BURSA DA S GARA Ç M VE N KOT N BA IMLILI I LE L fik L FAKTÖRLER

zmir Gö üs Hastanesi Dergisi, Cilt XXV, Say 1, 2011 BURSA DA S GARA Ç M VE N KOT N BA IMLILI I LE L fik L FAKTÖRLER THE FACTORS RELATED TO HABIT OF SMOKING CIGARETTE AND ADDICTION OF NICOTINE IN BURSA Hayrettin GÖÇMEN Nazan NALCI SAVAfi brahim OCAK Esma CEYLAN Ahmet URSAVAfi Mehmet KARADA Funda COfiKUN Eda DURMUfi Oktay GÖZÜ Uluda Üniversitesi T p Fakültesi, Gö üs Hastal klar, Bursa Anahtar sözcükler: Sigara al flkanl, nikotin ba ml l, Fagerstrom nikotin ba ml l k skoru Key words: Smoking habit, nicotine addiction, Fagerstrom nicotine addiction score Gelifl tarihi: 05 / 11 / 2010 Kabul tarihi: 03 / 04 / 2011 ÖZET Sigara önemli bir sa l k sorunudur. Sa l k Bakanl verilerine göre eriflkin nüfusumuzun 1/3 ü sigara içmektedir.çal flmam zda, Bursa da sigara içme yayg nl ve nikotin ba ml l k durumu ile iliflkili olabilecek demografik verileri araflt rmay amaçlad k. KOAH günü etkinliklerinde Bursa da bir al flverifl merkezinde gönüllülerden, sigara ve fagerstrom nikotin ba ml l k durumlar n belirlemek için anket formunu doldurmas istendi. Kat l mc lar n demografik verileri, meslek, ekonomik ve e itim durumlar kaydedilerek de erlendirildi. Çal flmada 298 gönüllü (%62.7 erkek, %38.3 kad n, ortalama yafl 44.9±3.3 y l) de erlendirildi. Olgular n %61.7 si sigara içmekteydi. (Erkeklerin %73.4 ü, kad nlar n %41.4 ü). Sigara içme oran erkeklerde anlaml derecede yüksekti. Sigara içenlerin ortalama fagerstrom skoru 3.6±2.3 idi. Sigara içme süresi, sigara paket y l ile fagerstrom skoru aras nda iliflki yoktu. Serbest meslek grubunda sigara içimi di er meslek gruplar na oranla anlaml derecede yüksekti. Sigara içenlerin %29.9 u uzun sigara içmekteydi. Uzun sigara içenler (yafl ortalamas 47.1±2.0 y l), k sa sigara içenlere (yafl orta- SUMMARY Smoking cigarette is an important health problem in Turkey. Everyone of three adults smokes according to the data of The Ministry of Health. In our study, we aimed to evaluate smoking and nicotine addiction status and related demographic factors in Bursa s public. Were asked from participants to fill a questionnaire including their smoking and demographic status, in COPD day at a mall in Bursa. Their datas were recorded and evaluated. In this study were evaluated 298 participants (111 female, 187 male) with a mean age of 44.9±3.3 years. 61.7% of the participants was smoking (73.4% of the male and 41.4% of the female). The rate of smoking was significantly higher in male (p<0.001). Mean Fagerstrom nicotine addiction score was 3.6±2.3. Fagerstrom nicotine addiction score was not correlated with smoking years and mean packet years (p>0.05). In self employed persons, smoking was significantly higher than other job groups (p<0.05). 29.9% of the smokers were consuming long cigarettes. Of the long cigarettes smokers mean age was 47.1±2.0 years and they were significantly older 1

