Agro Güncel Türkiye Agro-Sanayi Sektöründe Ticarileşmenin Gelişi Su ürünleri sektörünün geleceği, aynı anda hem küresel gıda güvenliği, hem yoksullukla savaş, hem de sürdürülebilirlik açısından çok şey vaat ediyor. Zorluk, daha fazla balığın, nasıl daha az çevresel zararla üretilebilir hale getirileceği. Ancak, artan hayvansal protein ihtiyacı için henüz alternatif yaratılamamış olması, sektördeki sorunların zaman içinde aşılacağı beklentisini beraberinde getiriyor. Şehirleşme ve çeşitlenen beslenme anlayışı, hayvansal protein talebini artırdıkça, akuakültür sektörü de bu artıştan daha fazla orada pay alacak gibi görünüyor. Hele özellikle daha hızlı büyüyen gelişmekte ekonomilerde. Akuakültürde gelecek var! Akuakültür, ya da su ürünleri yetiştiriciliği, ya da bugünlerde yabancı kaynaklı çalışmalarda adı sıkça geçtiği üzere balık çiftçiliği son 20 yılda gıda sektörü içinde en hızlı büyüyen segment; dünyada tarımda ilk, sanayide en hızlı gelişen ikinci sektör konumunda. Hatta su ürünleri üretimi, 2011 yılında tarihte ilk kez dünya sığır eti üretimin üzerine çıkmış durumda. Üstelik durmaksızın hızla artarak 2050 de 9 milyara ulaşması beklenen dünya nüfusunun sağlıklı olarak Türkiye de balıkçılık ve akuakültür tarafında iki ana sorun izleniyor. İlki ve ekonomik ve sosyal politikalarla değiştirmesi daha kolay olanı, kişi başına balık tüketiminin düşüklüğü. İkincisi, azalan balık stoklarımız, balık çeşitlerimiz ve bozulan doğa. Türkiye özelinde ikinci sorunun temelinde aşırı avlanma var. Rakamlar korkutucu: son yedi yılda denizlerden avlanan balık yarıya inmiş durumda. Olumsuzlukların varlığı da Türkiye de su ürünleri sektörü içinde bazı önemli fırsatlar yaratıyor. Türkiye nin orta gelir seviyesine ulaşması sonucunda sağlıklı beslenme isteği artarken; kırmızı et fiyatlarındaki yükseklik-oynaklık Türkiyeli tüketicileri su ürünlerine yönlendiriyor. Grafik 1: Dünya Su Ürünleri Yetiştiricilik (koyu mavi) Avcılık (açık mavi) Değişimi Üretimi Kaynak: FAO, Egeli & Co. 1
beslenmesi, hem çoğalan insan sayısı hem de artan kişi başı gelire paralel yükselen protein ihtiyacının karşılanması için, akuakültür anahtar sektör olarak görülmekte. FAO nun (Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü) belirttiği üzere, su ürünleri yetiştiriciliği tarımın bir formu; dünya çapında %95 i kırsal alanlarda gerçekleştirilmekte ve aynı diğer tarımsal faaliyetlerde insanlar tarafından değil; karşılarken, teknolojik ve küresel gıda güvenliği kurumsal değişimleri de açısından da kritik önemde. başarıyla adapte etmek ve bu süreçte doğal kaynakları Türkiye de kamu olarak da koruyarak yönetmek. Zaten özel sektör olarak da biz henüz akuakültürün yükselişi de sürdürülebilirlik kavramı ile esasında, artan dünya nüfusu çok yakın ilişkide değiliz. O ve gelişmekte olan ülkelerin nedenle kavramı yükselen gelirinin yanında, netleştirmekte fayda var. sürdürülebilirlik sorununun FAO nın yaptığı tanıma göre da bir fonksiyonu. tarımda sürdürülebilir gelişme sağlamanın yolu Keza, aşırı avlanma nedeniyle mevcut ve gelecek nesillerin okyanuslardan ve denizlerden gıda ihtiyaçlarını sürekli olarak karaya çıkarılabilen balık Grafik 2: Dünya Et ve Balık Gıda Arzı olduğu gibi su ürünleri yetiştiriciliği de ekosistem üzerinde bir etkiye sahip. Bu nedenle, gelecekte iyice kalabalıklaşacak dünya nüfusunun sağlıklı beslenmesinde omurgayı oluşturması beklenen bir sektörde büyümenin sürdürülebilir kılınması sadece çevre duyarlılığı yüksek olan sorumlu Kaynak: FAO, Egeli & Co. 2
