PARANIN ÖZELLİKLERİ, PARA ÇEŞİTLERİ VE EMİSYON REJİMLERİ 1 1.PARANIN TANIMI VE FONKSİYONLARI A.Paranın Tanımı Para bir ekonomide mal ve hizmetlerin alım satımında kullanılan herkes tarafından kabul gören mübadele aracıdır. Birinci derecede likit olan her şey para olarak kabul edilebilir. Dolayısıyla para, efektif olabileceği gibi, kaydi de olabilir. B.Paranın Fonksiyonları Paranın mübadele aracı olma, ortak değer ölçüsü olma, tasarruf aracı olma ve iktisat politikası aracı olmak şeklinde dört fonksiyonu vardır. a)paranın Mübadele Aracı Olması Paranın olmadığı zamanlarda trampa(değiş-tokuş ya da takas) ekonomisi vardı. Paranın mübadele aracı görevi üstlenmesiyle toplumlarda işbölümü ve uzmanlaşma arttı. Mübadele aracı olan paranın toplumdaki herkes tarafından kabul edilmesi, taşınmasının kolay olması, dayanıklı ve bölünebilir olması, kolay taklit edilebilir olmaması ve miktarının az olması gibi özelliklere sahip olması gerekir. 2 1
b)paranın Ortak Değer Ölçüsü(Hesap Birimi) Olması Ortak değer ölçüsü olarak para,bir mal ya da hizmetin ne kadar para birimi karşılığında el değiştireceğini gösterir ki,bu da o mal ya da hizmetin fiyatıdır.o halde para,malların alınıp satılma değeri olan fiyatın belirlenmesini de sağlar. Paranın ortak değer ölçüsü olma fonksiyonunu sağlıklı bir şekilde yerine getirebilmesi için zaman içinde kendi değerinin değişmemesi gerekir. c)paranın Değer Biriktirme ve Değer Ödünç Alma (Tasarruf ve Borçlanma) Aracı Olması Paranın tasarruf aracı yani değer biriktirme aracı olması satın alma gücünün depolanması anlamına gelmektedir ve bu şekilde para her zaman kullanıma hazır (likit)durumda olmaktadır. Paranın tasarruf aracı olma fonksiyonunu yerine getirebilmesi için değerinin istikrarlı olması gerekir. Değer saklama(tasarruf) aracı olan para aynı zamanda değer ödünç alma(borçlanma) aracıdır. 3 d)iktisat Politikası Aracı Olma Keynesyendevrime kadar paranın reel ekonomi üzerindeki etkisi yok sayılıyordu.fakat Keynes ten sonra para arzı miktarının etkileri kabul edilmeye başlandı ve devletin para arzında çeşitli politika araçlarıyla oynama yapması suretiyle piyasaya müdahalesinin ekonomide reel etkilerinin olacağı ortaya atılıdı. Devletin para politikası yolu ile ekonomiye müdahalesinin nasıl olacağı ise Keynesyenve Monetaristiktisatçılar arasındaki ayrı bir tartışma konusudur. 4 2
2.PARA ÇEŞİTLERİ A.Mal Para Gerek herhangi bir malın,gerekse kıymetli madenlerin para olarak kullanılması halinde,para olarak kullanılan malın ya da madenin(sikkenin) kendi değeri temsil ettiği para değerine eşitse,bu tür paralara mal para denilmektedir. B.Temsili Paralar a)altın ve Gümüş Sertifikaları b)banknot c)kağıt para d)madeni Ufaklık Para(Bozuk Para):Ülkemizde kağıt para basma yetkisi Merkez Bankası na verilmişken,madeni para basma yetkisi hazinededir. C.Kaydi Para(Banka Parası,Mevduat Parası) Bankalar kaydi para yaratır.bu süreç aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. 5 Bankanın zorunlu karşılık oranına r ve ilk mevduata da A bankanın yarattığı krediye K dersek K = A.(1-r/r) ifadesi bize yaratılan krediyi verir. Eğer aynı kredi işlemi birden fazla bankada gerçekleşirse paralar banka sistemi içinde kaldığı için sonuç değişmeyecektir. Eğer paranın bir kısmı elde nakit olarak tutulursa yaratılan kaydipara miktarı azalır. D.Para Benzerleri,Para Yerine Geçenler ve Para İkamesi a)para Benzerleri Vadeli banka mevduatları,devlet tahvilleri, hazine bonoları,bankaların yatırım fonları örnek verilebilir. Mübadelelerde karşı tarafça kabul edilmesinin söz konusu olmadığı arzu edildiğinde paraya çevrilmesi mümkün olan bu varlıklara,para benzerleri denilmektedir Para benzerleri,kıymet saklama amacıyla muhafaza edilen ve kolayca mübadele aracı olan paraya(kağıt para ya da vadesiz mevduat hesabı)çevrilmesi mümkün olan varlıklardır. 6 3
