Saat Üzerine İncelemeler Eşref Çağatay Güven SAT203 SAT203 dersi için hazırlanmış dönemlik bitirme projesi.
Saat Saat Üzerine Kültürel İnceleme 1. Zaman Kavramı Ve Kültürlerin Zamanı Algılayışı Zaman, ölçülmüş veya ölçülebilen bir dönem, uzaysal boyutu olmayan bir kontinyum 1 dur. Zaman kavramı, tarih boyunca felsefenin ilgi alanlarından biri olmasının yanı sıra matematik ve bilimsel araştırmaların da önemli malzemelerinden biridir. Tarih boyunca çok tartışılmış bir konudur. Şu an için Albert Einstein'in ifadesi en geçerli teoremdir. Zaman içinde olduğumuz 3 mekân ve 1 zaman boyutlu uzay-zamanın soyut olan boyutu olarak da kabul edilir. Zaman olgusu fizikte 't' (Latince zaman anlamına gelen tempus kelimesinin baş harfi) harfiyle tanımlanır. Mayalar; son derece kesin astronomik gözlemlerde bulunmuşlar, Ay ve gezegenlerin hareketlerinin diyagramlarını yapmışlar, Güneş tutulmalarını önceden tahmin edebilmişlerdir. Diğer Orta Amerika uygarlıkları gibi, Avrupa da kullanılan Jülyen takvimininkine kıyasla çok daha kesin bir "güneş yılı"na dayalı bir takvime sahiptiler. Mayalar ın zamana ilişkin çalışmalarında esas olarak iki takvimleri vardı: Tzolkin denen takvim dinsel nitelikliydi, bu takvime kutsal yıllık, büyülü takvim, ayin takvimi de denirdi.haab denilen takvim ise güneş takvimiydi. Güneş yılını Mayalar 365,2420 olarak belirlemişlerdi; modern astronomiye göreyse güneş yılı tam olarak 365,2422 gündür. Yani dakika ve saniye gibi zaman ölçülerinden yoksun olduğu varsayılan Mayalar ın hesabı ile modern astronominin hesabı arasındaki yıllık fark yalnızca 17 saniye idi. Dinsel takvim 260 (20x13), güneş takvimi ise 365 günden (kin) oluşuyordu. 365 günlük güneş yılını 20 günlük 18 ayın sonunda, eski Mısırlılar ve Yunanlılar daki epagomenayı andırır tarzda, yaptıkları beş günlük ilaveyle elde ederlerdi ki, buna bu yüzden muğlak yıl da denir. Her iki takvim için 18.980 günlük bir periyot sonunda, yani 365 günlük 52 yıl veya 260 günlük 73 yıl sonra bir çakışma söz konusuydu, bu periyot 52 muğlak yıl olarak belirtilir. Mısırda ise, Thoth, ibiş kuşu başıyla resmedilmiştir ve elinde bir dolmakalem ve her şeyi kaydettiği parşomenler vardır. Tanrıları içeren neydeyse tüm temel görüntülerde Thoth, görevli olarak görünürdü ama özellikle ölülerin hükmünde görülüyor. Tanrıların habercisi olmuş ve Yunanlıların Chronos u ile eş tutulmuştur. Osirian mitlerine göre Thoth, Osiris in 1 Kontinyum : Art arda gelen elemanların birbirinden bariz şekilde farklı olmadığı, ancak aşırı uçlardaki elemanların birbirinden çok farklı olduğu sıralı dizi.
