Giriş Ayrımcılık, on yıllardır ulusal ve uluslararası düzeydeki insan hakları savunucularının önemli gündem maddelerinden biri olmuştur. Bununla paralel olarak, Birleşmiş Milletler ve Avrupa Konseyi gibi uluslar üstü yapılar tarafından ayrımcılıkla mücadele ve eşitlik alanında uluslararası standartlar belirlenmiş ve üye devletlerin bu standartları kendi iç hukuklarına aktarması beklenmektedir. Çok sayıda belgede ayrımcılık tanımlanırken farklı ayrımcılık temelleri ifade edilmiş ve bu temellerden kaynaklı olarak herhangi bir kişi veya grubun haklarından yararlanmasını önleyen her türlü farklı muamele yasaklanmıştır. Yayının ilerleyen bölümlerinde her belgenin kapsadığı ayrımcılık temellerine yer verilecektir ancak yine de bu tanımları derlemek gerekirse ayrımcılık şu şekilde özetlenebilir: Irk, renk, dil, din, inanç, cinsiyet, cinsel yönelim, cinsel kimlik, ulusal ve sosyal köken, etnik köken, felsefi ve siyasi görüş, mülkiyet, sosyal statü, soy, hemşehrilik, hamilelik, sağlık durumu, engellilik, yaş ve benzeri temellerden bir ya da daha fazlasına dayanarak kişi ve grupların hak ve özgürlüklerden eşit şekilde yararlanmasını engelleyen ya da zorlaştıran her türlü farklı muamele 1. Eğer kişiler yukarıda sıralanan temellerden birden fazlasına uğramışsa burada çoklu ayrımcılık devreye girmektedir. Yukarıdaki tanımın doğrudan ayrımcılığa ait olduğunu belirtmek gerekir. Ayrımcılık, doğrudan ve dolaylı ayrımcılık diye iki ayrılmaktadır. Doğrudan ayrımcılık, hakların gerçekleşmesini engelleyen farklı muamelenin yukarıdaki temellere dayanarak açık bir şekilde yapılmasıdır. Dolaylı ayrımcılıkta ise, açıktan bir ayrımcılık yapılmamakla birlikte, herkesin eşit koşullarda olduğunu varsayıp aynı muameleyi yaparak mevcut dezavantajlar göz ardı edilmektedir. Yani, görünüşte aynı ve tarafsız olan bir politika, uygulama ve düzenlemenin belirli kişi ve gruplar üzerinde olumsuz sonuçlar doğurması dolaylı ayrımcılık olarak değerlendirilmektedir. 2 Dolaylı ayrımcılıkta ayrı etkiler ve eşit olmayan sonuçlar doğuran aynı muamele yasaklanmaktadır. 3 Ayrımcılıkla mücadelenin etkili ve kapsamlı olabilmesi için doğrudan ve dolaylı ayrımcılık tanımlarının yanı sıra taciz ve mağdurlaştırma gibi özel kavramların da bilinmesi ve yasalarda yer alması önemlidir. Taciz, özel bir ayrımcılık türü olup uluslararası sözleşmelerde tanımlanmamıştır ama Avrupa Konseyi Direktifleri bu eksiği tamamlamakta ve ülkelere yol göstermektedir. 2000/43/EC sayılı Irk Ayrımcılığı Direktifi 4 ile 2000/78/EC sayılı İstihdamda Eşit Muamele Direktifi 5, direktiflerde yer alan ayrımcılık temellerine dayanarak bir kişinin değerine zarar vermek ve aşağılayıcı, yıldırıcı, düşmanca, başkalarının gözünde alçaltıcı, haysiyet kırıcı, hakaret edici veya saldırgan bir ortam yaratmak amacıyla veya bu sonucu doğuracak şekilde davranmayı taciz olarak nitelemiş ve ayrımcılık olarak kabul etmiştir. Direktiflerde mağdurlaştırmaya da yer verilmiş ve devletlerin ayrımcılığa uğrayıp da şikayet başvurusu yapan ve onları destekleyen kişilerin kötü ve farklı bir muameleyle karşılaşmamaları için korunmaları yönünde düzenleme yapmaları gerektiği belirtilmiştir. Hem taraf olduğu uluslararası sözleşmeler hem de 2004 ten beri süren Avrupa Birliği üyelik süreci nedeniyle ayrımcılıkla mücadele ve eşitlik konusunda Türkiye nin pek çok yükümlülüğü bulunmaktadır. Bu yükümlülüklerden en önemlisi Ayrımcılıkla Mücadele ve Eşitlik Kanunu nun çıkarılması ve bu kanunda yer alan düzenlemelere göre ülkede ayrımcılıkla mücadeleden sorumlu özelleşmiş bir kurum oluşturulmasıdır. 2009 yılında hükümetin gündeme 1 Bu tanımda Birleşmiş Milletler, Avrupa Konseyi ve Avrupa Birliği nde yasaklanan ayrımcılık temellerinin yanı sıra, 2009 yılında İnsan Hakları Ortak Platformu koordinasyonunda çok sayıda sivil toplum örgütünün katkısıyla hazırlanan Ayrımcılığın Önlenmesi ve Ortadan Kaldırılması Kanunu Taslağı ndan faydalanılmıştır. Taslak için bkz. http://www.ihop.org.tr/2010/03/16/ nsan-haklar-oerguetlerinin-ayrmclk-yasa-tasla-oenerisi/ (erişim tarihi: 28.06.2015) 2 İdil Işıl Gül ve Ulaş Karan (2011), Ayrımcılık Yasağı Eğitim Rehberi, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul. Rehberin dijital versiyonu için bkz. http://insanhaklarimerkezi.bilgi.edu.tr/media/uploads/2015/02/24/ayrimcilik_yasagi_egitim_rehberi.pdf (erişim tarihi: 28.06.2015) 3 Ulaş Karan (2009), Avrupa Birliği Ülkelerinde Ayrımcılık Yasağı ve Eşitlik Kurumları, İnsan Hakları Ortak Platformu, Ankara. Kitabın dijital versiyonu için bkz. http://insanhaklarisavunuculari.org/dokumantasyon/files/original/230b1af082c93483fd391a5 6339cf5c7.pdf (erişim tarihi: 28.06.2015) 4 Irk ve Etnik Kökene Bakılmaksızın Kişilere Eşit Muamele Edilmesi İlkesinin Uygulamaya Konmasına İlişkin 2000/43/EC Sayılı Avrupa Birliği Konseyi Direktifi, http://eur-lex.europa.eu/lexuriserv/lexuriserv.do?uri=celex:32000l0043:en:html (erişim tarihi: 28.06.2015) 5 İstihdam ve İş Alanında Eşit Muamele için Genel Bir Çerçeve Oluşturulmasına ilişkin 2000/78/EC sayılı Avrupa Birliği Konseyi Direktifi, http://eur-lex.europa.eu/lexuriserv/lexuriserv.do?uri=celex:32000l0078:en:html (erişim tarihi: 28.06.2015) 1
getirdiği Demokratik Açılım projesi kapsamında bu yasa ve yasayla birlikte yetkilendirilen bir kurumun oluşturulacağı duyurulmuştur. O zamana kadar başta İnsan Hakları Ortak Platformu olmak üzere sivil toplum örgütlerinin zaten gündeminde olan bu konu, nihayet devletin de gündemine girmiş ve İçişleri Bakanlığı tarafından Ayrımcılıkla Mücadele ve Eşitlik Kanunu Tasarısı Taslağı 6 hazırlamıştır. Ne yazık ki bu süreç 2010 yılında dondurulmuş ve yasa Ocak 2016 ya kadar bir daha gündeme gelmemiştir. Başbakanlık tarafından hazırlanan Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu Kanunu Tasarısı 28 Ocak 2016 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi ne gönderilmiştir 7. 2016 başında yeniden gündeme gelen ayrımcılıkla mücadele ve eşitlik tartışmalarına katkı sağlamayı amaçlayan elinizdeki yayın 8 dört bölümden oluşmaktadır. Ayrımcılığı Yasaklayan Uluslararası Mekanizmalar başlığını taşıyan birinci bölümde Birleşmiş Milletler, Avrupa Konseyi ve Avrupa Birliği düzeyinde ayrımcılıkla mücadele ve eşitlik ülkesine yer veren ve bu konuda düzenleme yapan temel belgelere yer verilmiştir. İkinci bölümde ise, bu düzenlemelerin uygulanması ve ülkelerde insan hakları ile eşitlik ilkesinin tesis edilmesini takip etmek amacıyla kurulması uluslararası insan hakları mekanizmaları tarafından tavsiye edilen ulusal insan hakları kurumları ve eşitlik kurumlarına dair genel bir çerçeve sunulacaktır. Üçüncü bölüm, önceki bölümlerde yer alan uluslararası ayrımcılıkla mücadele mevzuatı ve eşitlik kurumlarına dair benimsenen standartları dikkate alarak Avusturya, Belçika, Birleşik Krallık, Bulgaristan, Hollanda, Letonya, Macaristan ve Slovakya da kurulan eşitlik kurumlarını mercek altına almaktadır. Dördüncü ve son bölümde ise bu ülkelerde incelenen on dört kuruma dair genel bir değerlendirme yer almaktadır. 6 İçişleri Bakanlığı nın hazırladığı kanun tasarısı taslağı için bkz. www.icisleri.gov.tr/ortak_icerik/www.icisleri/sgb/ayrimcilik.doc (erişim tarihi: 28.06.2015) 7 Türkiye Büyük Millet Meclisi ne gönderilen Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kanunu Tasarısı için bkz. http://www2.tbmm.gov. tr/d26/1/1-0596.pdf (erişim tarihi: 16.02.2016) 8 Bu çalışmanın başlangıç noktasını 2009 yılında Ulaş Karan tarafından İnsan Hakları Ortak Platformu için hazırlanan Avrupa Birliği Ülkelerinde Ayrımcılık Yasağı ve Eşitlik Kurumları adlı kitap oluşturmuştur. Ulaş Karan ın 27 Avrupa Birliği ülkesindeki ayrımcılıkla mücadele mevzuatını ve eşitlik kurumlarını derlediği yayının kapsamı daraltılıp güncellenmiştir. 2