S GARA Ç M VE N KOT N BA IMLILI I lamas 42.0±1.4) oranla anlaml derecede yafll yd. Uzun sigara içenlerin ortalama sigara içme (p=0.025) ve paket y l (p=0.006) k sa sigara içen gruba oranla anlaml derecede yüksekti. Toplumumuzda erkeklerde ve serbest meslek grubunda sigara içme oran yüksektir. çilen sigara miktar, nikotin ba ml l ile korele olmayabilir. Uzun sigara içimi ileri yafl grubu, daha fazla sigara içim y l ve paket y l ile iliflkilidir. G R fi Sigara kronik hastal klara ba l ölümlerin en büyük küresel etkenidir. Son verilere göre dünyada 1.3 milyar sigara içmektedir. Bunlar n %80 i geliflmekte olan ülkelerde yaflamaktad r (1). Küresel olarak y ll k 5 milyon kifli sigaradan dolay hayat n kaybetmektedir. Bu rakam n 2025 y l nda 7 milyonu geliflmekte olan ülkelerde olmak üzere 10 milyona ç kaca tahmin edilmektedir. Sigara tüketiminin ekonomik maliyeti, morbidite ve mortaliteye ba l olmak üzere y ll k 200 milyar dolar civar ndad r (2). Temininin kolay ve kullan m n n yasal olmas, sigara ba ml l n en s k görülen ve en önemli madde ba ml l haline getirmifltir (3). Sigara ba ml l, birçok faktörden etkilenen kompleks bir oluflumdur. Son zamanlarda yap lan çal flmalarda sosyoekonomik durum, yafl, cinsiyet, e itim düzeyi, çevresel ve genetik altyap gibi faktörlerin bu davran fl modalitesine etkileri gösterilmifltir (4). Topluma göre farkl l k gösteren bu faktörlerin ortaya konmas, sigara karfl t kampanyalar n içeri- ini belirlemedeki önemi büyüktür. Sigara içeri inde ba ml l k yap c madde nikotin oldu undan sigara ba ml l n seviyesi, direkt nikotin ba ml l ile ölçülür (5). Klinik pratikte ve bilimsel araflt rmalarda bu seviyenin ölçümün en yararl oldu u gösterilen anket, Fagerström Nikotin Ba ml l k (FNB) Anketidir (6). Yap lan çal flmalarda bu anket skorlar n n, sigara ba ml l ile ba ms z than short cigarette smokers (42.0±1.4 years) (p<0.045). Mean smoking years (p=0.025) and mean packet years (p=0.006) were significantly higher in the long cigarette smokers. Smoking is rather widespread, especially among the men and the self employed persons. The amounts of smoked cigarettes may not be related with Fagerstrom Nicotin Addiction Scores. Long cigarette smoking is related with more smoking and more packet years. (7) ve çok güçlü iliflkisi (8) gösterilmifltir. Kesitsel nitelikteki çal flmam zda, Bursa da sigara içim al flkanl n etkileyen demografik faktörler ve bu faktörlerin Fagerström nikotin ba ml l k skorlar ile iliflkisi araflt r lm flt r. GEREÇ VE YÖNTEM 2006 y l Dünya KOAH günü etkinliklerinde Bursa da büyük bir al flverifl merkezinde aç lan stantta anket çal flmas uyguland. Çal flmam za toplam 298 gönüllü kat ld. Çal flmam za kat lan tüm gönüllülere sigara içme öyküleri ve demografik özelliklerini belirlemek için 10 sorudan oluflan bir anket ile sigara içenlere nikotin ba ml l klar n belirlemek için Fagerstrom nikotin ba ml l k anketi (Tablo 1) uyguland. Kat l mc lar n yafl (genç, orta yafl, ileri yafl), sigara içimi (k sa sigara, uzun sigara), ekonomik durum (kötü, orta, iyi), meslek (memur, emekli, ö renci, serbest meslek, emekli, ev han m ) ve e itim durumlar (okuryazar de il, ilkokul, ortaokul, lise, üniversite) gruplanarak kaydedildi ve analiz edildi. Çal flman n istatistiksel analizi SPSS 13.0 versiyon Windows paket program kullan - larak Üniversitemiz Biyoistatistik Anabilim Dal nda yap ld. De erler ortalama ± standart deviasyon (SD) olarak verildi. P de erinin 0.05 ten küçük olmas istatistiksel olarak anlaml kabul edildi. 2

