SİYAH SOFRALIK GEMLİK ZEYTİN ÇEŞİDİNDE ERKEN KARARMA İLE İLGİLİ BAZI KRİTERLERİN İNCELENMESİ M. Emin Akçay* 1,Nesrin A. Tangu 1, Cemil Hantaş 1, Barış Albayrak 1,A. Semih Yaşasın 2 1 Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü Yalova 2 Bağcılık Araştırma Enstitüsü - Tekirdağ e-posta:meakcay11@gmail.com Özet Araştırma Gemlik zeytin çeşidinin yoğun olarak yetiştiriciliğinin yapıldığı Bursa nın Gemlik, Orhangazi ve İznik ilçelerinde 2003 2007 yılları arasında yürütülmüştür. Benzer yaşlarda ve kültürel işlemlerin uygulanmış olduğu kabul edilen 45 bahçede değişik bazı kriterlere bakılmış ve erken olgunlaşmaya sebebiyet veren ölçütler belirlenmeye çalışılmıştır. Alınan numune ve örnekler Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsünün meyvecilik ve bitki besleme laboratuarlarında incelenmiştir. Yapılan gözlem ve incelemelerden alınan verilere dayanılarak; bahçelerde uygulanan kültürel işlemlerin (özellikle sulama ve gübreleme) yerinde ve zamanında yapılmasına, bahçenin bulunduğu yöney ve toprak yapısının erken olgunlaşma üzerinde olumlu etkide bulunduğu kararına varılmıştır. Siyah sofralık olarak hasat edilmesi gereken Gemlik zeytin çeşidinin kararmasında çalışmamız ile belirlenen en önemli ölçüt sürgündeki yaprak sayısı / meyve sayısı sonuçlarına göre elde edilmiştir. Anahtar Kelimeler; Gemlik, zeytin, olgunlaşma, kararma, hasat 1. Giriş Türkiye de yapılan siyah sofralık zeytin üretiminin tamamına yakını Gemlik zeytin çeşidinden elde edilmektedir. Son yıllara kadar genellikle Marmara bölgesinde Bursa ilinin Gemlik, Mudanya, Orhangazi ve İznik ilçelerinde yetiştirilmiştir. Bu çeşit kolay köklenmesi, siyah sofralık veya yağlık olarak değerlendirilmesi, periyodisite oranının daha düşük olması ve uygulanan destekler nedeniyle zeytin yetiştirilen tüm bölgelere dağılmış durumdadır 1,2,3,9,10). Fakat bizimde çeşit seçiminde çok dikkatli davranmamız, doğrudan gelir desteklerine göre değil bölge iklimine göre çeşit seçilmesi gereklidir. Özellikle kullanım amacına (yağlık, siyah veya yeşil sofralık) uygun düzenli meyve veren ve periyodisite gösterme özelliği düşük olan çeşitler dikilmelidir. Bütün meyve türlerinde olduğu gibi zeytin yetiştiriciliğinde de doğru ve dengeli bir beslenmenin, kültürel işlemlerin vd. zamanında gerçekleştirilmesi meyve verim ve kalitesi açısından çok önemlidir. Meyve kalitesi açısından var yılında, meyve verimi için ise yok yılında bazı tedbirlerin alınması kaçınılmazdır. Zira arzu edilen verim ve meyve kalitesine hiçbir zaman ulaşılamaz. Meyve türlerinde aynı çeşidin meyve verim ve kalitesi üzerine ekoloji ile birlikte uygulanan kültürel işlemler önemli rol oynamaktadır. Bundan dolayı bir çeşidin farklı bölge ve ekolojilerde hatta aynı bölgede dahi değişiklik tepkiler gösterdiği ve isimlendirildiği görülebilmektedir. Özellikle ekolojik faktörlerden sıcaklık toplamı, maksimum ve minimum sıcaklıklar, ışık, toprak, hava nemi, toprak yapısı ve kültürel işlemlerden de budama, sulama ve gübrelemenin önemi büyüktür. Zeytinde aynı çeşit için ekolojik faktörlerden kaynaklanan kalite değişimleri, zeytin kullanım olanakları ve değerlendirme metodlarının seçimi açısından önem taşımaktadır(12,17). Zeytinyağının kolestrole neden olmaması, besleyici değerinin fazla olması, A, B, D ve E vitaminlerini fazla miktarda içermesi nedeniyle dünyada zeytin üretimine olan ilgi her geçen gün daha da artmaktadır (18). 9