1. Ayrımcılığı Yasaklayan Uluslararası Mekanizmalar Kişi ve gruplar arasında eşitliğin sağlanması, ayrımcılığı besleyen önyargıların yok edilmesi ve dışlanmanın önüne geçilmesi amacıyla, gerek uluslararası alanda gerekse Avrupa Birliği nde ayrımcılık yasağıyla ilgili çeşitli düzenlemeler yapılmıştır. 1.1 Birleşmiş Milletler 10 Aralık 1948 tarihinde kabul edilen İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi ve onu temel alarak hazırlanan birçok sözleşmede ayrımcılık bir hak ihlali olarak tanımlanmış ve yasaklanmıştır. - İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi nin 9 ikinci maddesi, eşitlik ilkesine dikkat çekerek, herkesin ırk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasal ya da başka türden kanaat, ulusal ya da toplumsal köken, mülkiyet, doğuş veya başka türden statü gibi herhangi bir ayrım gözetilmeksizin bildirgede belirtilen bütün hak ve özgürlüklere sahip olduğunu vurgular. - Ayrımcılık yasağı BM Medeni ve Siyasal Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme nin 2., 3. ve 26. maddelerinde kapsamlı bir şekilde düzenlenmiştir. 10 İkinci maddeye göre Taraf Devletler, kendi ülkesinde yaşayan ve yetkisi altında bulunan bütün bireylere ırk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasal ya da başka fikir, ulusal ya da toplumsal köken, mülkiyet, doğum ya da başka bir statü bakımından hiçbir ayırım gözetmeksizin bu Sözleşme de tanınan hakları sağlamak ve bu haklara saygı göstermekle yükümlüdür. Sözleşme, üçüncü madde ile birlikte kadın ve erkeklerin bütün medeni ve siyasal haklardan eşit şekilde faydalanmasını güvence altına alır. Ayrıca, sözleşmenin 26. maddesinde bütün bireylerin yasalar önünde eşit olduğuna yer verilmiştir. Medeni ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesinin imzacı ülkeler tarafından uygulanmasını izleyen İnsan Hakları Komitesi, 1989 yılında kabul ettiği 18 No lu Genel Yorum Ayrımcılık Yasağı başlığını taşımaktadır 11. Ayrımcılık yasağı, yasalar önünde eşitlik ve yasalar tarafından eşit şekilde korunmayı insan haklarının korunmasında temel prensip olarak kabul eden Genel Yorum da, Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Uluslararası Sözleşme ile Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması Sözleşmesi nde yer alan ayrımcılık tanımlarından faydalanılarak ayrımcılığın tanımı yapılmış ve neyin ayrımcılık olabileceğine açıklık getirilmiştir. Bu tanıma göre komite ayrımcılık ile, ayırma, dışlama, kısıtlama veya ırk, renk, cinsiyet, dil, din, ulusal ya da toplumsal köken, mülkiyet, doğum, siyasi veya diğer görüşlere dayalı olarak gerçekleştirilen ve bütün hak ve hürriyetlerin herkes tarafından tanınmasını ve kullanılmasını engelleyecek veya tanınmasını ve kullanılmasını sınırlandıracak ayrımcılığı kast etmektedir. Komite ayrıca, kriterleri makul ve nesnel olduğu ev sonuçları Sözleşme kapsamında meşru olduğu sürece her farklı muamelenin ayrımcılık olarak değerlendirilemeyeceğini belirtmektedir. - BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi nin ikinci maddesinde 12, herkesin ırk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasal veya diğer bir fikir, ulusal veya toplumsal köken, mülkiyet, doğum gibi her hangi bir statüye bağlı olmaksızın ekonomik, sosyal ve kültürel haklara sahip olduğu ifade edilmiştir. Sözleşme, üçüncü maddesiyle Taraf Devletlere bu hakların kadınlara ve erkeklere eşit sağlanması konusunda yükümlülük getirmiştir. 9 Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, http://www.un.org/en/documents/udhr/ (erişim tarihi: 29.06.2015). Türkçe tercümesi için bkz. http://www.unicef.org/turkey/udhr/_gi17.html (erişim tarihi: 29.06.2015) 10 Birleşmiş Milletler Medeni ve Siyasal Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme, http://www.ohchr.org/en/professionalinterest/ Pages/CCPR.aspx (erişim tarihi: 29.06.2015). Türkçe tercümesi için bkz. http://insanhaklarisavunuculari.org/dokumantasyon/ items/show/127 (erişim tarihi: 29.06.2015) 11 Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komitesi 18 No lu Genel Yorumu, http://tbinternet.ohchr.org/_layouts/treatybodyexternal/ Download.aspx?symbolno=INT%2fCCPR%2fGEC%2f6622&Lang=en (erişim tarihi: 29.06.2015). Türkçe çevirisi için bakınız, Lema Uyar, Birleşmiş Milletler de İnsan Hakları Yorumları, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2006. 12 Birleşmiş Milletler Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi, http://www.ohchr.org/en/professionalinterest/ Pages/CESCR.aspx (erişim tarihi: 29.06.2015). Türkçe tercümesi için bkz. http://www.unicankara.org.tr/doc_pdf/metin134.pdf (erişim tarihi: 29.06.2015) 3
- BM Her türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Uluslararası Sözleşme nin birinci maddesinde yer alan tanıma göre, siyasî, ekonomik, sosyal, kültürel veya toplumsal yaşamın herhangi bir alanında, insan hakları ve temel özgürlüklerin tanınmasını, uygulanmasını, bu hak ve özgürlüklerden yararlanılmasını ortadan kaldırmak veya zayıflatmak amacına ya da etkisine yönelik, ırk, renk, soy ya da ulusal veya etnik kökene dayalı her türlü ayrım, dışlama, kısıtlama ya da tercih ırk ayrımcılığı olarak değerlendirilmelidir. 13 Bu tanımın ardından Sözleşme, Taraf Devletlere ırk ayrımcılığını önlemeleri ve ortadan kaldırmaları için çeşitli yükümlülükler getirmiştir - Devletlere kadınlara yönelik her türlü ayrımcılığa karşı önlem almaları konusunda yükümlülükler getiren BM Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması Sözleşmesinin birinci maddesinde kadınlara yönelik ayrımcılığın tanımı yapılmıştır. 