miktarı son yıllarda dünyanın büyüme hızı tavukçuluk ve birçok bölgesinde elle tutulur yumurta üretimin de üzerinde. bir azalma göstermiş Zaten, 1960 ların sonunda durumda. Ki bu süre içinde, dünyada kişi başına 10kg olan deniz balıklarına olan talep balık tüketimi 2014 te 19kg a de sürekli artış göstermekte. ulaşmış durumda. Bu iki trendin birleşimi işte Çin tabi bu trendin ana su ürünleri üretimini dünya sürükleyicilerinden. Çin şu çapında hem anda akuakültürde dünya yaygınlaştırmakta, hem de lideri, devi. Ülke son 20 yıl artırmakta. 1970-2008 içerisinde balık üretimini üç arasında dünya su katına çıkararak dünyada en ürünleri üretiminde çok balık üreten, ihraç eden ve büyüme, senede ortalama tabi dev nüfusuyla balık %8,4 ile diğer gıda için tüketen ülke haline gelmiş hayvan üreten tüm durumda. Dünya balık sektörlerin üzerinde. Bu üretiminin tek başına üçte Grafik 3: Dünya Su Ürünleri Fiyatları (2005=100) birini sağlıyor ve deniz ürünleri üretiminin yaklaşık %72 si akuakültür kaynaklı. Çin in 2014 te 68 milyar dolar değere ulaşan su ürünleri üretiminin 2020 ye kadar %48 artarak 100 milyar doları geçeceği hesaplanıyor. 2030 daysa dünya su ürünleri talebinin % 40 ına yakınını Çin tek başına karşılamış olacak. Bunun yanında Asya daki diğer ülkelerle beraber bakınca, bölge şu anda dünya su ürünleri üretiminin %90 ını karşılamakta. Zaten çok da mantıklı bir şekilde, içinde Türkiye nin de dâhil olduğu gelişmekte olan ekonomiler grubunda su ürünlerine olan talep artışı, gelişmiş ülkelere göre kat be kat fazla. Genel olarak su ürünleri kapsamında (avcılık ve yetiştiricilik) önemli seviyede ihracat yapan ülkeler aynı zamanda yüksek ithalat da yapıyorlar. Gıda emtiaları Kaynak: FAO, Egeli & Co. arasında balık yaklaşık 150 3
milyar dolar ticaret hacmi ile dünyada en çok alınıp satılan mal halinde bugün. beslenme ihtiyacının karşılanması için balık üretimin devamı çok önemli. Ancak, yine FAO nun belirttiği üzere Her ne kadar akuakültür geleceğin büyüme sektörleri arasında kabul edilse de, dünyada sektöre FAO raporlarına göre dünyada protein tüketiminin %20 ye yakını artık su ürünlerinden sağlanmakta. Özellikle dünyanın geri kalmış bölgelerinde sağlıklı deniz balıkları bu artan ihtiyacı karşılamaktan uzak. Bu da zaten konuyu hemen akuakültür üretimin nasıl sağlıklı bir şekilde artabileceğine getiriyor. yöneltilen eleştiriler de az değil. Çiftliklerde üretilen balıkların gıda artıkları, pislikleri ve metabolik salınımları bu işin yoğun yapıldığı yerlerde akarsuların ve kıyıların pislenmesine Tablo 1: Dünya Balık Arzı ve Su Ürünleri Tüketimi Projeksiyonu -2030 Kaynak: FAO, Egeli & Co. 4
Tablo 2: Dünya Su Ürünleri En Çok İhracat ve İthalat yapan Ülkeler Kaynak: FAO, Egeli & Co. 5