Bu çalışmada Gemlik zeytin çeşidinin yoğun olarak yetiştiriciliğinin yapıldığı Bursa nın Gemlik, Orhangazi ve İznik ilçelerindeki bazı bahçelerde gözlemlenen erken kararmanın (olgunlaşma) neden ileri geldiğinin nedenleri bulunmaya çalışılmıştır. 2. Materyal ve Metod Araştırma siyah sofralık Gemlik zeytin çeşidinin yoğun olarak yetiştiriciliğinin yapıldığı Bursa nın Gemlik, Orhangazi ve İznik ilçelerinde 2003 2007 yılları arasında yürütülmüştür. Gemlik Güney bahçeler; ilçe merkezi, Büyük Kumla, Narlı köylerinden, Kuzey bahçeler; ilçe merkezi, Umurbey, Yeniköy ve Muratoba köylerinden seçilmiştir. Orhangazi Güney bahçeler; ilçe merkezi, Keramet, Yeniköy, Ortaköy, Çakırlı köylerinden, Kuzey bahçeler; Karsak, Gemiç, Akharem ve Aşağı Sölöz köylerinden seçilmiştir. İznik Güney bahçeler; ilçe merkezi, Çakırca, Boyalıca ve Orhaniye köylerinden, Kuzey bahçeler; ilçe merkezi, Göllüce ve Mustafalı köylerinden seçilmiştir. Benzer yaşlarda ve kültürel işlemlerin uygulanmış olduğu kabul edilen, tam verim çağındaki 45 bahçede değişik bazı kriterlere bakılmış ve erken olgunlaşmaya sebebiyet veren ölçütler belirlenmeye çalışılmıştır. Bahçelerin seçiminde gayeli örnekleme metodu kullanılmıştır (17). Alınan meyve örnekleri Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsünün meyvecilik laboratuarlarında ve toprak numuneleride bitki besleme laboratuarlarında analiz edilmiştir (4, 5). Bahçelerde hasat sırasında yaprak sayısı/meyve sayısı belirlenmiş (Her bahçeden 4 ağaçtan 10x4=40 dal sayılmıştır), hasat işlemi aynı tarihte yapılmış ve kararma oranları % olarak ifade edilmiştir. Hasat işlemleri denemenin yürütüldüğü yıllarda tüm bahçelerde aynı anda ve Kasım ayının ilk haftasında yapılmıştır. Her bahçeden 4 ağaçtan 100 er adet meyve toplanarak bunlar üzerinde gerekli değerlendirmeler yapılmıştır (2,9,11). Bahçelerde bulunan ağaçların tamamına düzenli olarak gerekli kültürel işlemler (toprak işleme, budama, sulama (her ilçede 10 bahçede yok, 5 bahçede var), ilaçlama vb.) uygulanmıştır. 3. Bulgular ve Tartışma Marmara bölgesi yoğun olarak zeytin yetiştiriciliğinin yapıldığı en üst enlem derecelerinden birine sahiptir. Türkiye de 1990 lı yıllara kadar en fazla üretimi yapılan Siyah sofralık olan Gemlik zeytin çeşidi ağırlıklı olarak Bursa ve ilçelerinde kendine yetiştirilme alanları bulmuştur. Bu bölgede bazı seneler geç gelen yağmurlar veya erken gelen soğuk hava koşulları nedeni ile özellikle sulanmayan bahçelerde olgunlaşma ve sonuçta da meyve kalitesinde büyük kayıplarla karşılaşılmaktadır. Bu bölgede farklı yöneylerden ve farklı uygulamaların yapıldığı her ilçeden seçilen 15 bahçeden (Toplam 45) alınan toprak analiz sonuçlarının aralık değerleri Çizelge 1. de verilmiştir. Çizelge 1. incelendiğinde neredeyse bahçelerin tamamında alınabilir Fosfor miktarının yeterli veya yüksek olduğu, potasyum oranlarının ise düşük veya çok düşük olduğu bulunmuştur. Özellikle fosfor miktarının fazla oluşu bazı seneler aşırı meyve tutumuma neden olarak bahçelerde kalite kayıplarına neden olmaktadır. Yine çalışmanın yürütüldüğü zeytinliklerin tamamına yakınında da değişebilir potasyum miktarının düşüklüğünün zeytinlerde kararma üzerine doğrudan olumsuz etki yapabileceği düşünülmektedir. Bahçelerin