TÜRKİYE'DE SERBEST BÖLGELER'İN PERFORMANSI VE GÜNCEL YAKLAŞIMLAR

İSTANBUL TİCARET ODASI YAYIN NO: 1998-70 TÜRKİYE'DE SERBEST BÖLGELER'İN PERFORMANSI VE GÜNCEL YAKLAŞIMLAR Hazırlayan: A.Suha ALACAKLIOĞLU

Bu eserin tüm telif hal<ları İstanbul Ticaret Odası'na (İTO) aittir. İTO'nun ve yazarının ismi kaydedilmek koşuluyla yayından alıntı yapmak mümkündür. Ancak, İTO'nun yazılı izni olmadan yayının tamamı veya bir bölümü, kopyalanamaz, çoğaltılamaz, ticari amaçlarla kullanılamaz. ARALIK 1998 istanbul ISBN-975-512-307-5 İTO yayınları için ayrıntılı bilgi İTO Ticari Dokümantasyon Şubesi'nden edinilebilir. Tel. : (212) 511 41 50-225/303 Faks : (212) 513 88 27-520 10 27 E. Posta : dokümantasyon@tr-ito.com BASKI LEBİB YALKIN YAYIMLARI VE BASIM İŞLERİ A.Ş. Tel.: (0212) 279 67 50-282 39 00 (Pbx) Faks: (0212) 278 90 64

ONSOZ 1980'den sonra başlayan dışa açılma ve globalleşme sürecinin tamamlayıcı bir öğesi olarak ülkemizde de Serbest Bölgeler kurulması için girişimler başlatılmıştır. 1985 yılında 3815 sayılı Kanunun kabulü bu konuda ilk adımı teşkil eder. Bundan sonra 1987 yılında ilk defa Mersin'de bir serbest bölge açılmış ve 1988'de devreye girmiştir. Bunu Antalya ve İzmir bölgeleri takip etmiş olup bugün faaliyette bulunan Serbest Bölge sayısı 10'u bulmuştur. Yıllık toplam ticaret hacminin 1998'de 7 milyar dolara yaklaşacağı tahmin edilen Serbest Bölgelerimizin dış ticaretimizin gelişmesinde önemli rol oynadığı, ihracatçı ve ithalatçılarımız için kolaylıklar ve önemli avantajlar sağladığı kesindir. Aynı zamanda bir değerlendirme yapmak için yeterli sürenin geçtiği düşünülmektedir. Bu kitapta on yıllık maziye sahip olan Serbest Bölgelerimiz bulunduğu nokta ve ekonomiye yaptığı katkı değerlendirmeye alınmış, beklenen hedeflerin ne dereceye kadar gerçekleştiği tespit edilmeye çalışılmıştır. Bunun için Dış Ticaret Müsteşarlığı Serbest Bölgeler Genel Müdürlüğü yayınlarından ve istatistiki verilerinden faydalanılmıştır. Bu çalışmanın Serbest Bölgeler hakkında daha geniş bilgi sahibi olmak isteyen iş çevreleri, üyelerimiz ve araştırmacılar için faydalı olmasını umar, kitapçığı hazırlayan Etüt ve Araştırma Şubemiz Başuzmanı A.Suha Alacaklıoğlu'na teşekkür ederim. Genel Sekreter Prof.Dr. İsmail Özaslan

İÇİNDEKİLER Sayfa BÖLÜM I GİRİŞ VE TARİFLER 1 A. TARİF VE AMAÇ 1 B. SERBEST BÖLGELERİN TÜRLERİ 1 C. TARİHÇE 3 BÖLÜM II HUKUKİ VE İDARİ YAPI...5 A. MEVZUAT 5 B. SERBEST BÖLGELERİN İDARİ YAPISI 6 BÖLÜM III SERBEST BÖLGELERİN İŞLETME ESASLARI 9 A. SAĞLADIĞI AVANTAJLAR 9 B. İŞLETME ESASLARI 10 C. FAALİYET RUHSATI ALMAK İÇİN GEREKLİ İŞLEMLER 11 BOLÜM IV SERBEST BÖLGELERİMİZ HAKKINDA GENEL BİLGİLER 13 A. FAAL DURUMDA OLANLAR 13 B. KURULMA AŞAMASINDAKİ SERBEST BÖLGELER 18 BÖLÜM V UYGULAMA SONUÇLARI 20 A. TOPLAM TİCARET HACMİNDEKİ GELİŞME 20 B. BÖLGELERE MAL GİRİŞ VE ÇIKIŞLARI 23