neden olmakta. Geniş açık denizlerde hastalık riski düşük olan balıkların, yoğun alanlarda balık üretimi yapan çiftliklerde daha çok hastalandığı; insan ve çevre sağlığına uzun vadede nasıl etki yapacağı tam bilinmeyen antibiyotiklerin bu nedenle fazla kullanıldığı gelen önemli eleştiriler arasında. Gelen eleştirilere karşın, nüfusu hızla artan insanoğlunun ihtiyacı olan hayvansal proteini karşılaması için balık tüketiminin yükselmesinden başka öneri getirebilen de yok. Tüm bu sorunların zaman içinde aşılması da olasılıklar arasında. Üstelik küresel ısınma açısından, ton başına üretimde balık üretiminin doğaya saldığı nitrojen ve fosfor açısından kırmızı et için yapılan hayvancılığın saldığının beşte biri kadar. Üretiminde 1kg balıketi için gereken yem miktarı 1kg tavuk veya 1kg kırmızı et için gerekenin çok çok altında. Keza, balıklar soğukkanlı hayvanlar ve vücutlarındaki eti artırmak için vücut ısılarının yükselmesi gerekmiyor. Başka ifadeyle, büyümek için enerji ihtiyaçları daha düşük. Özetlemek gerekirse, su ürünleri sektörünün geleceği, aynı anda hem küresel gıda güvenliği, hem yoksullukla savaş, hem de sürdürülebilirlik açısından çok şey vaat ediyor. Zorluk, daha fazla balığın, nasıl daha az çevresel zararla üretilebilir hale getirileceği. Ancak, artan hayvansal protein ihtiyacı için henüz alternatif yaratılamamış olması, sektördeki sorunların zaman içinde aşılacağı beklentisini beraberinde getiriyor. Nüfus ve gelir artışı, tarımın her kademesinde ihtiyaç olduğu üzere yerel ile küresel arasındaki bağları artırmayı gerekli kılıyor. Şehirleşme ve çeşitlenen beslenme anlayışı, hayvansal protein talebini artırdıkça, akuakültür sektörü de bu artıştan daha fazla orada pay alacak gibi görünüyor. Hele özellikle daha hızlı büyüyen gelişmekte ekonomilerde. Akuakültürde Türkiye de durum nasıl? Balıkçılık ve su ürünleri doğal olarak Türkiye ye yabancı değil. Fakat Türkiye de yaşayanların balık tüketimi denizlerle çevrili bir ülkeye yakışmayacak seviyede düşük. Rakamlarla konuşursak, dünyada kişi başına yıllık balık tüketimi 19kg ve Avrupa da 24kg iken, bu miktar Türkiye de kişi başına 6kg da. Japonya da kişi başına yıllık 6
Tablo 3:Türkiye Su Ürünleri Üretimi Dünya Türkiye Su Ürünleri İstatistikleri (ton olarak) Deniz Ürünleri Yetiştiricilik Üretimi Tatlısu Ürünleri Toplam 2002 522 744 61 165 43 938 627 847 2003 463 074 79 943 44 698 587 715 2004 504 897 94 010 45 585 644 492 2005 380 381 118 277 46 115 544 773 2006 488 966 128 943 44 082 661 991 2007 589 129 139 873 43 321 772 323 2008 453 113 152 186 41 011 646 310 2009 425 046 158 729 39 187 622 962 2010 445 680 167 141 40 259 653 080 2011 477 658 188 790 37 097 703 545 2012 396 322 212 410 36 120 644 852 2013 339 047 233 394 35 074 607 515 2014 266 078 235 133 36 134 537 345 Kaynak: TUIK, Egeli & Co. Ekonomik anlamda Türkiye de avcılık ve yetiştiricilik yoluyla elde edilen su ürünleri üretimi son on yılda 700 bin ton civarından 500 bin ton civarına gerilemiş durumda. Yetiştiricilik aynı dönemde 235 bin tonla iki katına çıkarken, denizlerdeki balıkçılık temelli sorunlar bu düşüşün temel nedeni. Keza, toplam balık ürünlerinin halen %70 civarı balık tüketimi mesela diğer bir uçta ve 90kg da. Ancak Türkiye de su ürünleri sektöründe son 10 senede önemli değişimler yaşanmakta; hem olumlu hem olumsuz tarafta. Sorunların en başında, Türkiye de, Birleşmiş Milletler kaynaklarına göre 1960 lardan bu yana 25 ten fazla ticari tür balığın neslinin tükenmesi geliyor. Bu açıdan zaman geçirmeden, düzenli