tamamında EC değerleri eseri veya az oranlarda, organik madde miktarları ise bahçelerin büyük çoğunluğunda az veya orta derecelerde birkaç bahçede ise iyi derecelerde bulunmuştur. Bahçelerin toplam kireç oranları ise yok veya az miktarlarda bulunmuştur. Bahçelerin yapılan toprak analiz sonuçlarına göre tamamına yakınındaki ph değerleri hafif alkali ve çok az bir bölümü ise nört karakterde oldukları belirlenmiştir. Yine örnek alınan bahçe topraklarının tamamına yakınını tınlı veya killi-tınlı topraklar oluştururken sadece Gemlik ilçesinin Güney e bakan bahçelerinden alınan toprakların tınlı veya kumlu- tınlı oldukları analiz sonuçlarında ortaya çıkmıştır. Bu bölge topraklarında kum oranın yüksek oluşu bahçelerdeki su düzensizliklerinin sık sık ortaya çıkmasına ve ağaçların strese girmelerine sebep olmaktadır. Bölge zeytinliklerinin Güney e bakan yöneyleri Mayıs ayının ikinci yarısında, Kuzey e bakan yöneyleri ise Haziran ayının ilk yarısında çiçeklenmelerini tamamlamışlardır. Her ilçeden seçilen 15 bahçede (10 bahçede sulama yok, 5 bahçede sulama var), hasat işlemleri denemenin yürütüldüğü yıllarda tüm 10
bahçelerde aynı anda ve Kasım ayının ilk haftasında yapılmıştır. Hasat sırasında ve hasattan sonra yapılan sayımlar Çizelge 2 de verilmiştir. Çizelge 1. Seçilen Bazı Bahçe Topraklarının (45 Adet) Ortalama Analiz Sonuçları. Bahçe Yeri ve Yöneyi İşba ph Org.Mad. Alınb. P Değ. K Gemlik Kuzey Güney Kumlu-Tın 7.1 7.7 1.47 3.44 7.3 8.1 1.31 2.03 yüksek yüksek Düşük çok düşük Orhangazi Kuzey Güney 6.5 8.0 1.63 3.13 6.7 8.5 0.93 4.48 çok yüksek çok yüksek çok düşük çok düşük İznik Kuzey Güney 7.7 8.2 1.73 3.24 7.0 8.4 2.23 3.18 çok yeter çok yüksek orta orta Çizelge 2. incelendiğinde sürgündeki yaprak sayısı / meyve sayıları incelendiğinde (meyve adetine düşen yaprak sayısı) en yüksek değer 2.60 ile Orhangazi Güney bahçelerinden elde edilmiştir. Genellikle bahçelerde meyve başına düşen yaprak sayısı arttıkça meyve renginde siyahlaşmada (olgunluk kriteri) artmıştır. Benzer koşullarda yetiştirilen aynı yöneylerde bulunan fakat meyve adetine düşen yaprak sayısı az olan bazı bahçelerde ise olgunlaşmanın geciktiği gözlenmiştir. Bu sonuçlara göre de sadece yöneyin tek başına olgunlaşma üzerine yeterli olmadığı diğer kriterlerinde bir bütün olarak yerine getirilmesinin gerekli olduğu bir kez daha ortaya çıkartılmıştır. Gemlik Güney bahçelerin hariç; bunun sebebi ise bu bölgedeki toprakların daha geçirgen olması ve toprakta yeterli su bulunamadığından meyveler gelişmelerini tamamlayamadan su stresinden erken kararmaktadırlar. Meyve başına düşen en az yaprak sayısı ise Gemlik Kuzey yöneylerdeki bahçelerden 1.20 ile elde edilmiştir. Çizelge 2. Bahçelerde ve Hasat edilen Meyve Örneklerinde Yapılan Bazı Sonuçlar. Bahçe Yeri ve Sür. Yap. Say./ Hasat Tarihinde Meyve Rengi (%) Meyve İriliği Yöneyi Meyve Say. Yeşil Yeşil-Siyah Siyah (Kg/adet) Gemlik Kuzey 1.20 18.64 47.10 34.26 280 Güney 1.75 1.79 14.30 83.91 340 Orhangazi Kuzey 1.33 25.37 44.00 30.63 273 Güney 2.60 4.15 16.45 79.40 220 İznik Kuzey 1.95 21.74 45.86 32.40 260 Güney 2.05 10.00 24.08 65.92 245 11