ZM R GÖ ÜS HASTANES DERG S Tablo 1. Fagerstörm Nikotin Ba ml k Anketi. 3 puan 2 puan 1 puan 0 puan Uyand ktan ne kadar sonra ilk 5 dakikada 5-30 dakika 31-60 dakika Bir saat sonra ilk sigaran z içiyorsunuz? içinde içinde Sigara içmenin yasak oldu u yerlerde, - - Evet Hay r sigara içmemek zor geliyor mu? (Örne in okul, hastane) Hangi sigaray b rakmak sizin için - - Sabah ilk Di erleri daha zor, yani hangisi sizin sigaram daha de erli? Her gün ortalama kaç adet 31 ve üstü 21 ile 30 11 ile 20 aras 10 veya az sigara içiyorsunuz? aras Uyand n z ilk saatler içinde, - - Evet Hay r gün içinde içti inizden daha çok sigara içiyor musunuz? Hasta oldu unuz ve yatakta yatmak - - Evet Hay r zorunda oldu unuz günlerde dahi sigara içer misiniz? 7-10 puan: fiiddetli ba ml, 4-6 puan:orta fliddette ba ml, 4 puandan az: Düflük fliddette ba ml BULGULAR Çal flmaya, ankete kat lan toplam 298 gönüllü dahil edildi. Yafl ortalamas 44.9±3.3 y l olan gönüllülerin 187 si erkek (%62.7), 111 i kad nd (%38.3). Sigara içenlerin oran %61.7 (n=184) ve sigara içmeyenlerin oran %38.3 idi (n=114) (fiekil 1). Erkeklerin %73.4 (n=138) ü sigara içiyor, %26.6 (n=50) ü sigara içmiyordu. Kad nlarda sigara içme oran %41.4 (n=46), içmeyenlerin oran %58.6 (n=66) fleklindeydi. Sigara içme oran n n erkeklerde istatistiksel olarak anlaml derecede yüksek oldu u saptand (p<0.001) (Tablo 2). Sigara içen 184 kifli ortalama 19.1±1.2 y ld r sigara içmekteydi ve günde tüketilen ortalama sigara miktar 20.4±1.1 adet idi. Sigara içenlerin ortalama Fagerstrom nikotin ba ml l k skoru 3.6±2.3 idi. Kad nlarda ortalama Fagerstrom skoru 1.8±2.1, erkeklerde 4.1±3.7 idi. Erkeklerin Fagerstrom ba ml l k skoru kad nlara oranla anlaml derecede yüksek saptand (p<0.05) (fiekil 2). Sigara içme süresi, sigara paket y l ile Fagerstrom ba ml l k skoru aras nda iliflki yoktu (p>0.05). Tablo 2. Olgular n sigara içme durumlar n n cinsiyete göre da l mlar. Erkek Kad n fiekil 1. Olgular n sigara içme durumlar na göre da l m. Sigara çen 138* 46 Sigara çmeyen 49 65 *p<0.001 3

S GARA Ç M VE N KOT N BA IMLILI I fiekil 2. Fagerstrom nikotin ba ml l k skorlar n n cinsiyet aç s ndan karfl laflt r lmas. Kat l mc lar meslek aç s ndan memur, emekli, ö renci, serbest meslek, emekli ve ev han m olmak üzere 6 gruba ayr ld lar. Gruplar sigara içimi aç s ndan de erlendirildi inde, serbest meslek grubunda sigara içiminin istatistiksel olarak anlaml derecede yüksek oldu u belirlendi (p=0.005) (Tablo 3). Yafl, yafl grubu, e itim ve ekonomik düzeyleri ile sigara içimi aras nda anlaml iliflki olmad görüldü (p>0.05). Sigara içen kat l mc lar n (n=184) %70.1 i (n=129) k sa, %29.9 u (n=55) uzun sigara içmekteydi (fiekil 3). Uzun sigara içenlerde yafl ortalamas 47.1±2.0 y l, k sa sigara içenlerde ise 42.0±1.4 y ld. Uzun sigara içenlerin k sa sigara içenlere oranla istatistiksel olarak anlaml derecede yafll oldu u gözlendi (p=0.045). Uzun sigara içenlerin fiekil 3. Sigara içenlerin uzun/k sa sigara da l m. ortalama sigara içme y l 22.0±1.7 y l ve ortalama sigara paket y l 26.2±2.7 y ld. K sa sigara içenlerde ise ortalama sigara içme y l 17.7±1.1 ve ortalama sigara paket y l 19.0±1.9 du. Uzun sigara içenlerin ortalama sigara içme y l ve ortalama sigara paket y l k sa sigara içen gruba oranla anlaml derecede yüksekti (s ras yla p=0.025 ve p=0.06) (Tablo 4). TARTIfiMA Sigara ba ml