aralıklarla ve kamuoyunun da duymasının sağlayacağı şekilde devlet ve üreticilerin, geçimini bu işten sağlayanların bir araya gelmesi gerekli. Sürdürülebilirlik kavramı işte bu şekilde sürekli vurgulanmalı. Kalkınma Bakanlığı nın koordinasyonunda, Gıda, tarım ve Hayvancılık bakanlığı, Çevre Bakanlığı, Ulaştırma ve Denizcilik Bakanlığı işbirliği ile kısa sürede bir ortak gelecek planı çizmek zorundalar. avlanarak elde edilmekte. Bu toplam avın da %70'i Karadeniz'den, % 25'i Marmara ve Ege denizlerinden, % 5'i ise Akdeniz'den elde ediliyor. Fakat Türkiye bu problemle başa çıkmak için fazla çaba harcamasa da, aynı sorunla karşılaşan tek ülke değil. FAO ve OECD raporlarında, küresel balık stoklarının azalma eğiliminde olduğu konusunda hemfikirler. Bunun kökünde de elbette küresel ısınma, 7
Grafik 4:Türkiye de Türler İtibarıyla Akuakültür Üretimi (2011) kolay olanı, kişi başına balık tüketiminin düşüklüğü. İkincisi, azalan balık stoklarımız, balık çeşitlerimiz ve bozulan doğa. Türkiye özelinde ikinci sorunun temelinde aşırı avlanma var. Rakamlar korkutucu: son yedi yılda denizlerden avlanan balık yarıya inmiş durumda. Çeşitli kaynaklara göre, 100 yıl önce Marmara da 230 çeşit balık kirlilik ve özellikle 70 ler sonrası yükselen sanayi modeli bulunuyor. Bu nedenle FAO ve benzer kuruluşların raporlarında bu süreci terse çevirmek için yapılan vurgular arasında, aşırı balık avcılığının ve kayıt dışı faaliyetlerin önlenmesi kadar; stokların iyileştirilmesi, filoların ekonomik işletme seviyesine getirilmesi, av gücünü artırıcı Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, Egeli & Co. desteklerin engellenmesi, kaynakların bütüncül yönetiminin sağlanması, koruma alanlarının artırılması da gündemde. Fakat biz bu tür çalışmalara bütüncül bir yaklaşımla Türkiye de kolay kolay bulamıyoruz. Özetle, Türkiye de balıkçılık ve akuakültür tarafında iki ana sorun izleniyor. İlki ve ekonomik ve sosyal politikalarla değiştirmesi daha varken bugün 52 çeşit balık var. Dikkat çekici olan Türkiye de bu gerilemenin son 15 yılda hızlanmış olması. Bugün Türkiye de balıkçılığı en çok tehdit eden iklim değişikliğinden çok, yönetimsel boşlukların etkisiyle denizlerin kirlenme hızı. Balığın bol olduğu iç sularda hidroelektrik santrallerinin inşası, sulak alanlarda kontrolsüz drenaj çalışmaları, erozyon ve tarımsal alanlardan gelen 8
Tablo 4:Türkiye Su Ürünleri Ticareti Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, Egeli & Co. gübre ve pestisit kirliliği; arıtmasız evsel ve sanayi atıkların denize verilmesi Olumsuzlukların varlığı da Türkiye de su ürünleri sektörü içinde bazı önemli fırsatlar yaratıyor. Keza, Türkiye de kişi başına balık tüketimi evet dünya ortalamasının üçte birinde; ancak akıllı uygulamalarla su ürünlerine olan talebin geleceği de yüksek. Türkiye nin orta gelir seviyesine ulaşması sonucunda sağlıklı beslenme isteği artarken; kırmızı et fiyatlarındaki yükseklikoynaklık Türkiyeli tüketicileri su ürünlerine doğru yönlendiriyor. Bu açıdan su ürünleri yetiştiriciliğinin açık bir ufku var Türkiye de. Türkiye özelinde balık çiftlikleri kamuoyunda çokça tartışılıyor ve pek sıcak yaklaşılmıyor. Küresel bir tehdit haline hızla gelmekte olan gıda güvenliği açısından, balık çiftliklerinin varlığını tartışmaya açmak fazlasıyla lüks bir tutum. Stratejik açıdan gıda güvenliği içinde gelecekte su ürünlerinin payı giderek artacak, orası kesin. Dolayısıyla, tartışma konusu balık çiftliklerinin varlığı değil; bu çiftliklerin çevre ile daha iyi uyumunun nasıl sağlanacağı olmalı. 2007 de bu çerçevede balık çiftlikleri ile ilgili çıkan tebliğ 9