b)para Yerine Geçenler(Plastik Paralar) Para yerine geçen kredi kartlarına plastik para da denilmektedir.bu ifadenin yanlışlığı paranın fonksiyonlarına bakılarak ortaya konabilir. Mübadele aracı olma fonksiyonu:kredi kartları para gibi her istenildiğinde kullanılamaz.2 bin TL ye sahip olmakla 2 bin TL limitli kredi kartına sahip olmak aynı şey değildir. Ortak değer ölçüsü olma ve tasarruf aracı olma fonksiyonu:kredi kartı para gibi mal ve hizmetin değerini belirleme gücüne sahip olmadığı gibi,tasarruf aracı görevini de üstlenemez. c)para İkamesi (Dolarizasyon):Bir ülkede yerli para yerine yabancı para çokça kullanılıyorsa para ikamesi(dolarizasyon) var demektir. 3.EMİSYON REJİMLERİ(PARA SİSTEMLERİ) Paranın piyasaya sürülme işlemine emisyon denmektedir. Paranın bir biriminin neye bağlı olduğunu belirten düzenlemeye para sistemi ya da emisyon rejimi denmektedir. 7 A.Maden Para Sistemi Paranın birim sisteminin madenlere bağlı olarak tespit edilmesine maden para sistemidenilmektedir.eğer tek maden esas alınıyorsa tek maden sistemi (monometalizm),iki maden esas alınıyorsaçift maden sistemi (bimetalizm) denmektedir. a)tek Maden Sistemi:Altın Para Sistemi (Altın Para Standardı) Bu sistemde para birimi belirli bir miktar altın olarak tanımlanmaktadır. i.altın Sikke Standardı ii.altın Külçe Standardı:Bu para standardında,altın sikkenin yerini,külçe altına çevrilebilir banknot almıştır. Bu sistemde ülke içi ödemelerde banknot kullanılırken,altın külçeler ancak uluslar arası ödemelerde kullanılmıştır. Ülke içinde altın külçeye çevirebilir(konvertibl) banknotun yasal tedavül zorunluluğu,küçük tasarrufların altın olarak saklanmasına engel olmuştur. 8 4
iii.altın Döviz Standardı(Altın Kambiyo Standardı) Altın para standardının son aşaması, bir ulusal paranın birim değerinin, parası altına çevrilebilen bir başka ülkenin parasına bağlanması halini ifade eden altın döviz standardı ya da altın kambiyo standardıdır. Bu uygulamada bir yanda parası altına çevrilebilen güçlü ülkeler vardır ki, bu ülkelere anahtar ülke denir. Öte yandan parasını anahtar ülke parasına çeviren tabi ülkelervardır. Sistemin işleyebilmesi içintabi ülkenin parasının anahtar ülke parasına sabit bir kur üzerinden konvertibl olması gerekir. b)çift Maden Sistemi (Bimetalizm) Bu sistemde de herkes elindeki madeni(altın veya gümüşü) darphaneye getirerek sikke kestirebilmekteydi Bu sisteme ihtiyaç duyulmasının sebebi tek maden sisteminde ülkedeki altın miktarının yeterli olmamasıydı. 9 ii.gresham Kanunu:Kötü Para İyi Parayı Kovar Ülkede iki maden, para yerine kullanabiliyorsa insanlar değeri düşük olan madeni(gümüşü) alışverişlerde kullanıp değeri yüksek olan madeni(altını) ellerinde tutarlar. Bu durumda değerli maden büyük ölçüde tedavülden kalkar. Bundan dolayı bu olgu Kötü para iyi parayı kovar şeklinde iktisat literatürüne geçmiştir. iii.topal Ölçek(Aksak Mikyas) Bu sistemde darphanede serbestçe gümüş sikke bastırılması yasaklanması yasaklanmış ve ufak gümüş sikkelerle yapılan ödemelere üst sınır getirilmiştir. B.Kağıt Para Sistemi Kıymetli bir madene bağlı olmadan kamu otoritelerince üzerinde nominal değeri yazılı olarak tedavüle çıkarılan kağıt paraların oluşturduğu sisteme Kağıt Para Sistemi denmektedir. 10 5
Bu sistemde para hukuki ve ekonomik dayanağını konvertibilitesinden değil, ekonominin gücünden ve siyasi iktidarın itibarından almaktadır. Günümüzde para basma yetkisi merkez bankalarına aittir. Merkez bankaları para arzını kontrollü bir şekilde yürütmektedir. Para arzının gereğinden fazla ya da az olması enflasyon veya deflasyona neden olabilmektedir. 11 6