma, birleşen ögelerden birincinin ya da her ikisinin gerçek anlamını yitirmesiyle gerçekleşir. Anlamca kaynaşmış birleşik fiillerin oluşumu : a)isimler, isim görevli sözcükler gerçek anlamında kullanılırken birleşen fiil gerçek anlamından uzaklaşır. Bu fiiller kalıplaşmıştır ancak deyim değildir. öğüt vermek, deliliğe vurmak, acı duymak, zevk almak, görmezlikten gelmek, ağlayacağı tutmak, gülesi gelmek
b)isim soylu sözcük gerçek anlamından uzaklaşırken, fiil gerçek anlamında kullanılır. Birleşmede ana ögeyi oluşturan isim gerçek anlamını yitirdiği için bu fiiller aynı zamanda deyim durumundadır. Örnek : başından savmak, ekmeğini kazanmak, dünyadan haberi olmamak c)hem isim hem fiil gerçek anlamını yitirir. Bunlarda deyim olan yani deyimleşmiş birleşmiş fiillerdir. göze girmek, dokuz doğurmak, kalp kırmak, kan ağlamak, deliye dönmek, başvurmak
Not: Anlamca kaynaşmış kimi birleşik fiiller biçimce de kaynaşmıştır. alıkoymak, elvermek, öngörmek, vazgeçmek