Tablo 5:Türkiye de Su Ürünleri Güçlü-Zayıf/Fırsat-Tehdit Analizi Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, Egeli & Co. 10
önemli. Bu sayede söz konusu akuakültür üreticileri açık denize doğru çıkma hakkına kavuştu. Buna rağmen, sektör içinde çalışanların anlattıkları, kara ile bağlantıları konusunda sorunların olduğu. Keza, yanlış bilinen konuların başında balık çiftliklerinin suyu pisletme derecesi bulunuyor. Bugün, petrol araması ve deniz taşımacılığı denizi en fazla kirleten olgular; bunun yanında dünyada her gün artan su ürünleri çiftliklerinin deniz kirliliğinde payı düşük. Yine de elbette yok değil. Bunun için de bilimin yardımıyla, üretilen balıkların akıllı çeşitlendirilmesi yoluyla çiftliklerin bulunduğu suları temizlemek mümkün. Fakat tabi bu açıdan bakınca da suyun derininde büyüyerek sudaki pisliği temizleyen balıkların insan tüketimine sunulması konusunda düzenlemelerin şart olduğu ortaya çıkıyor. Ancak, yetiştiriciliğin tek başına artması beklenen tüm talebi karşılaması da mümkün değil. Bu nedenle denizlerimizdeki balık stokunun korunması, çoğaltılması kritik önemde. Nasıl bir yol izlenmeli? Dünyada gidişat ortada olduğu üzere, Türkiye de su ürünleri üretiminin izleyeceği yol aslında belli. Bu anlamda akuakültürün Türkiye deki geleceği ile ilgili ana eğilimlerden bahsetmek mümkün: 1. Balıkçılıkta yoğunlaşmanın su ürünlerine doğru devam etmesi, 2. Üretilen tür çeşitlerinin artması, 3. Üretim sistemlerinin, uygulamaların sürdürülebilirlik ekseninde çeşitlenerek artması, 4. Su ürünleri yetiştiriciliğinin sürdürülebilirliği kapsamında ekonomik sürdürülebilirlik, kaynak kullanımı; çevresel standartlar, sağlık yönetimi ve refah olgusunun ön plana çıkarak uygulamalara yansıması, 5. Tüketici etkisinin hem su ürünleri pazarında tercihlerin belirlenirken, hem de ticarette artması, 6. Bu kadar hızlı gelişmekte olan ve gelişecek sektörle ile ilgili kanuni düzenlemelerin artarken, yönetim kalitesinin de iyileşmesi, 11
7. Sektörün daha iyi yönetilebilmesi için insan kaynaklarına, yükseköğretim odaklı eğitimden başlamak üzere özel önem verilmesi, 8. Ve tabi dünya standartlarının çok çok altında balık ürünleri tüketen Türkiye vatandaşlarının su ürünlerinin faydaları Grafik 5: Balığın Sağlığa Etkileri konusunda bilinçlendirilmesi çalışmalarının sektörel büyümeye hız katacağı gerçeği. Hem sağlık, hem zeka için balık yiyin! Ekonomik nedenler bir yana, bu Haftanın Ortası nı da kırmızı ete göre çoktandır daha ucuz olan balık ürünleri tüketiminin sağlık üzerindeki olumlu etkilerini hatırlatarak bitirmekte fayda var. Deniz ürünlerindeki iyot, omega 3 yağlı asitleri, D Vitamini ve balık proteinlerinin sağlık üzerindeki olumlu etkileri artık tartışılmıyor, kabul edilmiş durumda. Bu bilgilere bağlı olarak, düzenli ve çeşitli deniz ürünleri tüketmenin bazı kardiyovasküler hastalıkların ortaya çıkmasında ve ani kalp krizi riskini azaltmada etkili olduğu hatırlatılabilir. Yeni yeni ortaya çıkan bilgilerdeyse, iyot açısından yetersiz beslenme toplum olarak beyin kapasitemizin düşük profilli olmasına neden oluyor; iyot açısından fakir beslenen annelerin çocuklarında öğrenme ve dikkat eksiklikleri meydana gelebiliyor. Kaynak: Oltacılar.com, Egeli & Co. 12 Üstelik Omega 3 yağlı asitleri