Çalışmanın yürütüldüğü alanlar içersinde en geç olgunlaşan bahçeler Orhangazi ilçesinin kuzey e bakan köylerinden hasat edilen meyvelerinde ölçülmüştür. Kasım ayının ilk haftasında bu bölge zeytinlerinin % 25.37 si yeşil % 44.00 de (% 69.37) hasat olgunluğuna gelmediği halde aynı ilçenin güney yamaçlarında bulunan bahçelerin ise yaklaşık %80 i hasat olgunluğuna ulaşmıştır. Ayrıca yine bu bölge ağaçlarında olgunlaşma üzerine etkili olduğu sonucuna varılan meyveye düşen yaprak sayısı oranı da % 2.60 ile en yüksek değer olduğu unutulmamalıdır. Meyve sayısına düşen yaprak adeti azaldıkça doğru orantılı olarak kararma (olgunlaşma) da azalmıştır. Bölge zeytinciliğinde bazı seneler (20 Kasım 2005) meydana gelen erken soğuklar (-4.4 0 C) özellikle yeşil ve yeşil-siyah dönemde olan tüm meyvelerin zarar görerek sofralık değerinin kaybolmasına sebep olmuştur. Bu nedenle soğuk riskini en aza indirmek, kasım ayının başından itibaren meyvelerin hasat olgunluğuna ulaştırabilmek, hasat zamanını öne almak için gerekli kültürel işlemlerin zamanında ve doğru şekilde yapılması gereklidir. Bunlardan en önemlisi dengeli gübreleme (analiz sonuçlarına göre), sulama zamanın iyi ayarlanması ve budama sırasında ağaç üzerinde sadece meyve verecek olan dalların değil fotosenteze yardım edecek olan diğer dallarında bırakılmasının gerekliliği unutulmamalıdır. Bölge üreticilerinin kalite ilgili sorunlarına yönelik yapılan çalışmalarda zeytinliklerin özellikle potasyum, magnezyum, bor ve çinko bakımından yeterli beslenmediğinin dikkati çekilmiş (13,17) fakat görülüyor ki benzer eksiklikler halen devam etmektedir. Kuzey yöneylere dikilecek olan zeytinliklere verilecek olan aralık-mesafeler ile budama şekilleri Güney yöneylerdeki bahçelerle asla aynı özelliklerde olmamalıdır. Bu nedenlerden dolayı zeytin üreticisi çok yönlü düşünmek ve kar elde edebilmek için doğru kararlar almak zorundadır. Çünkü bu bölgenin eskiden beri sıradan zeytin yetiştiriciliğinin yapıldığı bir bölge değil kaliteli sofralık zeytin yetiştiriciliğinin yapıldığı yer olduğu unutulmamalıdır. Tabiî ki ayrıcalığı olan bir yetiştirme bölgesinin riskleri olduğu da unutulmamalı ve ona göre önlemler alınarak davranılmalıdır. Zeytin ağacının bir yıl çok ertesi yıl hiç veya daha az meyve vereceği göz önünde bulundurularak asla dengesiz gübreleme ve budama yapılmamalıdır(14,15,16). Meyve olgunlaşması üzerine birden çok parametrenin etkili olduğu ve bunların bir bütün olarak sırasıyla yapıldığı veya gerçekleştiği takdirde başarıya ulaşılacağı gerçeği akıldan çıkarılmamalıdır. Bölgede uygulanan; sadece sulama veya sadece dengesiz yapılan gübreleme ile zeytinlerin meyvelerinin olgunlaştırılacağı yanlışından biran önce dönmeleri ve olayın bütünlüğünü kavramaları gerekmektedir. Çalışmaların yürütüldüğü aynı bahçe içersinde farklı olgunluk dönemlerine rastlandığı gibi aynı ağaç üzerinde de farklı dallarda farklı olgunluk dönemlerine rastlanmıştır (Resim 1.). Bu nedenle sadece bakım şartlarının olgunluk üzerine yeterli gelmediği, meyve yoğunlu ile yaprak sayısının dengede olması gerektiği resimden daha iyi anlaşılmaktadır. Aynı tarihte farklı bahçelerde yapılan gözlem ve çekilen resimler de Resim 2 de gösterilmiştir. Resim 2. incelendiğinde tarih aynı bakım şartları ve yaşları birbirine benze olan bu bahçelerde olgunluk dönemlerinin ne kadar farklılık gösterdiği daha net bir şekilde gözlenmektedir. Yapılan gözlem ve incelemelerden alınan verilere dayanılarak; bahçelerde uygulanan kültürel işlemlerin (özellikle sulama ve gübreleme) yerinde ve zamanında yapılmasına, bahçenin bulunduğu yöney ve toprak yapısının erken olgunlaşma üzerinde olumlu etkide bulunduğu kararına varılmıştır. Siyah sofralık olarak hasat edilmesi gereken Gemlik zeytin çeşidinin kararmasında çalışmamız ile belirlenen en önemli ölçüt meyve adeti/ yaprak sayısı sonuçlarına göre elde edilmiştir. 12