14 Buna göre, kadınların, medeni durumlarına bakılmaksızın ve kadın ile erkek eşitliğine dayalı olarak politik, ekonomik, sosyal, kültürel, medeni ve diğer sahalardaki insan hakları ve temel özgürlüklerinin tanınmasını, kullanılmasını ve bunlardan yararlanılmasını engelleyen veya ortadan kaldıran veya bunu amaçlayan ve cinsiyete bağlı olarak yapılan herhangi bir ayırım, mahrumiyet veya kısıtlamak, ayrımcılık kapsamına girmektedir. Sözleşme, Taraf Devletleri gerekli düzenlemeleri yaparak kadınların eğitim, çalışma hayatı, yargı süreçleri, aile yaşamı ve siyasi yaşama eşit katılımını güvence altına alması için yükümlü kılmaktadır. - BM Çocuk Haklarına Dair Sözleşme nin ikinci maddesi 15 de devletlerin kendi yetkileri altında bulunan çocuklar arasında kendilerinin, ana babalarının veya yasal vasilerinin sahip oldukları, ırk, renk, cinsiyet, dil, siyasal ya da başka düşünceler, ulusal, etnik ve sosyal köken, mülkiyet, sakatlık, doğuş ve diğer statüler nedeniyle ayrım yapmasını yasaklamıştır. - Engellilerin tüm insan hak ve temel özgürlüklerinden tam ve eşit şekilde yararlanmasını teşvik ve temin etmek ile insanlık onurlarına saygıyı güçlendirmek amacıyla 2006 yılında kabul edilen BM Engelli Kişilerin Haklarına Dair Sözleşme 16, ikinci maddesiyle engelliliğe dayalı ayrımcılığı tanımlamış, ayrımcılığı yasaklayan beşinci maddede de ayrımcılığın ortadan kaldırılması ve engelli bireylerin eşitliğinin güvence altına alınması için makul düzenlemelerin yapılması konusunda Taraf Devletlere yükümlülükler getirmiştir. Türkiye nin taraf olmasının üzerinden 6 yıl geçmesine rağmen ne yazık ki sözleşmenin hükümleri hala iç hukuka aktarılmamıştır. Medeni ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi nde olduğu gibi, yukarıdaki sözleşmelerin izlenmesinden sorumlu organların genel yorumlarında da devletlerin ayrımcılığı önleyici düzenlemeler yapması gerektiği vurgulanmıştır. Ayrıca, Türkiye nin imzaladığı ve onayladığı yukarıdaki sözleşmelerin dışında, BM tarafından kabul edilen ve çeşitli alanlarda ayrımcılık yasağını düzenleyen ancak henüz imzalamadığımız ve/veya onaylamadığımız bir dizi başka sözleşme de bulunmaktadır. 13 Birleşmiş Milletler Her türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Uluslararası Sözleşme, http://www.ohchr.org/ EN/ProfessionalInterest/Pages/CERD.aspx (erişim tarihi: 29.06.2015). Türkçe tercümesi için bkz. http://www.unicankara.org.tr/ doc_pdf/metin135.pdf (erişim tarihi: 29.06.2015) 14 BM Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması Sözleşmesi, http://www.ohchr.org/en/professionalinterest/ Pages/CEDAW.aspx (erişim tarihi: 29.06.2015). Türkçe tercümesi için bkz. http://www.unicankara.org.tr/doc_pdf/metin136.pdf (erişim tarihi: 29.06.2015) 15 Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşme, http://www.ohchr.org/en/professionalinterest/pages/crc.aspx (erişim tarihi: 29.06.2015). Türkçe tercümesi için bkz. http://www.gundemcocuk.org/belgeler/temel-dokumanlar/birlesmis-milletler/ temel-metinler/03%20-%20%c3%87ocuk%20haklar%c4%b1na%20dair%20s%c3%b6zle%c5%9fme.pdf (erişim tarihi: 29.06.2015) 16 Birleşmiş Milletler Engelli Kişilerin Haklarına dair Sözleşme, http://www.ohchr.org/en/hrbodies/crpd/pages/ ConventionRightsPersonsWithDisabilities.aspx (erişim tarihi: 29.06.2015). Sözleşmenin Türkçe tercümesi için bkz. www.ihop. org.tr/dosya/sozlesme/engelli_sozlesme.doc (erişim tarihi: 29.06.2015) 4
1.2 Avrupa Birliği Avrupa Birliği ve Avrupa Konseyi ne üye devletler, iki temel sözleşmeyi onaylayarak ayrımcılığı ortadan kaldırmayı taahhüt etmişlerdir. - Avrupa Konseyi ne üye hükümetlerin 4 Kasım 1950 tarihinde kabul ettiği İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerinin Korunmasına İlişkin Sözleşme, yaygın bilinen adıyla Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Ayrımcılık Yasağı başlıklı 14. maddesinde Sözleşme de tanınan hakların cinsiyet, ırk, renk, dil, din, siyasal veya diğer kanaatler, ulusal veya sosyal köken, ulusal bir azınlığa mensupluk, servet, doğum veya herhangi başka bir durum bakımından hiçbir ayırımcılık yapılmadan sağlanması gerektiğine kanaat getirmiştir. 17 Konsey, sözleşmede tanınan haklarla sınırlı olan ayrımcılık yasağını Ek 12 Numaralı Protokolle genişletmiş ve bireylerin hukuken temin edilmiş olan tüm haklardan eşit şekilde yararlanabilmesi konusunda Taraf Devletleri yükümlü kılmıştır. Ayrıca, hiç kimsenin kamu kurumları tarafından ayrımcılığa maruz bırakılamayacağı da belirtilmiştir. Türkiye, protokolü 18 Nisan 2001 tarihinde imzalamasına rağmen henüz onaylamamıştır. - Avrupa çapında insan haklarının tanınmasını zorunlu kılan bir diğer sözleşme olan Avrupa Sosyal Şartı 18 da, önsözünde hiçbir ırk, renk, cinsiyet, din, siyasal görüş, ulusal soy veya sosyal köken ayırımı gözetmeksizin her bireye sosyal haklardan yararlanma hakkının sağlanması gerektiğine yer vermiştir. Ayrıca, eğitim, sağlık, sosyal güvenlik, örgütlenme ve çalışma hakkını düzenleyen maddelerde eşitliğe vurgu yapılarak Taraf Devletlere sosyal hakların sağlanması konusunda ayrımcılık yasağı getirilmiştir. - Avrupa sınırları içindeki bireylerin haklarının tek bir dokümanda net bir şekilde tanımlanması amacıyla 2000 yılında kabul edilen ve 2009 yılında Lizbon Antlaşması nın yürürlüğe girmesi ile AB kurumları ve hükümetleri için bağlayıcı bir nitelik kazanan Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı nın 21. maddesinde cinsiyet, ırk, renk, etnik veya sosyal köken, genetik özellikler, dil, din veya inanç, siyasi veya diğer her türlü düşünce, bir ulusal azınlığa mensubiyet, mülkiyet, doğum, engellilik, yaş veya cinsel yönelime dayalı her türlü ayrımcılık yasaklanmıştır. 19 Bir kısmı bağlayıcı olan bu insan hakları belgelerinin yanı sıra, Avrupa Birliği ve Avrupa Konseyi düzeyinde ayrımcılıkla mücadele konusunda kilit role sahip kurumlar da bulunmaktadır. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ile çizilen çerçeve kapsamında ırk, dil, din, renk, cinsiyet, milliyet, ulusal ve etnik kökene ilişkin önyargı, şiddet ve ayrımcılığı önlemek amacıyla 1993 yılında Irkçılığa ve Hoşgörüsüzlüğe Karşı Avrupa Komisyonu (ECRI) kurulmuştur. 2002 yılında bağımsız bir izleme birimi statüsünü elde eden ECRI, belirli dönemlerde Avrupa Konseyi üyesi hükümetlere yönelik periyodik raporlar ve genel politika tavsiye kararları yayınlamanın yanı sıra, mevzuat ve mevzuatın izlenmesinden sorumlu yerel kurumlara (ör: eşitlik kurumu, ulusal insan hakları kurumu, ombudsman) dair rehberler hazırlayarak Konsey üyesi ülkelerin ayrımcılıkla mücadele çabalarına destek olmaktadır. Ayrıca, ülkelerden gelen talebe göre ayrımcılıkla mücadele ile ilgili mevzuat hazırlıklarını gözden geçirerek yorum yapmaktadır. Avrupa Birliği ni ilgilendiren ve amaçları kapsamına giren herhangi bir konuda devletlerin yerine getirmesi gereken hukuki yükümlülükleri belirleyen 20, birlik üyesi ülkelere doğrudan etki edebilecek ve ikincil mevzuat niteliğindeki Direktif ler de oluşturulmuştur. Uygulamada izlenecek yöntem devletlerin içinde bulunduğu koşullara göre değişiklik gösterebilse de, direktifler AB üyesi her devlet için bağlayıcıdır ve üye devletler direktifin yürürlüğe girmesinden sonra belirli bir süre içinde iç hukuklarını direktifte işaret edilen yönde düzenlemelidir. Avrupa Birliği genelinde ayrımcılıkla mücadele etmek ve bireyler arasında eşitliği tesis etmek amacıyla kullanılan araçlardan biri de bu direktifler olmuştur. Özellikle 2000 lerin başında kabul edilen altı direktif, üye devletlerin ayrımcılıkla mücadele ile ilgili politikalarını önemli ölçüde şekillendirmektedir. 17 İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerinin Korunmasına İlişkin Sözleşme, http://www.echr.coe.int/documents/convention_eng. pdf (erişim tarihi: 30.06.2015). Türkçe tercümesi için bkz. http://www.echr.coe.int/documents/convention_tur.pdf (erişim tarihi: 30.06.2015) 18 (Gözden Geçirilmiş) Avrupa Sosyal Şartı, http://conventions.coe.int/treaty/en/treaties/html/163.htm (erişim tarihi: 30.06.2015). Türkçe tercümesi için bkz. http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2007/04/20070409-1.htm (erişim tarihi: 30.06.2015) 19 Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı, http://www.europarl.europa.eu/charter/pdf/text_en.pdf (erişim tarihi: 30.06.2015) 20 Ulaş Karan (2009), Avrupa Birliği Ülkelerinde Ayrımcılık Yasağı ve Eşitlik Kurumları, İnsan Hakları Ortak Platformu, Ankara. Kitabın dijital versiyonu için bkz. http://insanhaklarisavunuculari.org/dokumantasyon/files/original/230b1af082c93483fd391a5 6339cf5c7.pdf (erişim tarihi: 30.06.2015) 5