l, küresel salg n fleklinde etkinli ini giderek art ran ve sonuçlar daha net ortaya ç kmaya bafllayan büyük bir halk sa l sorunudur (1). Morbidite ve mortalitenin en önemli önlenebilir risk faktörü oldu- u kabul edilmektedir (9). Sigaraya ba l Tablo 3. Meslek gruplar na göre sigara içiminin karfl laflt r lmas. Memur Emekli Serbest Meslek Iflçi Ö renci Ev Han m Toplam Sigara Içen 25 12 84 38 11 14 184 Sigara Içmeyen 16 9 47 24 8 10 114 P >0.05 >0.05 =0.005* >0.05 >0.05 >0.05 >0.05 Tablo 4. Uzun / K sa sigara içen olgular n karfl laflt r lmalar. Ortalama Yafl Ortalama Sigara Paket Y l Ortalama Sigara çme Y l Uzun 47.1±2.0* 26.2±2.7** 22.0±1.7*** Kisa 42.0±1.4 19.0±1.9 17.7±1.1 *p=0.045, **p=0.006, ***p=0.025 4

ZM R GÖ ÜS HASTANES DERG S olarak ortaya ç kan sosyal ve ekonomik problemlerin daha iyi dökümante edilip irdelendi i geliflmifl ülkelerde sigara içme h z nda belirgin azalma gözlenmesine ra men, sigara endüstrisinin yo un kampanya ve propagandalar neticesinde geliflmekte olan ülkelerde bu art fl h zla devam etmektedir (10). WHO nun verilerine göre dünya çap nda erkeklerin %47 si, kad nlar n %12 si sigara içmektedir. Geliflmekte olan ülkelerde erkeklerin %48 i, kad nlar n %7 si; geliflmifl ülkelerde erkeklerin %42 si kad nlar n %24 ü sigara kullan - c s d r (11). Geliflmekte olan ülkelerde kültürel normlar nedeniyle kad nlar n %2-10 düzeyi aras nda de iflen oranlar na karfl n erkeklerde %60 lara ulaflan yüksek bir içim oran gözlenir (12). Bu aç dan ülkemizin sigara durumunu en iyi yans tan PIAR n genifl kapsaml çal flmas nda sigara içme s kl n n erkeklerde %62.8, kad nlarda %24.3, 35 yafl üzeri nüfusta %43.6 oldu u tespit edilmifltir (13). Çal flmam zda de erlendirmeye ald m z popülasyonda sigara içme s kl %61.7 olarak bulunmufltur. Bulgumuz, P AR n Türkiye de yetiflkin nüfusta %43.5 olarak belirledi i s kl a oranla biraz yüksek gözükmektedir (13). Bu durum, anket çal flmas yapt m z olgular m zdaki %62.7 gibi yüksek bir oranda erkek hakimiyeti ile aç klanabilir. Di er taraftan sigara al flkanl ölçütü olarak farkl k staslar n alg lanmas ndaki de iflikliklerden kaynaklanabilir. WHO kriterlerine göre sigara kullan - c s olmak için "düzenli olarak günde 1 sigara içmek" yeterli olsa da baz araflt rmalarda (14) sigara al flkanl n n "paket tafl mak" gibi farkl parametreler ile de erlendirilmifl olmas sigara al flkanl n n bulunan de erlerden daha da yüksek olabilece ini düflündürmektedir. Çal flmam zda sigara tüketimi aç s ndan WHO nun düzenli olarak günde en az 1 adet sigara içme k stas kullan lm flt r. Çal flmam z n anlaml sonuçlar ndan birisi de genel literatür verilerine paralel olarak erkeklerde (%73.4), kad nlara (%26.6) göre sigara içme oran n n yüksek olmas yd. Literatürde bu bulguyu destekleyen çok say da çal flma mevcuttur. Fakhfakh ve ark. (15)'n n sosyokültürel aç dan ülkemize benzer olan Tunus halk nda yapt çal flmada, erkeklerde sigara içiminin kad nlara oranla daha fazla oldu u gösterilmifltir. Tessier Ortado u ve Akdeniz co rafyas ndaki erkeklerde sigara içiminin, ran n %20 lik oran ndan Türkiye nin %63 lik oran na dek farkl yelpazelerde seyretti ini bildirmifltir (16). Geliflmifl bat ülkelerinde erkekler ve kad nlar n sigara içme oran benzer iken (17), ülkemizden Seyfikli ve