I.Ulusal Zeytin Öğrenci Kongresi 1. OLGUNLUK DÖNEMİ 2. OLGUNLUK DÖNEMİ 3. OLGUNLUK DÖNEMİ Resim 1. Aynı Ağaç Üzerinde Farklı Olgunluk Dönemleri (Keramet/Orhangazi) Resim 2. Aynı Tarihte Farklı Ağaçlar Üzerinde Farklı Sayıdaki Yaprak Sayısı/Meyve Sayıları 13
4. Kaynaklar 1-Akçay, M.E., F. Dağlıoğlu ve F. Atansay, 2000, Farklı Ekolojilerde Yetiştirilen, Gemlik Zeytin Çeşidinde Kalite Kriterleri Üzerinde Araştırmalar, Türkiye I. Zeytincilik Semp., S:366-371, Bursa. 2-Akçay, M.E., Yalçınkaya, E, ve Soyergin, S, 2003, Gemlik Zeytin Çeşidinde Yapılan Farklı Uygulamaların Alternans Üzerine etkileri, IV. Ulusal Bah.Bit.Kong. S:276-277, Antalya. 3-Akçay, M.E., 2008, Soframızın Siyah Altını Üreticisinin Gözünde Nasıl Tenekeye Dönüştü!, Hasad Derg., Yıl:23, Sayı:273, S:60-63, İstanbul. 4-Anonim, 1980, Soil and Plant Testing and Analysis as a Basic of Fertilizer Recommendations, F.O.A. Soils Bulletin 38/2. 95 p. 5-Anonim, 1981, The Analysis of Agricultural Materials, Second Edition. Mim.of Agr. Fisheries and Food. RB 427 Tech. Bul. No:27, 226 p. 6-Anonim, 2007. http://faostat.fao.org web sayfası. 7-Anonim, 2007. Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü kayıtları, Ankara. 8-Anonim, 2007. http://www.meteoroloji.gov.tr. web sayfası. 9-Barut, E. ve A., Eriş. 2000, Gemlik Zeytin Çeşidinde Potasyum Humat ın Meyve Verim ve Kalitesi Üzerine Etkileri, Türkiye 1. Zeytincilik Sempozyumu, 351-355, Bursa. 10-Barut, E. 2000, Bursa İlinin Değişik Yörelerinde Yetiştirilen Gemlik Zeytin Çeşidinde Meyvelerin Kimyasal Bileşimleri Üzerine Bir Araştırma, Türkiye 1. Zeytincilik Sempozyumu, 361-365, Bursa. 11-Çavuşoğlu, A., M. Çakır, 1988, Modern Zeytincilik, Zeytincilik Araştırma Enstitüsü Yay No: 1, İzmir. 12-Ferguson L, Sibbett S,G, and Martin. G. C., 1994 Olive Production Manual. University of California, Division of Agriculture and Natural Resources: Publication 3353. California. 13-Genç, Ç., İ., Moltay, Soyergin, S., A.E.,Fidan ve A.R. Sütçü, 1991, Marmara Bölgesi Sofralık Çeşidi Zeytinlerinin Beslenme Durumunun Saptanması Üzerine Araştırmalar, Bahçe 17 (1-2), S:3-11, Yalova. 14-Hartmann, H.T., K.W. Opitz, J.A., Beutel, 1980, Olive Production in California. Leaflet 2474, Division of Agricultural Sciences, University, of California, USA. 15-Kaynaş, N., E, Sütçü, A.R., Fidan, A.E.,2000, Marmara Bölgesi Zeytin Ağaçları İçin En Uygun şekil Budamasının Belirlenmesi Üzerine Araştırmalar, 1. Zeytincilik Sempozyumu, S:96-100, Bursa. 16- Parlati, M.V., E, Bellini, C. Monna and D, Turco, 1986, Clonal Selection of Olive in Lazio, Infomatore-Agrario, 42:13, 113-119. 17-Soyergin, S., ve İ., Moltay, 2000, Marmara Bölgesi Gemlik Çeşidi Zeytinlerin Beslenme Durumu, Türkiye 1 Zeytincilik Sempozyumu, 344-350, Bursa. 18-Ülger, S., Baktır, İ., ve Kaynak L., 1999, Zeytinlerde Periyodisite ve Çiçek Tomurcuğu Oluşumu Üzerine İçsel Büyüme Hormonlarının Etkilerinin Saptanması, Türk Tarım ve Ormancılık Derg. 23 (3) 619-623, Ankara. 14