Aşağıda, bu altı direktif ayrımcılık ve eşitlik bağlamında kısaca değerlendirilecektir: Irk ve Etnik Kökene Bakılmaksızın Kişilere Eşit Muamele Edilmesi İlkesinin Uygulamaya Konmasına İlişkin 2000/43/EC Sayılı Avrupa Birliği Konseyi Direktifi 2000 yılında hazırlanan ve kısaca Irk Ayrımcılığı Direktifi diye adlandırılan bu direktifin amacı, Üye Devletlerde eşit muamele ilkesini uygulamak amacıyla ırk ve etnik kökene dayalı ayrımcılıkla mücadele için bir çerçeve geliştirmektir. 21 Direktifte dolayı ayrımcılık, doğrudan ayrımcılık ve taciz tanımlandıktan sonra, üçüncü maddede, aşağıda listelenen alanlarda, ırk ve etnik kökene bakılmaksızın herkese eşit muamele edilmesi gerektiği belirtilmiştir: - seçim kriterleri ve işe alım koşulları dahil olmak üzere istihdama ve serbest mesleğe erişim; - her türde ve düzeyde mesleki rehberlik ve eğitime erişim; - işten çıkarılma ve maaş dahil olmak üzere istihdam ve çalışma koşulları; - işçi ve işveren örgütleri ile meslek kuruluşlarına üyelik; - sosyal güvenlik ve sağlık dahil olmak üzere sosyal koruma; - sosyal avantajlar; - eğitim; - konut dahil olmak üzere kamuya sağlanan mal ve hizmetlere erişim ve bunların arzı. Direktifte ayrıca, üye devletlerin ırk ve etnik köken ayrımı yapılmadan eşitliğin teşvik edilmesi için kurum veya kuruluşlar görevlendirebileceği belirtilmiştir. Bu maddeye bir sonraki bölümde daha detaylı yer verilecektir. Üye devletlerin, yaklaşık 3 yıllık bir süre içinde iç hukuk normlarını Direktifle uyumlu hale getirmeleri, eşit muamele ilkesini ihlal eden düzenlemeleri kaldırmaları, hem özel hem de kamusal alanda ayrımcılık uygulayan kişi ve kurumlara yönelik yaptırımlar ile mağdurlar için de tazminat getirmeleri gerektiği belirtilmiştir. İstihdam ve İş Alanında Eşit Muamele için Genel Bir Çerçeve Oluşturulmasına İlişkin 2000/78/EC sayılı Avrupa Birliği Konseyi Direktifi 2000 yılında hazırlanan Direktifin amacı, birinci maddesinde üye devletlerde eşit muamele ilkesini uygulamak amacıyla istihdam ve iş alanında din ya da inanç, engellilik, yaş ya da cinsel yönelime dayalı ayrımcılıkla mücadele için bir çerçeve geliştirmek olarak belirtilmiştir. 22 Üye devletlere, Direktifin geçerli olduğu aşağıdaki alanlarda bütün insanlara eşit muameleyi güvence altına alacak düzenlemeleri yapmaları için yaklaşık 3 yıllık bir süre tanınmıştır: - faaliyetin türüne bakılmaksızın ve terfi dahil bütün mesleki hiyerarşik düzeylerde seçim kriterleri ve işe alım koşulları dahil olmak üzere istihdam ve serbest mesleğe erişim; - her türde ve her düzeyde mesleki rehberlik ve eğitime erişim; - işten çıkarılma ve maaş dahil olmak üzere istihdam ve çalışma koşulları; - işçi ve işveren örgütleri ile meslek kuruluşlarına üyelik. AB üyesi devletler, bu düzenleme ile, üç yıl içinde iç hukuk normlarını Direktifle uyumlu hale getirmek, eşit muamele ilkesini ihlal eden düzenlemeleri kaldırmak, eşit muamele ilkesini ihlal eden kontrat ve toplu iş sözleşmelerini geçersiz saymak, hem özel hem de kamusal alanda ayrımcılık uygulayan kişi ve kurumlara yönelik yaptırımlar ile mağdurlar için de etkili, caydırıcı ve orantılı tazminat getirmek zorunda bırakıldı. 21 Irk ve Etnik Kökene Bakılmaksızın Kişilere Eşit Muamele Edilmesi İlkesinin Uygulamaya Konmasına İlişkin 2000/43/EC Sayılı Avrupa Birliği Konseyi Direktifi, http://eur-lex.europa.eu/lexuriserv/lexuriserv.do?uri=celex:32000l0043:en:html (erişim tarihi: 01.07.2015) 22 İstihdam ve İş Alanında Eşit Muamele için Genel Bir Çerçeve Oluşturulmasına ilişkin 2000/78/EC sayılı Avrupa Birliği Konseyi Direktifi, http://eur-lex.europa.eu/lexuriserv/lexuriserv.do?uri=celex:32000l0078:en:html (erişim tarihi: 01.07.2015) 6
76/207/EEC sayılı Direktifi değiştiren İstihdam, Mesleki Eğitim ve Terfiye Erişim ile Çalışma Koşullarında Kadın ve Erkeklere Eşit Muamele İlkesinin Uygulanmasına İlişkin 2002/73/EC Sayılı Avrupa Parlamentosu ve AB Konseyi Direktifi Bu direktif, 1976 yılında istihdamda kadın ve erkeklere eşit muamele ilkesinin uygulanması için bir çerçeve oluşturmak amacıyla hazırlanan 76/207/EEC sayılı direktifin 23 kapsamını geliştirmek ve güncel koşullara uyarlamak için 2002 yılında kabul edilmiştir. 24 Direktifte doğrudan ve dolaylı ayrımcılık tanımlanmış; taciz ve cinsel tacizin yanı sıra kadınlara hamilelik ve annelik nedeniyle farklı ve tercih edilmeyen muamele edilmesi de ayrımcılık olarak kabul edilmiştir. Direktif kapsamında, aşağıdaki alanlarda kadınlara ve erkeklere eşit muamele yapılması yükümlülüğü getirilmiştir: - faaliyetin türüne bakılmaksızın ve terfi dahil bütün mesleki hiyerarşik düzeylerde seçim kriterleri ve işe alım koşulları dahil olmak üzere istihdam ve serbest mesleğe erişim; - her türde ve her düzeyde mesleki rehberlik ve eğitime erişim; - işten çıkarılma ve maaş dahil olmak üzere istihdam ve çalışma koşulları; - işçi ve işveren örgütleri ile meslek kuruluşlarına üyelik. Direktife göre, üye devletler, ulusal yasalar ile toplu iş sözleşmeleri ile uyumlu bir şekilde cinsiyete dayalı her türlü ayrımcılığı önleyecek tedbirler almaları için işverenleri ve mesleki eğitimden sorumlu kişi ve kurumları cesaretlendirmelidir. Devletlere, özel ve kamu sektöründe kadın erkek eşitliğini sağlayacak gerekli düzenlemeleri yapmaları için 2005 yılına kadar zaman tanınmıştır. Mal ve Hizmetlere Erişimde ve Bunların Arzında Kadınlara ve Erkeklere Eşit Muamele İlkesinin Uygulanmasına İlişkin 2004/113/EC Sayılı Avrupa Birliği Konseyi Direktifi 2002 yılında kabul edilen Direktifin amacı, üye devletlerde kadınlar ve erkekler arasında eşit muamele ilkesini uygulamak amacıyla mal ve hizmetlere erişimde ve bunların arzında cinsiyete dayalı ayrımcılıkla mücadele için bir çerçeve geliştirmektir. 