ark. (18)'n n çal flmas nda saptanan %19 luk sigara içen kad n oran, çal flmam zdaki %27 lik oran destekler niteliktedir. Sigara al flkanl na do rudan katk s saptanan faktörlerden biri sosyoekonomik durumdur. Birçok çal flma ile bu birliktelik gösterilmifltir. Literatürde ekonomik gelirin azalmas ile sigara içiminin de artt n gösteren çal flmalar oldu u gibi (15,19,20), bunun tersini iddia eden çal flmalar da vard r (21, 22). Tüm bu verilerin yan s ra Çuhadar ve arkadafllar ile (23) Ceylan ve arkadafllar n n (24) çal flmalar ndakine benzer olarak çal flmam zda sosyoekonomik durumun sigara içimi ve ba ml l ile anlaml iliflkisi saptanmam flt r. Araflt rmalarda e itim düzeyi ile sigara içimi aras nda farkl sonuçlar bildirilmifltir. Bizim de saptad m z üzere e itim düzeyi ile sigara içim al flkanl aras nda iliflkinin gösterilemedi i çal flmalar n yan s ra (25), e itim düzeyi artt kça sigara içiminin artt n (26) ve azald n (22) gösteren çal flmalara da rastlanmaktad r. Mesle in sigara içimine etkileri ile ilgili yap - lan araflt rmalar n sonuçlar da farkl d r. Çal flmam zda, serbest meslek grup mensuplar nda sigara içiminin anlaml derecede yüksek oldu u saptanm flt r. Covey (27) ve Cox da (28) çal flmalar nda verilerimiz do rultusunda serbest çal flanlarda sigara içiminin daha yo un oldu unu bildirmifllerdir. Bundan farkl 5

S GARA Ç M VE N KOT N BA IMLILI I olarak iflçi (29) ve memurlarda (8) sigara içme oran n n daha yüksek oldu unu gösteren çal flmalarda mevcuttur. Nikotin ba ml l n sadece içilen sigara miktar veya süresi ile ölçmek ço unlukla ba ml l n derecesi hakk nda fikir vermez (30). Nitekim çal flmam zda FNB skorlar n n içilen sigara adedi, süresi ve paket y l ile iliflkisi gösterilememifltir. Farkl olarak içilen sigara miktar ile FNB skorlar aras nda do rusal iliflkinin saptand çal flmalar mevcut olsa da (15), FNB testinin nikotin ba ml l - n n erken tespitinde sigara say s ndan daha anlaml ve daha güçlü belirteci oldu u gösterilmifltir (6). Bu anketler klinik pratik ve epidemiyolojik araflt rmalarda kendine yer bulmufltur. Nikotin ba ml l nda cinsiyet faktörünün önemli oldu u ve bunun da sigara b rakmada yaflanan semptomlarda farkl l a neden oldu u bilinmektedir (31). Çal flmam zda FNB skorlar n n erkeklerde kad nlara oranla anlaml derecede yüksek ç kmas, bu yöndeki literatür verilerini desteklemektedir. Bununla beraber literatürde, Okutan ve ark. (25)'n n çal flmas ndaki cinsiyetin FNB skorlar aç s ndan etkili olmad sonucu gibi karfl t verilere de rastlan lmaktad r. Ba ml l k artt kça içici ihtiyac olan dozu günlük içti i sigara say s, duman soluma derinli i ve bir sigaradan ald nefeslerin s kl ile ayarlar (32). Kifli sigaradan maksimum verim alman n yollar n arar. Uzun sigara seçimi bu yollardan biridir. Bu flekilde ayn sigara say s na ra men daha yo un nikotine ulafl l r. Çal flmam zda da bu durumla iliflkili olarak daha uzun y llard r daha fazla miktarda sigara içen daha yafll içicilerin, sigara tercihlerini uzun sigaradan yana kulland klar, bu flekilde sigara say s n daha da artt rmak yerine boyutunu artt rd klar gözlenmifltir. Bu durum epidemiyolojide genelde göz ard edilen, günlük tüketilen nikotini belirlerken yaln z sigara adedinin de erlendirildi i araflt rmalarda sorun teflkil