veziri olmuştur. O da Khons gibi ay tanrısıdır ve zamanın, büyünün ve yazının tanrısıdır. Chronos ismi halen İngilizce de zaman ile ilgili kelimelerde kullanılır; örn. Chronometer. 2. Greenwich Saat Sisteminin Dünya Üzerinde Kabul Görmesi GMT (Greenwich Mean Time), adını başlangıç meridyeninin geçtiği Londra'nın güney doğu banliyösü Greenwich'ten alan bir zaman dilimidir. Burada bulunan rasathanenin üzerinde bulunduğu kabul edilen meridyen, sıfır olarak alınır. Bu meridyenden doğuya doğru gidildikçe ileri, batıya doğru gidildikçe geri gidilmiş olur. Her derece arası 4 dakika olduğundan 15 derecelik her dilim bir saat olarak kabul edilmiştir. Böylece 12 saat doğuda, 12 saat batıda olmak üzere, yeryüzü 24 saat dilimine bölünmüştür. Dünyadaki saat ayarlaması Greenwich'ten geçen meridyene göre yapılır. Greenwich e göre yapılmasının tek nedeni, İngilizlerin meridyenleri icat etmiş olmalarıdır. Osmanlı devletinde saatleri, Ayasofya'nın kubbesinden geçtiği varsayılan ve Arz-ı Halife veya Arz-ı İstanbul olarak adlanırılan meridyene göre ayar ederlerdi. 1932'de saat, takvim vb ölçüm sistemi değişiklikleriyle birlikte, saat diliminde de uluslararası bir standart haline gelmiş olan GMT sistemi kabul edildi. Saat Üzerine Teknolojik İnceleme Antik Kültürlerde Saat Tasarımı Saat, ilk defa M.Ö. 4000'lerde Mısır'da kullanılmaya başlanmıştır. Mısırlılar, Güneş'in her gün belirli bir düzende doğup battığını keşfetmişti. Bundan yararlanarak güneş saatini icat etmeyi başardılar. Bu saat çeşidinde dik duran bir cismin güneşin geliş açısına göre oluşturduğu gölge boyuna bakılarak saat hesaplanıyordu. Ancak güneş saatinin bir eksikliği vardı. Geceleri güneş olmadığından dolayı çalışamıyordu. Bunun üzerine Antik Mısırlılar kum saati 2, Çinliler ise ateş saati 3 ve su saatini 4 icat ettiler. 2 Kum saatleri içine kum doldurulmuş altı üstü geniş, beli ince, eşit miktarda bir sıvının ya da çok ince taneli bir katının bir delikten geçerken daima aynı zamana ihtiyaç göstereceği ilkesine dayanarak çalışan zaman ölçme aracıdır. 3 Ateş Saati, (ya da Mum Saati) Petrol lambasının alevi ile çalışan saat mekanizmasında, tüketilen yağın bölmeli bir saydam kapta izlenmesi ya da kısalan mumun gölgesinin, arkadaki bir cetvel üzerindeki boyuna göre zaman belirlenen saattir. 4 Su saati, bir kaptaki suyun başka bir kaba akışını birim alan saattir.
1. Temel Çalışma Prensipleri İlk saatlerde görülüyor ki, öncelikli olarak astronomik olaylar (güneşin doğuşu gibi) mihenk taşı olarak kabul edilmiş. Hemen ardından gelen süre içerisinde ise kum saati ve su saati gibi saatlerin çıkmasının ardından, yerçekimi ve ateş saatinde görüldüğü gibi mumun tükenmesi, yani yanma hızı da metotlar arasına eklenmiştir. Mekanik saatler için bulunan mekanizma, ağırlığın asılı olduğu ipi ya da zinciri kısa aralıklarla tutan ve bırakan bir vargel düzenidir ve tüm modern saatlerin de ortak özelliğidir. Böylece, kısa aralıklarla duran ve inen bir ağırlık, saat mekanizmasını günün uzunluğuna ya da kısalığına bağlı olmaktan kurtarıyordu. Bu mekanizmanın en eski türü "kamalı" olarak biliniyor. Ucuna ağırlık bağlı iki yanından atlamalı olarak tırnaklarla donatılmış bir metal çubuk ve yatay olarak gidip gelen bir milden oluşan mekanizmada, her gidişte bir tırnak salıveren bir düzen oluşturulmuş ve milin ivmesi de dış ucuna takılmış bir ağırlıkla kontrol edilmiş. Ağırlık uzağa çekilince salınım hızlanıyor, yaklaştırılınca da yavaşlıyor. Böylece, başlangıçta dakikaların ve daha sonra da saniyelerin belirlenmesi mümkün olmuştur. 2. Teknolojinin Gelişimi ve Saatin Çalışma Prensibi Üzerine Etkileri Gündüz saatlerinin gece saatlerine uymayan saat sistemi, 14. yüzyılda mekanik saatlerin yapılmasına kadar devam etmiştir. Günü eşit saatler halinde bölen ilk saat, Milan daki Saint Gottard kilisesi saatidir. Yüzyılın ortasına doğru büyük Avrupa şehirlerinin kulelerinde mekanik saatler görülmeye başlanmış ve gittikçe yayılmıştır. Vargel düzeniyle çalışan bu saatler 300 yıl boyunca devam etmiştir. 1500 lerde Nürnberg de Peter Heinlein ın zembereği bulmasıyla, büyük ağırlıklar kalkarak taşınabilir küçük saatler olanaklı kılınmıştır. İlk saatlerde kadran, akrep ve yelkovan bulunmuyordu. Okuma yazma oranının düşük olması, saatlere insanların bakıp anlayacağı yazılar koymak yerine çan sesleri konmasını gerektiriyordu. Süreyi görsel olarak göstermek için saatlere kadranı ilk olarak kullanan ve 1344 te 24 dilimlik saati yapan Dondi dir. Saat gelişiminde atılan başka bir büyük adım da sarkacın bulunmasıdır. Kilisede papazı dinlerken kürsünün üzerinde sallanan lambanın salınım zamanının sabit olduğunu farkeden Galileo, sarkacın salınım periyodunun, ağırlığına ya da genişliğine değil, uzunluğuna bağlı olduğunu bulmuştur. Galileo, ölümüne yakın, sarkaçla çalışan bir saat tasarlasa da bunu gerçekleştirememiştir. İlk çalışan sarkaçlı saati 1656 da, Galileo nun ölümünden 14 yıl sonra, Alman astronom Christian Huygens yapmıştır. Huygens in saati önceleri günde bir dakikadan az hata veriyordu. İlk olarak sağlanan bu hassaslığı, Huygens çalışmalarıyla hatayı günde 10 saniyeye düşürerek, artırmıştır.