25 Direktif, topluluk sınırları içinde kamuya yönelik mal ve hizmetleri sağlayan kişileri kapsamakta ve özellikle kadınların bu mal ve hizmetlerin sunumu sırasında doğrudan ya da dolaylı ayrımcılığa uğramamasını ve erkeklerle eşit muamele görmesini güvence altına almaktadır. Bu direktifte de, kadınların hamilelik ya da annelik nedeniyle farklı muamele görmesi ayrımcılık olarak kabul edilmiştir. Belirli bir mal ya da hizmet ile bir cinsiyet meşru olarak hedeflendiği takdirde yapılabilecek farklı muamele Direktifin kapsamı dışına bırakılmıştır. AB üyesi devletlerin iç hukuk normları ile yasal ve idari düzenlemelerini bu Direktifle uyumlu hale getirmeleri için 2007 yılına kadar süre tanınmıştır. 75/117/EEC, 76/207/EEC, 86/378/EEC ve 97/80/EC sayılı Direktifleri Birleştiren İstihdam ve Meslek Konularında Kadın ve Erkekler için Eşit Fırsatlar ve Eşit Muamele İlkesinin Uygulanmasına İlişkin 2006/54/EC Sayılı Avrupa Parlamentosu ve AB Konseyi Direktifi Avrupa Birliği düzeyinde ayrımcılıkla mücadele çalışmalarına örnek olarak gösterilebilecek direktiflerden sonuncusunda, daha önce benzer konularda kadın ve erkek eşitliğini güvence altına almak için hazırlanan dört 23 İstihdam, Mesleki Eğitim ve Terfiye Erişim ile Çalışma Koşullarında Kadın ve Erkeklere Eşit Muamele İlkesinin Uygulanmasına İlişkin76/207/EEC sayılı Konsey Direktifi, http://eur-lex.europa.eu/lexuriserv/lexuriserv.do?uri=celex: 31976L0207:en:HTML (erişim tarihi: 01.07.2015) 24 76/207/EEC sayılı Direktifi değiştiren İstihdam, Mesleki Eğitim ve Terfiye Erişim ile Çalışma Koşullarında Kadın ve Erkeklere Eşit Muamele İlkesinin Uygulanmasına İlişkin 2002/73/EC sayılı Avrupa Parlamentosu ve AB Konseyi Direktifi, http://eur-lex. europa.eu/legal-content/en/txt/?uri=celex:32002l0073, (erişim tarihi: 01.07.2015) 25 Mal ve Hizmetlere Erişimde ve Bunların Arzında Kadınlara ve Erkeklere Eşit Muamele İlkesinin Uygulanmasına İlişkin 2004/113/EC Sayılı Avrupa Birliği Konseyi Direktifi, http://eur-lex.europa.eu/legal-content/en/txt/?uri=celex:32004l0113 (erişim tarihi: 01.07.2015) 7
direktif 26 birleştirilip tek bir metin haline getirildi. 27 Direktifin amacı, birinci maddede istihdam ve meslek ile ilgili meselelerde kadın ve erkekler için eşit fırsatlar ve eşit muamele ilkesinin uygulanmasını güvence altına almak olarak belirtilmiştir. 2006 yılında kabul edilen direktif aşağıdaki alanlarda eşit muamele ilkesinin uygulanması için düzenlemeler içermektedir: - Terfi dahil olmak üzere istihdama ve mesleki eğitime erişim: - Maaş dahil olmak üzere çalışma koşulları; - Mesleki sosyal güvenlik planları. Direktifte, bütün bu alanlarda taciz ve cinsel taciz, cinsiyet temelli ayrımcılık ile hamilelik ve annelik nedeniyle kadınların farklı muamele görmesi ayrımcılık olarak kabul edilip yasaklanmıştır. Üye devletlerin eşit işe eşit ücret, sosyal güvenlik kapsamına giren konularda eşit muamele, emeklilik yaşı ve kendi hesabına çalışan kişilerin hakları, annelik ve babalık izni, sosyal diyalog, eşitlik kurumları gibi konularda eşitlik ilkesini ihlal eden düzenlemeleri kaldırarak ve gerekli yaptırım ile tazminat çerçevelerini belirleyerek iç hukuk normlarını Direktifle uyumlu hale getirmeleri için iki yıllık bir süre tanınmıştır. Devletlerin, kanunlarını değiştirirken, birleştirilen dört direktifi de feshetmesi ve o direktiflere yapılan atıfları mevcut ve güncel olan bu Direktifle değiştirmesi gerekmiştir. 86/613/EEC Sayılı Direktifi Fesheden ve Serbest Meslek Faaliyetleriyle Uğraşan Kadın ve Erkekler için Eşit Muamele İlkesinin Uygulanmasına İlişkin 2010/41/EU Sayılı Avrupa Parlamentosu ve AB Konseyi Direktifi Serbest meslekle uğraşan ve kendi hesabına çalışan kadın ve erkeklere eşit muamele edilmesi için bir çerçeve çizmeyi amaçlayan ve 7 Temmuz 2010 tarihinde kabul edilen bu direktif 28 para kazanmak için serbest meslek yürüten kişileri ve onların eşlerini ya da partnerlerini kapsamaktadır. Direktife göre eşit muamele ilkesi, bir işin kurulması, donatılması veya genişletilmesi ya da farklı bir serbest meslek türünün başlatılması sırasında özel ya da kamu sektöründe cinsiyete dayalı doğrudan veya dolaylı ayrımcılık yapılamayacağı anlamına gelmektedir. Diğer direktiflerde olduğu gibi burada da taciz ve ayrımcılık yapılmasına dair talimat vermek ayrımcılık olarak kabul edilmiştir. Üye devletlere, yasal ve idari düzenlemelerini bu Direktifle uyumlu hale getirmeleri için iki yıllık bir süre tanınmıştır. Yukarıda sıralanan ve AB mevzuatında önemli bir yer tutan bu direktifler hem kamusal hem de özel sektörde, gerçek ve tüzel kişilerin ayrımcılık uygulamalarını yasaklamaktadır. Bu yasak nedeniyle şahsa ait işletme, şirketler, belediyeler, bakanlık ya da diğer kamu kuruluşları Direktiflerce korunan alanlarda ayrımcılık yapmama konusunda aynı sorumluluğa sahiptir. 29 Irk ayrımcılığı ve istihdamda eşitlik direktifleri ırk, etnik köken, din ve inanç, yaş, engellilik ve cinsel yönelime dayalı ayrımcılığa karşı Avrupa çapında yasal koruma getirse de ayrımcılık karşıtı kanunların hayata geçirilmesi, bu konudaki bilginin kişi ve kurumlar arasında dağılımı ve farkındalık oluşturulması, sosyal diyalogun geliştirilmesi 26 İstihdam, mesleki eğitim ve terfiye erişim ile çalışma koşullarında kadın ve erkeklere eşit muamele ilkesinin uygulanmasına ilişkin 76/207/EEC sayılı Konsey Direktifi, mesleki sosyal güvenlik planlarında kadın ve erkeklere eşit muamele ilkesinin uygulanmasına ilişkin 86/378/EEC sayılı Konsey Direktifi, kadın ve erkeklere eşit ücret ilkesinin uygulanmasında Üye Devletlerin yasalarının uyumlulaştırılmasına ilişkin 75/117/EEC sayılı Konsey Direktifi, cinsiyet temelli ayrımcılık vakalarında ispat yüküne ilişkin 97/80/EC sayılı Konsey Direktifi. 27 75/117/EEC, 76/207/EEC, 86/378/EEC ve 97/80/EC sayılı Direktifleri Birleştiren İstihdam ve Meslek Konularında Kadın ve Erkekler için Eşit Fırsatlar ve Eşit Muamele İlkesinin Uygulanmasına İlişkin 2006/54/EC Sayılı Avrupa Parlamentosu ve AB Konseyi Direktifi, http://eur-lex.europa.eu/legal-content/en/txt/pdf/?uri=celex:32006l0054&from=en (erişim tarihi: 01.07.2015) 28 Serbest Meslek Faaliyetleriyle Uğraşan Kadın ve Erkekler için Eşit Muamele İlkesinin Uygulanmasına İlişkin 2010/41/EU Sayılı Avrupa Parlamentosu ve AB Konseyi Direktifi, http://eur-lex.europa.eu/legal-content/en/txt/?uri=celex:32010l0041 (erişim tarihi: 01.07.2015) 29 Ulaş Karan (2009), Avrupa Birliği Ülkelerinde Ayrımcılık Yasağı ve Eşitlik Kurumları, İnsan Hakları Ortak Platformu, Ankara. 8
