EK FİİLLER VE FİİLİMSİLER

Transkript

1 2012 EK FİİLLER VE FİİLİMSİLER Zafer KARAKABAK TÜRKÇE DERSİ

2 İçindekiler EK FİİLLER Ek Fiiller Genel Olarak Dört Bölümde İncelenir:... 1 FİİLİMSİLER... 5 EK FİİLLER İsim soylu kelimelerin sonuna gelerek, onları yüklem yapan eklere ek fiil denir. Ek fiil ekleri şunlardır: -dır, -idi, -imiş, -ise Ek fiillerin iki temel görevi vardır: Basit zamanlı fiilleri bileşik zamanlı yapar. İsim ve isim soylu kelimelere gelerek onları yüklem yaparlar Ek Fiiller Genel Olarak Dört Bölümde İncelenir: Ek Fiilin Geniş Zamanı: İsim soylu kelimelere kişi ekleri getirilerek yapılır. Bunlar geniş zaman eklerinin yerini tutar. Üçüncü kişilere "-dir" eki getirilir. "öğretmenim, öğretmensin,öğretmen(dir), öğretmeniz, öğretmensiniz, öğretmendirler/ öğretmenlerdir" Olumsuzu "değil" kelimesi getirilerek yapılır. "yorgun değilim, yorgun değilsin, yorgun değil, yorgun değiliz, yorgun değilsiniz, yorgun değiller" "Öğretmenim yurtdışına gitti." cümlesinde "öğretmen" kelimesi iyelik eki almıştır. "Ben Kadıköy'de öğretmenim." cümlesinde ek-fiil almış ve yüklem olmuştur. Üstümüze doğan bir güneşsin sen. Her taraf bugün bir başka güzel(dir). Uyarı: Ek-fiilin en zor anlaşılan ve karıştırılan kipi şimdiki zaman kipidir Ek Fiilin Görülen Geçmiş Zamanı: Ek-fiilin görülen (bilinen) geçmiş zaman çekimi, kavramların ve varlıkların bilinen geçmişteki durumuna şahit olunduğunu gösterir. 1

3 "sevinçli idim, sevinçli idin, sevinçli idi, sevinçli idik, sevinçli idiniz, sevinçli idiler" "sevinçli değildim, sevinçli değildin, sevinçli değildi, sevinçli değildik, sevinçli değildiniz, sevinçli değildiler (değillerdi)" Uyarı: ek-fiilin üçüncü çoğul şekli iki türlü de çekilir: sevinçli değildiler (değillerdi)" Bir güzelin hayranıydım. Dün daha heyecanlıydın. Dayım çok merhametli biriydi Ek Fiilin Duyulan Geçmiş Zamanı: Ek-fiilin öğrenilen (duyulan) geçmiş zaman çekimi, kavramların ve varlıkların öğrenilen geçmişteki durumunun başkasından duyulduğunu anlatır. "küçük imişim, küçük imişsin, küçük imiş, küçük imişiz, küçük imişsiniz, küçük imişler" Genellikle bitişik yazılır, burada ek-fiil daha iyi görülsün diye ayrı yazılmıştır. "küçük değilmişim, küçük değilmişsin, küçük değilmiş, küçük değilmişiiz küçük değilmişsiniz küçük değilmişler (değillermiş)" Suçlanan sadece benmişim. Meğer sen ne çalışkanmışsın. Adam yirmi yıldır evine hasretmiş. Ben iyi bir okurum. Ek-fiilin geniş zamanı Hep iyi kitaplar okurum. Geniş zaman 1. tekil şahıs eki Benim okurum anlayışlıdır. İyelik eki Uyarı: Yukarıdaki cümlelerde "-um" ekinin farklı üç görevde kullanıldığını görüyoruz. Aralarındaki farkı kavradıysa ek-fiil konusunu öğrenmişiz demektir Ek Fiilin Şartı: İsimler -se eki alarak dilek-şart bildirdiklerinde ek-fiil almış olurlar. Diğer ek-fiil ekleri ismi yüklem yaptığı halde şart kipi ismi yüklem yapmaz. Devamında isim veya fiil mutlaka bir yüklem bulunur. Sadece eksiltili cümlelerde yüklemi olmayabilir. "memnunsam, memnunsan, memnunsa, memnunsak, memnunsanız, memnunlarsa" olumsuzunda ise ek-fiil "değil" kelimesinden sonra gelir. "memnun değilsem, memnun değilsen, memnun değilse, memnun değilsek, memnun değilseniz, memnun değillerse" Şahıslar Görülen Geçmiş Zaman Öğrenilen Geçmiş Zaman Dilek-Şart Kipi Geniş Zaman Ben Tüccardım Tüccarmışım Tüccarsam Tüccarım Sen Tüccarsın Tüccarmışsın Tüccarsan Tüccarsın 2