Sarkacın bulunmasıyla ilk defa olarak saatlere dakika ve saniye kolları eklenmiştir.1670 lerin ortalarında Huygens in balans yayını geliştirmesi taşınabilir saatlerin gerçek bir cep saati haline getirilebilmesini sağlamıştır. Yay mekanizmasının bulunması, zamanın hem karada hem de denizde aynı doğrulukta ölçülebilmesini sağlamıştır. Balans yayının geliştirilmesi ile gittikçe küçülen saatler cepte ya da kolda taşınabilmeye başlamış, ilk ucuz cep saatleri ABD de üretilmiş, kol saatleri ise 1890 larda ortaya çıkmıştır. Başlangıçta sadece kadınların kullandığı kol saatleri I. Dünya Savaşı sırasında erkekler arasında da yaygınlaşmıştır. Zamanı karada ve denizde aynı olarak ölçebilen bu yeni saatlerle zaman birimlerinin hassaslığı sorgulanmaya başlanmıştır. Bir saniyenin uzunluğu neydi? Basit bir hesapla saniye dakikanın 1/60 ı, dakika saatin 1/60 ı ve saat te günün 24 te biri olduğu için bir saniye ortalama güneş gününün 86 400 de biri olarak ortaya çıkar. 1820 de zaman aralıkları bu hesaba göre standardize edilmiştir. 3. Günümüzde Kullanılan Saatlerin Teknolojik Olarak İncelenmesi Kuvarz moleküllerinin titreşimlerine göre çalışan zaman kuvarz saati, ardından ise atom saati icat edilmiştir. Kuvarz saatler, günümüzde en yaygın kullanılan saatlerdendir. İlk atom saati 1949'da ABD Ulusal Standartlar Bürosu'nda yapıldı. İlk isabetli atom saatiyse, sezyum- 133 atomunun rezonans ölçümüyle 1955 yılında İngiltere Ulusal Fizik Laboratuvarı nda Louis Essen tarafından yapıldı. Ağustos 2004'te NIST bilim adamları, bilgisayar çipi ölçeğinde ilk atom saatini tanıttılar. Bu saatler günlük hata payı 10-9 saniyelik sapma ile çalışırlar. 4. Şu Anda Ölçülebilen En küçük Zaman Dilimi ve Kullanım Alanları Planck zamanı, kuantum fiziğinde kullanılan zaman birimidir. Işığın, bir Plank uzunluğunu 5 katetmesinde geçen süreye denir. Kuantum fiziğinde, mekaniğinde ve astronomide kullanılır. Saat Üzerine İletişimsel İnceleme 1. Modern Toplumda Saniyelerin Kıymeti İnsanoğlu, hayatta kalabilmek için zamanı ölçebilmek amacıyla çağlardır, çeşitli yöntemler geliştirmiştir. Önceleri, tarımın keşfi ile birlikte, mevsimleri bilebilmek, alabilecekleri ürüne göre hayat şartlarının bilinmesinde zamanı ölçme gereksinimi ortaya çıkmıştır. Ardından, inanma isteği ve din, insanların ibadet edebilmeleri amacıyla gece ve gündüzün ölçülebilmesi gerekliliğini ortaya koymuştur. Antik Mısır da piramitlerin yapımında kullanılan kölelerin çalıştıkları saatleri içeren papirüsler günümüze kalmıştır. Buradan anlıyoruz ki, o dönemde kullanılan güneş saati aracılığıyla gün parçalara ayrılmış ve insanlar bunu işçilerin mesai 5 Planck uzunluğu : 1.616252(81) 10 ³⁵metre.