ve sivil toplum kuruluşları ile diyalogun teşvik edilmesi konusunda hala Direktiflerle yeterli uyumu sağlamayan AB ülkeleri bulunmaktadır. 30 Ayrımcılıkla etkin bir şekilde mücadele etmek için yasal düzenlemelerin yeterli olmadığı gerçeğinden hareketle, direktiflerin yanı sıra, AB üyesi ve aday ülkeler arasında işbirliğini teşvik etmek amacıyla Topluluk Programları da oluşturulmuş ve uygulanmıştır. Ayrımcılıkla mücadele alanında birbirini takip eden iki program yürütülmüştür: Ayrımcılıkla Mücadele Topluluk Eylem Programı ile İstihdam ve Sosyal Dayanışma Topluluk Programı (PROGRESS). Üye ve aday devletlerin ayrımcılıkla mücadele ve eşitliğin tesis edilmesi için önerdiği ve yürüttüğü faaliyetler bu programlar aracılığıyla finanse edilmiştir. Avrupa Birliği Konseyi nin 27 Kasım 2000 tarihinde aldığı 2000/750/EC sayılı kararla 31 2001 ve 2006 yılları arasında uygulanmak üzere ırk ya da etnik köken, din ya da inanç, engellilik, yaş ve cinsel yönelime dayalı doğrudan veya dolaylı ayrımcılıkla mücadele etmek için önlemler geliştirmek amacıyla bir Topluluk Eylem Programı oluşturulmuştur. Uygulandığı beş yıllık süre için 98,4 milyon Euro ayrılan Ayrımcılıkla Mücadele Eylem Programı nın başlıca hedefleri şunlardı: - Ayrımcılık ile ilgili bilincin arttırılması ve politika ve uygulamaların etkililiğinin değerlendirilmesi yoluyla ayrımcılık meselesine dair anlayışın geliştirilmesi; - Kuruluşların eylem araçlarını güçlendirerek, Avrupa düzeyinde bilgi alışverişi, iyi örnekler ve ağ kurmayı destekleyerek ve ayrımcılığın farklı türlerine dair özel durumları dikkate alarak ülkelerin ayrımcılığı etkin bir şekilde önleme ve ele alma kapasitelerinin geliştirilmesi; - Farkındalık arttırıcı kampanyalar aracılığıyla ayrımcılıkla mücadelenin altında yatan değerlerin ve uygulamaların teşvik edilmesi ve yaygınlaştırılması. Bu program, 2007 yılında yerini kısaca Progress olarak adlandırılan İstihdam ve Sosyal Dayanışma Topluluk Programı na bırakmıştır. Avrupa Parlamentosu ve Konsey in 24 Ekim 2006 tarihinde aldığı 1672/2006/EC sayılı kararla 32 oluşturduğu Progress, beş bölümden oluşmaktaydı: istihdam, sosyal koruma ve içerme, çalışma koşulları, ayrımcılıkla mücadele ve çeşitlilik ve toplumsal cinsiyet eşitliği. Konumuzla ilgili olan ve ayrımcılıkla mücadele ilkesinin etkili bir şekilde uygulanması ve Topluluk genelinde ana akımlaştırılmasını amaçlayan ayrımcılıkla mücadele ve çeşitlilik bölümünde, bu amaca ulaşmak için aşağıdaki yolların izlenmesi uygun görülmüştür: - Mevcut mevzuat, politikalar ve uygulamaların etkililiği ve etkilerinin değerlendirilmesinin yanı sıra, analiz ve araştırmalar ile gerektiğinde istatistik ve göstergeler geliştirerek ayrımcılık ile ilgili duruma dair anlayışın geliştirilmesi; - Etkili izleme, alanda çalışanlar için seminerler düzenleme ve ayrımcılıkla mücadele alanında çalışan özelleşmiş kurumlarla ağ kurma yoluyla Topluluğun ayrımcılıkla mücadele mevzuatının uygulanmasının desteklenmesi; - Ayrımcılıkla ilgili kilit sorunlar ve politikalarla ilgili farkındalığın arttırılması, bilginin yaygınlaştırılması ve tartışmanın teşvik edilmesi ve sosyal ortaklar, STÖ ler ile diğer paydaşlar da dahil olmak üzere bütün Topluluk politikalarında ayrımcılıkla mücadelenin ana akımlaştırılması; - Ayrımcılıkla mücadele alanındaki politika hedefleri ve stratejilerinin teşvik edilmesi ve geliştirilmesi için Avrupa düzeyindeki kilit ağların kapasitelerinin güçlendirilmesi. 30 Isabelle Chopin ve Catharina Germaine-Sahl (2013), Developing Anti-discrimination Law in Europe: The 28 EU Member States, the Former Yugoslav Republic of Macedonia, Iceland, Liechtenstein, Norway and Turkey compared, Avrupa Komisyonu, Lüksemburg. Raporun dijital versiyonu için bkz. http://ec.europa.eu/justice/discrimination/files/comparative_analysis_2013_ en.pdf (erişim tarihi: 02.07.2015) 31 Ayrımcılıkla Mücadele için bir Topluluk Eylem Programı Oluşturulmasına İlişkin 2000/750/EC sayılı Konsey Kararı, http:// eur-lex.europa.eu/legal-content/en/txt/?uri=celex:32000d0750 (erişim tarihi: 02.07.2015) 32 İstihdam ve Sosyal Dayanışma Topluluk Programı (Progress) oluşturulmasına ilişkin 1672/2006/EC sayılı Avrupa Parlamentosu ve Konsey Kararı, http://eur-lex.europa.eu/lexuriserv/lexuriserv.do?uri=oj:l:2006:315:0001:0008:en:pdf (erişim tarihi: 02.07.2015) 9
2007-2013 yılları arasında uygulanan program için kamu kurumları, yerel yönetimler, akademi, sivil toplum örgütleri, medya vb. kuruluşlara dağıtılmak üzere 657.590.000 Euro ayrılmıştır. 1970 li yıllarda Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı adıyla bir araya gelen devletlerin kurumsallaşma sürecinin bir parçası olarak 1994 yılında kurduğu Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı da ayrımcılık meselesini sık sık gündeme almış ve ilgili organlar ve mekanizmalar vasıtasıyla üye devletlere bu konuda çerçeve çizmiştir. 1975 tarihli Helsinki Nihai Senedi nde 33 yer alan Katılımcı Devletler Arasındaki İlişkileri Düzenleyen İlkeler Bildirgesi nin yedinci bölümünde bütün devletlerin ırk, cinsiyet, dil ve inanç farkı gözetmeksizin insan hakları ve temel özgürlüklere saygı göstereceği belirtilmiştir. AGİT antlaşmalarının uygulanmasını izlemek amacıyla yapılan izleme toplantılarının üçüncüsü olan Viyana İzleme Toplantısı ndan sonra kabul edilen belgede Viyana Belgesi ayrımcılık dahil olmak üzere insan hakları alanında ayrıntılı kararlar alınmıştır. Viyana Belgesi nin 13. Maddesinin yedi ve sekizinci fıkralarında 34 Katılımcı Devletlerin ırk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasi ya da diğer görüş, ulusal ya da sosyal köken, mülkiyet, doğum ya da diğer statülere dayalı ayrım yapmaksızın sınırları ve egemenliği altında bulunan herkesin insan haklarını ve temel özgürlüklerini güvence altına alacağı ifade edilmiştir. Hiçbir birey ve aile üyeleri, bu hakları kullandığı için ayrımcılığa uğrayamaz. 1990 yılında düzenlenen Kopenhag Toplantısında kabul edilen sonuç bildirgesinin Kopenhag Belgesi 5. ve 24. maddeleri ayrımcılıkla ilgili hükümler içermektedir. 35 Kopenhag Belgesi nin beşinci maddesine göre herkes yasalar önünde eşittir ve hiçbir ayrımcılık yapılmadan herkese eşit yasal koruma sağlanır. Ayrıca, yasalar her türlü ayrımcılığı yasaklar ve herkese bütün ayrımcılık türlerine karşı eşit ve etkili koruma sağlar. Belgenin acil durumlarda insan hakları ve temel özgürlüklerin sınırlandırılmasını düzenleyen 25. maddesinin dördüncü fıkrasında da bu tür önlemlerin ırk, renk, cinsiyet, dil, din, sosyal köken veya azınlık üyeliği temelinde ayrımcılık yapamayacağı belirtilmiştir. 1990 tarihli Paris Şartı nda AGİT katılımcısı devletlerin devlet ve hükümet başkanları, kimsenin temel hak ve özgürlüklerden yararlanırken ayrımcılığa uğrayamayacağı ve herkesin kanun önünde eşit olduğuna dair kararlılıklarını ifade etmiştir. 36 33 AGİK Helsinki Nihai Senedi, https://www.osce.org/mc/39501?download=true (erişim tarihi: 08.07.2015) 34 AGİT Viyana İzleme Toplantısı Sonuç Bildirisi, http://www.osce.org/mc/40881?download=true (erişim tarihi: 08.07.2015) 35 AGİT Kopenhag İnsani Boyut Toplantısı Belgesi, http://www.osce.org/odihr/elections/14304?download=true (erişim tarihi: 08.07.2015) 36 Yeni Bir Avrupa için Paris Şartı, http://www.osce.org/mc/39516?download=true (erişim tarihi: 08.07.2015) Türkçe tercümesi için bkz. https://www.tbmm.gov.tr/ul_kom/agit/paris_sarti.htm (erişim tarihi: 08.07.2015) 10