4 O Tüccardı Tüccarmış Tüccarsa Tüccar (dır) Biz Tüccardık Tüccarmışız Tüccarsak Tüccarız Siz Tüccardınız Tüccarmışsınız Tüccarsanız Tüccarsınız Onlar Tüccardılar/Tüccarlardı Tüccarlarmış Tüccarlarsa Tüccardırlar/Tüccarlardır Bazı dil bilgisi uzmanları ek-fiilin yukarıdaki tanımında da olduğu gibi basit zamanlı fiillerin sonuna gelerek bu fiilleri birleşik zamanlı fiile dönüştüren ek olarak da kabul etmektedir. Birleşik zamanlı fiil hakkında geniş bilgi almak için tıklayınız. Ek fiilin birleşik zamanını aşağıdaki resimde görmekteyiz: 3

5 Buradaki resimde de ek fiilin genel anlamdaki dört bölümünü görmekteyiz. 4

6 Ek fiillerin görülen geçmiş zamanı ekleri şunlardır. Ek-fiilin geniş zamanı ekleri şunlardır: Ek-fiilin duyulan geçmiş zamanı ekleri şunlardır: Ek-fiilin şartı ekleri şunlardır: -idi,-dı,-di,-du,-dü,-tı,-ti,-tu,-tü. -dır, -dir, -dur, -dür, -tır, -tür, -tur, -tür -imiş, -mış, -miş, -muş, -müş ise, -se, -sa FİİLİMSİLER Fiil kök veya gövdelerinden yapım ekleriyle türetilerek isim, sıfat ve zarf olarak kullanılan kelimelerdir. Bunlar artık fiil olarak kullanılma özelliğini kaybettikleri için fiil çekim eklerini (olumsuzluk eki hariç) alamazlar; isim çekim eklerini alabilirler, isim sıfat ve zarf (tümleci) olarak kullanılırlar; yancümlecik kurarlar. İsim fiiller: Fiillere (basit, türemiş, birleşik) getirilen "-me, -mek, -İş" ekleriyle yapılır. Türetilen bu kelimelere mastar; türetmede kullanılan eklere mastar eki denir. 5

7 Bakmak, okumak, yazmak, konuşmak, derlemek, eleştirmek, araştırmak...; Bakma, yüzme, seslenme, tamamlama, yarım bırakma, kovalama...; Bakış, geliş, gidiş, serzeniş, sesleniş, tükeniş, kurtuluş, çıkış...,olumsuzları mastar ekinden önce olumsuzluk eki getirilerek yapılır. Okumamak, yazmama, seslenmeyiş... Bu kelimeler tek başlarına (eksiz) kullanıldıklarında mastar eki vurguludur. Okumak, yazma, danışma, sesleniş... Eğer "-me" ile yapılan isim-fiillerde bu ek vurgusuz, bundan önceki hece vurgulu okunursa yanlış anlaşılma olur: Olumsuz emir çekimi zannedilir. Danışma fiilimsi danışma olumsuz emir Kaynaşma fiilimsi kaynaşma olumsuz emir Dikkat: "-me" eki olumsuzluk ekiyle karıştırılmasın. Kimi isim-fiiller kalıcı nesne, yer, iş veya kavram adı olabilirler. Bu durumda artık isim-fiil olarak kullanılmazlar. Bunlar olumsuzluk eki de alamazlar. Dondurma, danışma, kavurma, kızartma...; Çakmak, yemek, ekmek...; Alış veriş, gösteriş, direniş... "-me" ekiyle türeyen mastarlardan bazıları sıfat olarak kullanılabilir. Süzme bal, asma köprü, yapma çiçek... Sıfat fiil: Fiil kök veya gövdelerinden yapım ekleriyle yapılmış sıfatlardır. Tanı->tanıdık (adam) kırıl->kırılası (eller)... "-En, -Esİ, -mez, -r, -dik, -EcEk, -miş" ekleriyle türetilirler Sıfat görevinde kullanılırlar. Niteleme sıfatı sayılırlar. gelen araba, öpülesi el, dönülmez yol, koşar adım, tanıdık yüz, gelecek zaman, olmuş iş... Daha sonra isimleşebilirler. İsimleştikleri zaman cümlede isim gibi kullanılırlar. Gelenler kimdi? özne Tanıdıklarımıza rastlayamadık. Dolaylı tümleç. Aldıkları eke göre çeşitlere ayrılırlar: Geçmiş zaman ortaçları :"-dik ve -miş" ekleriyle yapılır. Nesne ve kavramların geçmişte ortaya çıkan niteliklerini bildirirler. Koca şehirde bir tek tanıdık yok. Aramadık yer bırakmadık. Bugüne kadar görülmemiş bir haksızlık var ortada. Pişmiş aşa su katmak. Gelecek zaman ortaçları:"-esi ve -EcEk " ekleriyle yapılır. Nesne ve kavramların gelecekte ortaya çıkacak olan niteliklerini bildirirler. Kırılası eller hep zalimin yanında. Memleketin o kadar çok görülesi güzellikleri var ki... Daha yapılacak çok iş var. Çözülemeyecek bir sorun yoktur. Geniş zaman ortaçları: "-En, -mez, -or" ekleriyle türetilirler Dönülmez akşamın ufkundayız, vakit çok geç Koşar adım eve gitti. Hep bilinen şeylerden bahsetti durdu. İşe erken başlayan erken verim alır. Gelen adayların kaydını yapıyorlar. (şimdi gelen) Akan kanı durdurmalı önce (her zaman akan) Kaçan mahkûmları yakalamışlar. (kaçmış olan) 6