edebilecek önemli bir ayr nt d r. Çal flmam z n örnek hacmi Bursa gibi büyük bir popülasyonu temsil etmek için yetersiz kalabilir. Ayr ca anket çal flmas n n büyük bir al flverifl merkezinde yap lm fl olmas, buraya ulaflamayan kifliler göz önünde bulunduruldu unda çal flman n homojenizasyonunu olumsuz etkileyebilir. Tüm bu k s tlamalara ra men çal flma verilerinin, 2006 y l için toplumun sigara al flkanl ve bu durumu etkileyen faktörler hakk nda genel bir fikir oluflturmas aç s ndan faydal oldu- unu düflünmekteyiz. Bursa da genel sigara içme prevalans n n Türkiye ortalamas ndan yüksek oldu u, bu neticenin kat l mc lar n erkek hakimiyetine ba l olabilece i düflünülmektedir. Kad nlardaki sigara içme oran, ülkemiz ortalamas na yak n çizgidedir. FNB nin içilen sigara miktar ile iliflkisinin gösterilememifl olmas, ba ml l kta etkisi yeni yeni gösterilmeye bafllanan sosyal ve genetik faktörlerin daha net irdelenmesi gereklili ini do urmaktad r. Uzun sigara kullan m n seçen içicilerin ba- ml l k aç s ndan daha riskli oldu u ve bu ayr nt n n de erlendirmede göz önünde bulundurulmas gerekti i kan s na var lm flt r. KAYNAKLAR 1. Global tobacco epidemic: American Cancer Society. [http://www.cancer.org]. Accessed February 28, 2006. 2. Global Effects of Tobacco Use [http://www. globalhealth.gov/]. Accessed February 28, 2006. 3. Temel A. ve ark. Bir E itim Hastanesinin Sa l k Personelinde Sigara Al flkanl, B rakma S kl ve Ba ml Kiflilik Özelliklerinin liflkisi. Ba ml l k Dergisi 2004; 5: 16-22. 4. Göksel T, Cirit M, Bay nd r Ü. zmir ili lise 6

ZM R GÖ ÜS HASTANES DERG S ö rencilerinin sigara al flkanl n etkileyen faktörler. Toraks Dergisi 2001; 3: 49-53. 5. Kaya N, Çilli AS. Üniversite ö rencilerinde nikotin, alkol ve madde ba ml l n n 12 ayl k yayg nl. Ba ml l k Dergisi 2002; 3: 1-8. 6. Haberstick BC, Timberlake D, Ehringer MA, Lessem JM, et al. Genes, time to first cigarette and nicotine dependence in a general population sample of young adults. Addiction 2007; 102: 655-65. 7. Pomerleau OF, Collins A, Shiffman S, et al. Why some people smoke and others do not: new perspectives. J Consult Clin Psychol 1993; 61: 723-31. 8. Pomerleau OF. Individual differences in sensitivity to nicotine: implications for genetic research on nicotine dependence. Behav Genet 1995; 25: 161-77. 9. Ezzati M, Henley SJ, Thun MJ, et al. Role of smoking in global and regional cardiovascular mortality. Circulation 2005; 112: 489-97. 10. lhan F, Aksakal FN, lhan MN, Aygün R. Gazi Üniversitesi T p Fakültesi ö rencilerinin sigara içme durumu. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni 2005; 4: 188-98. 11. WHO Global Status Report-Paistan-1997: Tobacco Information and Prevention Source (TIPS), Centers for Disease Control. [http:// www.cdc.gov/tobacco/who/pakistan]. Accessed February 28, 2006. 12. Dilbaz N, Apayd n L. Bir E itim Ve Araflt rma Hastanesinde Çal flan Hemflireler Aras ndaki Sigara çme, B rakma S kl Ve Sigara çme Davran fl n n Özellikleri. Ba ml l k Dergisi 2002: 3: 4-15. 13. P AR Sigara Al flkanl klar ve Sigara le Mücadele Kampanyas Kamuoyu Araflt rmas Raporu. stanbul, 1988. 14. Kocabafl A. Türkiye de sigara içme al flkanl n n yayg nl ve baz özellikleri Solunum 1994; 5: 133-47. 