2. Ayrımcılıkla mücadele mekanizmaları ve eşitlik kurumları Ayrımcılıkla mücadelede önemli bir rol ve işleve sahip eşitlik kurumlarını incelemeden önce, genellikle eşitlik kurumlarının da bir parçası olduğu ve ortak bir kavram haline gelen ulusal insan hakları kurumları ndan bahsetmek iyi olabilir. 2.1 Ulusal İnsan Hakları Kurumları Ayrımcılıkla mücadelede önemli bir rol ve işleve sahip eşitlik kurumlarını incelemeden önce, genellikle eşitlik kurumlarının da bir parçası olduğu ve ortak bir kavram haline gelen ulusal insan hakları kurumları ndan bahsetmek iyi olabilir. Daha önce de belirtildiği üzere, insan hakları alanındaki yasal çerçeve ne kadar iyi olursa olsun, yine de bu düzenlemelerin hayata geçirilmesi için yeterli değildir. Yasal çerçevenin yanı sıra, hak ihlaline uğrayan bireyler için birtakım güvenceler ve başvuru yollarının getirilmesi ve bu alanlarda özelleşmiş kurumların oluşturulması ve desteklenmesi gerekir. 37 Yani, insan haklarının hayata geçirilmesi ve korunması için ulusal altyapıların kurulması önemli bir rol oynamaktadır. Ülke düzeyinde insan haklarının teşvik edilmesi ve korunması amacıyla devlet tarafından kurulan kuruluşlardır. Ulusal insan hakları kurumları, görev ve yetkileri ülkeden ülkeye değişiklik gösterebilse de son yıllarda birçok ülkede kurulmuştur ve insan hakları alanında özelleşmiş organlardır. 38 Ulusal insan hakları kurumlarına dair tartışmalar 1970 lerden itibaren yoğunluk kazansa da, bu meselenin Birleşmiş Milletler düzeyinde ilk ele alınması 1946 yılında olmuştur.ekonomik ve Sosyal Konsey in 1946 daki ikinci oturumunda İnsan Hakları Komisyonu nun görev ve yetkileri belirlenirken, Üye Devletlere de İnsan Hakları Komisyonu nun çalışmalarını geliştirirken işbirliği yapabilecekleri, kendi ülkelerinde bilgi grupları ya da yerel insan hakları komiteleri kurmayı düşünmeleri için çağrı yapılmıştır. 39 1991 yılında İnsan Hakları Komisyonu nun çağrısıyla Paris te toplanan İnsan Haklarının Teşvik Edilmesi ve Korunması İçin Birinci Ulusal Kurumlar Çalıştayı nda yıllardır yürütülen tartışmalar vücut buldu ve çalıştayın sonucu olarak günümüzde kısaca Paris İlkeleri olarak adlandırılan Ulusal Kurumların Statüsü ile ilgili İlkeler oluşturuldu. Bu ilkeler, 20 Aralık 1993 tarihinde Birleşmiş Milletler Genel Kurulu nda kabul edilerek resmiyet kazandı. 40 Aynı yıl Viyana da toplanan Dünya İnsan Hakları Konferansının bir sonucu olarak yayımlanan Viyana Bildirgesi ve Eylem Programı nda 41 da her ülkenin, kendi ihtiyaçlarına göre en uygun çerçeve ve yapıyı belirleyebileceği ifade edilerek Paris İlkelerine göre ulusal kurumların kurulmasına ve geliştirilmesine yönelik çağrı yapılmıştır. Paris İlkeleri hukuken bağlayıcı olmayıp ulusal insan hakları kurumlarına dair tavsiye niteliğindeki bir ilkeler bütünü olsa da uluslararası insan hakları hukukuna uyum için çaba sarf eden devletlerin başvurduğu önemli kararlardan biridir. Uygulanmadığı takdirde yaptırımı olmasa da, devletler arasında bu ilkelerin yasal bağlayıcılığının sorgulanmadığını belirtmek gerekir. Paris ilkelerinde, oluşumu, görev ve yetkileri anayasal ve yasal metinlerde açıkça ifade edilen ve yetki alanı mümkün olduğunca geniş tutulan ulusal insan hakları kurumlarının aşağıdaki sorumluluklara sahip olduğu belirtilmiştir: - İnsan haklarıyla ilgili yasal ve idari düzenlemelere, insan hakları ihlallerine, ülkede insan haklarının genel durumuna ve insan haklarının geliştirilmesi ve korunmasına ilişkin Hükümete, parlamentoya ve diğer ilgili bütün organlara, bunların talebi üzerine veya kendi inisiyatifleriyle görüş bildirmek, tavsiyelerde bulunmak, öneriler ve raporlar sunmak; 37 Ulaş Karan, age. 38 Birleşmiş Milletler (1995), National Human Rights Institutions: A Handbook on the Establishment and Strengthening of National Institutions for the Promotion and Protection of Human Rights, New York Cenevre. 39 Ekonomik ve Sosyal Konsey in 21 Haziran 1946 tarihli 2/9 Sayılı Kararı için bkz. http://www.un.org/en/ga/search/view_doc. asp?symbol=e/res/9(ii) (erişim tarihi: 06.07.2015) 40 National institutions for the promotion and protection of human rights, A/RES/48/134, http://www.un.org/documents/ga/ res/48/a48r134.htm (erişim tarihi: 06.07.2015). Paris İlkelerinin Türkçe tercümesi için bkz. http://www.ombudsman.gov.tr/ contents/files/717paris-prensipleri.pdf. 41 Viyana Bildirgesi ve Eylem Programı, http://www.ohchr.org/en/professionalinterest/pages/vienna.aspx (erişim tarihi: 06.07.2015) 11
- Ulusal mevzuatın ve uygulamaların, Devletin taraf olduğu uluslararası insan hakları belgeleriyle uyumlu hale getirilmesini ve etkin bir şekilde hayata geçirilmesini teşvik etmek ve sağlamak; - Yukarıda bahsedilen belgelerin onaylanmasını teşvik etmek ve bunların uygulanmasını güvence altına almak; - Devletlerin, sözleşmelerden doğan yükümlülüklerinin bir gereği olarak BM organlarına ve komitelerine veya bölgesel kuruluşlara sundukları raporların hazırlanmasına katkıda bulunmak ve gerektiğinde bağımsızlıklarına bağlı kalarak görüş bildirmek; - İnsan haklarının teşvik edilmesi ve korunması için çalışan sistemi içindeki kuruluşlar, bölgesel kuruluşlar ile diğer ülkelerin insan hakları kurumlarıyla işbirliği yapmak; - İnsan hakları eğitimi ve araştırma programlarının oluşturulmasına yardımcı olmak ve bunların okul, üniversite ve meslek çevrelerinde uygulanmasında yer almak; - Bilgi ve eğitim yoluyla kamuoyu farkındalığını arttırarak ve bütün basın organlarını kullanarak insan haklarını ve özellikle ırk ayrımcılığı olmak üzere ayrımcılıkla mücadele çabalarını tanıtmak. Paris ilkelerinde bu sorumlulukların yanı sıra, ulusal insan hakları kurumlarının bağımsız, çoğulcu, açıkça belirlenmiş ve olabildiğince geniş yetkilere ve kaynaklara sahip, erişilebilir, diğer kurumlarla işbirliğine hazır ve hesap verebilir olması gerektiği belirtilmiştir. İnsan hakları alanında özelleşmiş kurumların oluşumu, özellikleri ve görevlerine dair en derli toplu ve bütüncül belge Paris İlkeleridir ancak gerek uluslararası insan hakları sözleşmeleri gerekse bu sözleşmelerin denetim organı olan komitelerin yayınladığı yorum ve tavsiye kararlarında da yıllardır sözleşmelerin kapsadığı hakların geliştirilmesi ve korunması için Taraf Devletler tarafından özel ve bağımsız kurumların kurulması gerektiği ifade edilmiştir. Örneğin Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Uluslararası Sözleşmenin 14. Maddesinde Taraf Devletler için Sözleşme de belirtilen haklardan birinin ihlalinden zarar gördüğünü iddia eden ve mevcut diğer yerel olanakları tüketen, devletin yargı yetkisine tâbi bireylerden veya birey gruplarından dilekçe almaya ve incelemeye yetkili olacak, kendi ulusal hukuk sistemi içinde bir birim oluşturabilir ya da böyle birim belirleyebilir. ifadesi yer almaktadır. 42 Bu maddenin yanı sıra, sözleşmenin denetim organı olan Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılması Komitesi nin 1993 yılında yayınladığı 17 No lu Genel Yorum Sözleşmenin Uygulanmasını Sağlamak üzere Ulusal Kurumların Kurulması başlığını taşımaktadır. 