saatlerini ayarlamakta kullanmıştır. Daha sonraları, yayılan Hıristiyanlık sebebiyle, kiliselere insanları çağırabilmek için, günümüzde kullanılan saatlerin atası olan mekanik saatler icat edilmiştir. 1800 lerin sonu ve 1900 lerin başı ile insanlık yeni bir çağa girmiştir. Gelişen şehirleşme ve şehir kültürü, insanın günü 5-6 parçadan fazla bölmesini gerektirmiştir. Sabahları yataklarından kalkan insanlar, çalıştıkları işyerlerinde ne zaman öğlen arası verileceğini, ne zaman evlerine döneceklerini bilmek istiyorlardı. Fakat mekanik saatler, o zamanın ihtiyaçlarını karşılayamamaktaydılar. Bir mekanik saati taşımak, sarkaç sisteminin salınımını bozduğu için mümkün değildi. Ardından, balans yayının icadı ile bu sorun çözüldü ve saat, herkesin, her daim ulaşabileceği bir nesne haline geldi. 1950 lerden sonra, metropol yaşantısının, Dünya nın farklı yerlerinde gelişmesi ve Soğuk Savaş ile ülkelerin arasında rekabetin yükselmesinden sonra, zaman farklı bir değer kazanmaya başladı. Artık ülkeler, en hızlı olmaya çalışıyordu. Bunun toplumda, mikro düzeye inmesi de çok sürmedi. Olimpiyat oyunlarında artık koşucular, saniyenin binde biri hassasiyetle rekorlar kırmaya başlamıştı. Elektroniğin ve mikroçipin icadıyla bu sefer bilgisayarları, saniyede yaptıkları milyon işlemlerle (Ghz) değerlendirilmeye başlandı. Günümüzde ise, metropoller, megapollere dönüştü ve insanlar arası rekabet kalabalıktan ve yerine her zaman konacak başka birisi bulunduğundan öyle bir düzeye geldi ki, böyle bir rekabetçi ortamda insanoğlunun kaybedeceği bir dakika bile kalmadı. İnternetin icadı ve yaygınlaşması sebebiyle dijital ortam, gündelik hayata entegre edildi. Dijital ortamın hayatımıza bu kadar dahil olmasının sonucu olarak, bilgisayarların hızına yetişmeye çalışan insan, lugatımıza stres kelimesini ekledi. 2. Biyolojik Saat Fizyolojik ve davranışsal tepkilerin 24 saatlik zaman aralıklarında tekrarlanmasına günlük döngü denir. Günlük döngünün çok düzenli olması vücut içinde bir biyolojik saatle kontrol edildiğini gösterir. Bununla birlikte biyolojik saat günlük döngüye göre biraz hızlı ya da yavaş çalışır. Biyolojik saat, gün ışığı gibi dış(çevresel) bir uyarı tarafından sürekli ayarlanmış olmalıdır. Örneğin bir böceğin biyolojik saatinin 25 saatte bir tamamlandığını kabul edelim. Böceğin biyolojik saatinin normal gece-gündüz döngüsüyle aynı fazda kalması için hergün bir saatlik ayarlama yapılabilir. Fakat böcek uzunca bir süre ışıkta tutulursa, biyolojik saatin günlük ayarlaması yapılamayacaktır. Böylece böceğin biyolojik saati gerçek gece-gündüz döngüsüyle aynı fazda olmaktan gittikçe çıkacaktır. Eğer böcek gün ışığında sürekli 10 gün tutulursa 10. günde biyolojik saatin günlük normal döngüden 10 saat farklılaşmış olduğu görülecektir. Gün ışığı görmeyen bir odada yapılan başka bir deneyde ise deneklerin, günler sonrasında kimisi uyurken, kimisinin öğlen saatlerini yaşadığı görülür.
3. Jet Lag Jet uçaklarının ve güneş sisteminin dışına yapılan uzay yolculuklarının ortaya çıkmasıyla birlikte, zaman farklarının getirdiği sorunlar da artmıştır. Tokyo-New York kenti arasında jetle yolculuk 10 saatlik zaman farkına yol açar; bedenin bu yeni gündüz-gece kalıbına uyum sağlayabilmesi kimi zaman günler sürer. Ayda birkaç kez kıtalararası yolculuk yapan pilotlarda olduğu gibi, günlük kalıpların çok sık değişmesi zihinsel ve fiziksel yorgunluğa neden olur. Uçuş öncesi ya da sonrasında uyum sağlamak için, yeni ortamda gerekli olacak uyku kalıplarını harekete geçirmek üzere eski kalıpları aşamalı olarak değiştirilebilir. Bu da teknolojinin, günlük yaşantımıza nasıl etki ettiğine dair iyi bir örnektir. Teşekkürler. TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Görsel İletişim ve Tasarım Bölümü Öğrencisi E. Çağatay GÜVEN 104403008