açısından fakir beslenen anne adaylarının doğum sonrası depresyon riski çok daha fazla oluyor. Bu yüzden gelişmiş ülkeler kaynaklı en güncel bilime dayanan önerilere göre ortak kanı haftada iki ya da üç gün balık tüketilmesi yönünde. İletişim: Güldem Atabay Şanlı Direktör, Araştırma ve Strateji +90 532 347 82 06 guldem.atabaysanli@egelico.com Bu doküman Egeli & Co. Portföy Yönetim A.S. ( Egeli & Co. Mersis No: 0-3254-1422-0400018) tarafından hazırlanmıştır. Egeli & Co. SPK düzenlemelerine tabi ve SPK tarafından düzenlenen yetki belgesine sahip, kendine değer yaratmaya adamış bağımsız bir portföy yönetim şirketidir. (Yetki belgeleri: 10.07.2015 PYŞ /PY.34 YD.14/638). Portföy yönetimi ve yatırım danışmanlığı hizmeti veren Egeli & Co. 2002 yılından bu yana, dürüst ve seçkin yaklaşımı ile yerli ve yabancı kurumsal yatırımcılara, aile şirketlerine ve özel bireysel portföylere hizmet etmektedir. Başarısı, yatırımcıları için yurtiçi ve yurtdışında geliştirdiği finansal ürünler ile değer yaratma becerisinden gelmektedir. Egeli & Co. yu diğerlerinden ayıran fark alternatif varlık sınıflarına ve yatırım temalarına odaklanmasıdır. Egeli & Co. Türk sermaye piyasalarındaki alternatif yatırım temaları alanında bulunan geniş bilgi, tecrübe ve geçmiş performansı ile yatırımcıları için uzun vadeli yatırımlarla önemli getiriler yaratmaktadır. YASAL UYARI: İşbu araştırma raporu, ticari iletişim ve ticari elektronik ileti olmayıp sadece ekonomik konjonktür ile ilgili bilgilendirme amacıyla hazırlanmıştır. Bu rapor ve yorumlardaki yazılar, bilgiler ve grafikler, ulaşılabilen kaynaklardan iyi niyetle ve doğruluğu, geçerliliği, etkinliği velhasıl her ne şekil, suret ve nam altında olursa olsun herhangi bir karara dayanak oluşturması hususunda herhangi bir teminat, garanti oluşturmadan, yalnızca bilgi edinilmesi amacıyla derlenmiştir. Bu belgedeki bilgilerin doğruluğu, güvenirliliği ve güncelliği hakkında gerekli özeni göstermekle birlikte bu bilgilerin güvenirliliği, doğruluğu, güncelliği ve eksiksizliği hakkında hiçbir garanti vermemektedir. (Varsa) Yürürlükteki herhangi bir yasa veya düzenleme ile sorumluluğun sınırlandırması ölçüde tasarruf olarak, Egeli & Co., yöneticileri, çalışanları, temsilcileri ve ajansları bu belgenin içeriği, hatası veya eksiklerinden ya da bu bilgilere dayanılarak yapılan işlemlerden doğacak her türlü maddi/manevi zararlardan (ihmal olup olmadığı ya da başka bir şekilde olursa da) ve her ne şekilde olursa olsun üçüncü kişilerin uğrayabileceği her türlü zararlardan dolayı sorumlu tutulamaz. Herhangi bir şirket, sektör, hisse veya yatırım için detaylı ve tam bir analiz değildir. Egeli & Co. her an, hiçbir şekil ve surette ön ihbara ve/veya ihtara gerek kalmaksızın söz konusu bilgileri, tavsiyeleri değiştirebilir ve/ veya ortadan kaldırabilir. Bu rapor hangi amaçla olursa olsun çoğaltılamaz, dağıtılamaz ve yayınlanamaz. 31 Mayıs 2015 13