43 Komite, bu yorumda insanların herhangi bir ayrımcılığa maruz kalmadan insan haklarından yararlanmasını teşvik etmek, hükümetin ırk ayrımcılığıyla mücadele politikalarını incelemek, ulusal mevzuatın sözleşme ile uyumunu izlemek ve sağlamak, sözleşmeden kaynaklanan yükümlülükler konusunda kamuoyunu eğitmek ve Komite ye sunulacak raporlarda hükümete katkı sunmak üzere Taraf Devletlerin ulusal yapılar oluşturmasını tavsiye etmiştir. Irk ayrımcılığının ortadan kaldırılması sözleşmesi ve komitesinde olduğu gibi, aşağıda listelenen sözleşmeler ve denetim organlarında 44 da benzer talepler dile getirilmiştir: - Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi nin Ulusal İnsan Hakları Kuruluşlarının Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Hakların Korunmasındaki Rolü başlıklı 10 No lu Genel Yorumu 45 ; 42 Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Uluslararası Sözleşme, http://www.ohchr.org/en/ ProfessionalInterest/Pages/CERD.aspx (erişim tarihi: 06.07.2015). Sözleşmenin Türkçe tercümesi için bkz. http://tihv.org.tr/herturlu-irk-ayrimciliginin-ortadan-kaldirilmasina-iliskin-uluslararasi-sozlesme/ (erişim tarihi: 06.07.2015) 43 Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılması Komitesi 17 No lu Genel Yorumu, http://tbinternet.ohchr.org/_layouts/ treatybodyexternal/download.aspx?symbolno=int%2fcerd%2fgec%2f7489&lang=en (erişim tarihi: 06.07.2015). Genel Yorum İnsan Hakları Ortak Platformu tarafından Türkçeye tercüme edilmiştir: http://www.ihop.org.tr/2008/03/26/irkayrmclnn-ortadan-kaldrlmas-komitesi/ (erişim tarihi: 06.07.2015) 44 Bu sözleşmelere ve komite yorumlarına ilişkin ayrıntılı bilgiye ilgili maddenin dipnotundan ulaşılabilir. 45 Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi 10 No lu Genel Yorumu, http://tbinternet.ohchr.org/_layouts/treatybodyexternal/ Download.aspx?symbolno=E%2fC.12%2f1998%2f25&Lang=en (erişim tarihi: 06.07.2015) Genel Yorum İnsan Hakları Ortak Platformu tarafından Türkçeye tercüme edilmiştir: http://www.ihop.org.tr/2007/12/11/ekonomik-sosyal-ve-kueltuerel-haklarkomitesi/ (erişim tarihi: 06.07.2015) 12
- Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması Komitesi nin Etkin Ulusal Mekanizma ve Tanıtım başlıklı 6 No lu Genel Tavsiye Kararı 46 ; - Çocuk Hakları Komitesi nin Bağımsız Ulusal İnsan Hakları Kurumlarının Çocuk Haklarının Yaygınlaştırılmasındaki ve Korunmasındaki Rolü başlıklı 2 No lu Genel Yorumu 47 ; - 2002 tarihli İşkenceye ve Diğer Zalimane, Gayriinsani ve Küçültücü Muamele veya Cezaya Karşı BM Sözleşmesi ne Ek İhtiyari Protokol 48 Birleşmiş Milletlerdeki bu gelişmeler, Avrupa Birliği ve Avrupa Konseyi ni de etkilemiştir. Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi nin 30 Eylül 1997 tarihli ve R(97)14 sayılı kararında 49, ulusal insan hakları kurumu olmayan üye devletlerde çoğulcu ve etkili ulusal insan hakları kurumlarının kurulmasını ve bu kurumların mevcut ulusal kurumlarla işbirliği ve deneyim paylaşımı içinde olmalarını tavsiye etmiştir. Ayrıca, Irkçılığa ve Hoşgörüsüzlüğe Karşı Avrupa Komisyonu (ECRI) da 1997 tarihinde yayınladığı 2 No lu Genel Politika Tavsiye Kararı nda 50, ulusal düzeyde ırkçılık, yabancı düşmanlığı ve antisemitizm ve hoşgörüsüzlükle mücadele amacıyla uzmanlık organlarının oluşturulmasını tavsiye etmiş ve bu organların kuruluşu, oluşumu, görev ve yetkilerine dair ana ilkeler belirlemiştir. ECRI, Genel Politika Tavsiye Kararlarının yanı sıra, ülke raporlarında ele aldığı ülkelere yönelik de ulusal kurumların oluşturulmasının ve etkili bir şekilde çalışmasının önemine vurgu yapmaktadır. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı nın 2011 tarihinde Viyana da düzenlediği Ulusal İnsan Hakları Kurumları Hazırlık Toplantısı nda Katılımcı Devletlere, ulusal düzeyde insan haklarının korunması için Paris İlkelerine uygun olarak parlamentoya karşı sorumlu, işlevsel ve kurumsal olarak bağımsız kurumların kurulması tavsiye edilmiş ve bu kurumların genel, yapısal, işlevsel, mali ve yapısal özelliklerine dair bir çerçeve çizilmeye çalışılmıştır. 51 2.2 Eşitlik Kurumları Eşitlik kurumları, ayrımcılık mağdurlarına destek olmak, ayrımcılık vakalarını izlemek ve raporlamak ve eşitliği teşvik etmek ve uygulamaya geçirmek amacıyla devletler tarafından kurulan bağımsız kurumlardır. Avrupa da ayrımcılık hukuku kapsamında değerlendirilen karar ve belgelerin neredeyse hepsinde eşitlik kurumlarının kurulması ya da mevcut olan insan hakları kurumu ve ombudsmanlık kurumuna eşitlik kurumunun sahip olması gereken görev ve yetkilerin de verilmesi gerektiğinin altı çizilmiştir. Üye devletler, Bölüm 1.2 altında açıklanan 2000/43/EC sayılı Irk Ayrımcılığı Direktifi ile 2002/73/EC, 2004/113/EC, 2006/54/EC ve 2010/41/EU sayılı Cinsiyet Eşitliği Direktifleri kapsamında AB yasalarında tanımlanan ayrımcılık temelleriyle mücadele etmek ve eşitliği tesis etmek amacıyla eşitlik kurumları kurmak ya da insan haklarını ulusal düzeyde savunmak için var olan kurumlara bu kurumları entegre etmekle yükümlü kılınmıştır. Bu düzenlemeler ile görevlendirilen kurumların şikâyet sürecinde ayrımcılık mağdurlarını bağımsız yardım sağlamaları, ayrımcılık konusunda bağımsız araştırmalar yürütmeleri, bağımsız raporlar yayınlamaları ve bu direktifler kapsamına giren 46 Kadınlara Karşı Ayırımcılığın Ortadan Kaldırılması Komitesi 6 No lu Genel Tavsiye Kararı, http://www.un.org/womenwatch/ daw/cedaw/recommendations/recomm.htm#recom6 (erişim tarihi: 06.07.2015) Tavsiye Kararı, İnsan Hakları Ortak Platformu tarafından Türkçeye tercüme edilmiştir: http://www.ihop.org.tr/2007/04/04/ kadnlara-kar-ayrmcln-ortadan-kaldrlmas-komitesi/ (erişim tarihi: 06.07.2015) 47 Çocuk Hakları Komitesi 2 No lu Genel Yorum, http://tbinternet.ohchr.org/_layouts/treatybodyexternal/download.aspx?symboln o=crc%2fgc%2f2002%2f2&lang=en (erişim tarihi: 06.07.2015) 48 İşkenceye ve Diğer Zalimane, Gayriinsani ve Küçültücü Muamele veya Cezaya Karşı BM Sözleşmesi ne Ek İhtiyari Protokol, http://www.ohchr.org/en/professionalinterest/pages/opcat.aspx (erişim tarihi: 06.07.2015). Ek Protokolün resmi çevirisi için bkz. http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2011/07/20110705m1-17-1.pdf (erişim tarihi: 06.07.2015) 49 Bakanlar Komitesi nin İnsan Haklarının Teşvik Edilmesi ve Korunması için Bağımsız Ulusal Kurumların Kurulmasına İlişkin R(97)14 Sayılı Tavsiye Kararı, https://wcd.coe.int/com.instranet.instraservlet?command=com.instranet.cmdblobget&%20 InstranetImage=567349%20%20&SecMode=1&DocId=578706&Usage=2 (erişim tarihi: 06.07.2015) 50 2 No.lu ECRI Genel Politika Tavsiye Kararı : Ulusal Düzeyde Irkçılık, Yabancı Düşmanlığı, Antisemitizm ve Hoşgörüsüzlükle Mücadele Konusunda Uzmanlık Organları, http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/ecri/activities/gpr/en/recommendation_ N2/REC2-1997-36-TUR.pdf (erişim tarihi: 06.07.2015) 51 Recommendatıons from the Preparatory Meeting of National Human Rights Institutions (ombuds institutions, commissions, institutes and other mechanisms) organised by the OSCE Office for Democratic Institutions and Human Rights, AGİT, 2011, http://www.osce.org/odihr/84064?download=true (erişim tarihi: 08.07.2015) 13