8 Belirtme Ortaçları:"-dİk ve -EcEk" eklerinden sonra iyelik eki getirilerek yapılır. Okuduğum son kitap Okuyacağım ilk kitap Yapacağımız işler Yapılacakları belirledim. Geleceği varsa göreceği de var. Diktiğimiz fidanlar meyve vermeye başlamış. Dikkat: Bu eklerden "-mez, -or, -dik, -EcEk, -miş" ekleri fiil çekim eki olarak da kullanılmaktadır. Zaten fiil çekim eki olan bu ekler zamana bağlı olarak sonradan sıfat yapmışlardır. Sıfat yaptıkları durumda artık çekim eki değildirler. Bu konu uzun süre tartışılacak (çekimli fiil) Uzun süre tartışılacak bir konu bulduk. (ortaç) Zarf Fiil: -Fiillerden türetilen ve zarf tümleci olarak kullanılan kelime veya kelimelerdir. -Ulaçlar yapım ekleriyle türetilir. -İsim görevinde kullanılmazlar. Çeşitleri şunlardır. a.bağlama Ulacı"-İp" ekiyle türetilir. Bu ek genellikle "ve" bağlacının yerini tutar. "-İp" ekinin getirildiği fiille onun bağlanmış olduğu fiilin öznesi ve zamanı aynıdır. Telefon edip hâlini hatırını sordum.< Telefon ettim ve hâlini hatırını sordum Bu ulacın tekrarlanması fiilin sıkça yapıldığını gösterir: Gidip gidip komşuları rahatsız ediyor. Bakıp bakıp gülüyor. b. Durum Ulaçları :"-erek, -e..., -e, -meden, -meksizin, -cesine" ekleriyle yapılır.fiilin nasıllığını bildirir. Sınıfa gülerek girdi. Olayı adeta yeniden yaşıyormuşçasına anlattı. Gece karanlık sokaklarda düşe kalka ilerlediler. Dinlene dinlene gittiler. Gürültüye aldırmadan işiyle meşgul oluyordu. Hiç dinlenmeksizin yedi saat yürüdüm. Her şeyi bilircesine konuşuyordu. c. Zaman Ulaçları:"-İncE, -dikçe, -diğinde, -ken, -meden, -or, -mez" ekleriyle yapılır.bu ulaçlar fiilin zamanını bildirir. Gülünce gözlerinin içi gülüyor. Canım sıkıldıkça şiir okurum. Kar yağınca herkes sokaklara döküldü. İlk okuduğumda iyi anlayamamıştım. Uyurken hep sayıklar. Gün ağarırken düştük tarla yollarına. Uyumadan önce de yarım saat kitap okunabilir. Gelir gelmez seni sordu. d. Başlama Ulaçları:"-Elİ" ekiyle türetilir ve sonraki fiilin başlangıcını bildirir. Buraya geleli çocuğa bir hâller oldu. Seni tanıyalı hayatım değişti. e. Nedenlik Ulaçları:"-dİğİ, -EcEğİ" ekleriyle türetilir ve "-den dolayı, için, -den ötürü" edatlarıyla birlikte kullanılır. 7

9 Çok yalnızlık çektiğinden (dolayı) buralarda kalmak istemiyor. Sizden ayrılacağı için üzülüyor. f. Bitirme Ulaçları:"-EnE, -İncEyE, -EsİyE" ekleriyle türetilir ve "değin, dek ve kadar" edatlarıyla birlikte kullanılır.sonraki fiilin bitimini gösterir. Sen gelene kadar biz burada bekleyeceğiz. Yollar açılıncaya kadar bekledik. Öldüresiye dövdüler. -Fiillerden türetilen ve zarf tümleci olarak kullanılan kelime veya kelimelerdir. -Ulaçlar yapım ekleriyle türetilir. -İsim görevinde kullanılmazlar KAYNAKLAR: Blogcu (Edebiyat Türkçe) M.E.B internet sayfası Ek-fiilin şartı olan ise isim ve isim soylu kelimelere geldiğinde onları yüklem yapmaz; sadece cümleye şart anlamı kazandırır. 8