15. Fakhfakh R, Hsairi M, Maalej M, Achour N, Nacef T. Tobacco use in Tunisia: behaviour and awareness. Bulletin of the World Health Organization 2002, 80 (5). 16. Tessier JF, Nejjari C, Bennani-Othmani M. Smoking in Mediterranean countries: Europe, North Africa and the Middle East: results from a co-operative study. International Journal of Tuberculosis and Lung Disease 1999; 3: 927-37. 17. A Statement of Joint Committee on smoking and health: Smoking and Health: Physician Responsibilty. Special Report. Chest 1995; 108: 1118-21. 18. Seyfikli Z, Gönlügür U, Sümer H, Topçu S. Sivas ta ev kad nlar nda sigara al flkanl klar. Tüberküloz ve Toraks 2001; 49: 37-40. 19. Nelson DE, Emont SL, Brackbill RM, Cameron LL, Peddicord J, Fiore MC. Cigarette smoking prevalence by occupation in the United States: a comparison between 1978 to 1980 and 1987 to 1990. Journal of Occupational Medicine 1994; 36: 516-25. 20. Kutlu R, Çivi S. Seydiflehir Meslek Yüksek Okulu Ö rencilerinde sigara Kullanma Durumlu ve Etkileyen Faktörler. Ba ml l k Dergisi 2006; 7: 71-9. 21. Arbak P, Erdem F, Karacan Ö ve ark. Düzce Lisesi ö rencilerinde sigara al flkanl. Solunum 2000; 2: 17-21. 22. Bafler S, Hac o lu M, Evyapan F, Özkurt S, K ter G, Zencir M. Denizli l Merkezinde Yaflayan Eriflkinlerin Sigara çme Özellikleri. Toraks Dergisi 2007; 8: 179-84. 23. Çuhadar D, Bahar A. Farkl Sosyoekonomik Çevreden ki lkö retim Okulunda Ö renim Gören Ö rencilerin Sigara Kullanma Durumlar ve Etkileyen Faktörlerin Belirlenmesi. F rat Sa l k Hizmetleri Dergisi 2007; 5: 132-45. 24. Ceylan, E, Yan k, M, Gencer, M. (2005). "Harran Üniversitesi ne Kay t Yapt ran Ö rencilerin Sigaraya Karfl Tutumlar n Etkileyen Faktörler", Toraks Dergisi 6: 144-50. 25. Okutan O, Tafl D, Kaya H, Kartalo lu Z. Sigara içen sa l k personelinde nikotin ba ml l k düzeyini etkileyen faktörler. Tüberküloz ve Toraks Dergisi 2007; 55: 356-63. 26. Sayan, Tekbafl ÖF, Göçgeldi E, Pasl E, Babayi it M. Bir e itim hastanesinde görev yapan hemflirelerin sigara içme profilinin belirlenmesi. Genel T p Derg 2009; 19: 9-15. 27. Covey LS, Glassman AH, Stetner F, Becker J. Effect of history of alcoholism or major 7

S GARA Ç M VE N KOT N BA IMLILI I depression on smoking cessation. Am J Psychiatry 1993;150:1546-7. 28. Cox LS, Feng,S, Can J, Ford MM,Tercyak KP. Social and Behavioral Correlates of Cigarette Smoking among Mid-Atlantic Latino Primary Care Patients. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev 2005; 14: 1976-80. 29. Nishiura C, Narai R, Ohguri T, Funahashi A, et al. The effect of Smoking Prevalence at Worksites on Individual Cessation Behavior. J Occup Health 2009; 51: 48-56. 30. Pomerleau CS, Carton SM, Lutzke ML, Flessland KA, Pomerleau OF: Reliability of the Fagerstrom Tolerance Questionnaire and the Fagerstrom Test for Nicotine Dependence. Addict Behav 1994; 19: 33-9. 31. Stanton W. DSMII-R Tobacco dependence and quitting during late adolescence. Addict Behav 1995; 20: 595-603. 32. Coflar B, fiahin K, Ar kan Z, Ifl k E. Nikotin ba ml l, psikofarmakolojisi ve ba ml l k davran fl n n baz psikiyatrik bozukluklarla iliflkisi. 3P Dergisi 1996; 4: 199-205. Yaz flma Adresi: Dr. Hayrettin GÖÇMEN Uluda Üniversitesi T p Fakültesi, Gö üs Hastal klar Anabilim Dal, BURSA e-posta: drhayrettin@yahoo.com 8