Sayfa C. SEKTÖRLERE, KULLANICILARIN FAALİYET KONULARINA VE ÜLKELERE GÖRE İŞLEMLERİN DAĞILIMI 24 D. SERBEST BÖLGEDEKİ İŞLEMLERİN DIŞ TİCARET İSTATİSTİKLERİNE YANSIMASI 27 BÖLÜM VI SERBEST BÖLGELER İÇİN UYGULANABİLECEK TEŞVİKLER 28 A. KURULUŞ DÖNEMİNDEKİ TEŞVİKLER 28 B. İŞLETME DÖNEMİNDEKİ TEŞVİKLER 29 BÖLÜM Vil DİĞER ÜLKELERDE SERBEST BÖLGE UYGULAMALARI 31 1. İsrail 31 2. Mısır 32 3. Fas 32 4. Şili 33 5. Bangladeş 33 6. Güney Kore 34 7. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti 35 8. Litvanya 35 BÖLÜM VIII SONUÇ 37 EKLER: I- Son Veriler 40 II- Mevzuat 41 a) Serbest Bölgeler Kanunu 41 b) Uygulama Yönetmeliği Hakkında Açıklama 45 c) Serbest Bölge Müdürlüklerinin Kuruluş ve Çalışma Esaslan 46 III- Serbest Bölge ile İlgili Adres ve Telefon Numaraları 48

BÖLÜM I GİRİŞ VE TARİFLER Ülkemizde 1980 sonrası başlayan, ekonomide liberalizasyon ve dışa açılma döneminde, dış ticaretimizi geliştirme araçlarından biri olarak "Serbest Bölgelerin" kurulması önem kazanmış ve bu maksatla 1985 yılında 3218 sayılı Serbest Bölgeler Kanunu çıkarılmıştır. Hukuki zeminin sağlanmasından hemen sonra uygulamaya geçilmesi ile 1987 yılından itibaren güney sahillerinden başlayarak çeşitli yerlerde serbest bölgeler kurulmuş olup halen Mersin, Antalya, Ege, İstanbul'da ise Deri, Atatürk Havalimanı, IMKB, Trabzon, Doğu Anadolu adı altında Erzurum ve Mardin'de olmak üzere 9 yerde ticari faaliyete başlamıştır. Buralarda gerçekleştirilen ticaret hacmi geçen 10 yıl içinde beklenen düzeye ulaşmasa bile 1997 yılı itibariyle 5.5 milyar doları aşmıştır. A. TARİF VE AMAÇ Serbest Bölgeler, Kanun ve Bakanlar Kurulu Kararları ile sınırları tespit edilmiş. Milli Hudutlar içinde olmakla beraber gümrük hudutları dışında sayılan, giriş ve çıkış kapılarında Gümrük ve Gümrük Muhafaza işlemleri yapılan; kara, deniz ve hava ulaşım kolaylıklan bulunan, altyapılan hazırlanmış, kanun ve yönetmieliği ile işletme koşullan saptanmış özel endüstri veya ticaret bölgeleridir. Bilindiği gibi, bir ülkenin gümrük sınırlanndan içeri ve dışan doğru her türlü mal hareketi gümrük ve dış ticaret formalitelerine tabidir. Serbest Bölgelerin kurulmasına bu formalite ve kısıtlamalardan kaçınılarak dış ticaretin gerektirdiği sürat ve hareket kabiliyetini sağlamak ve maliyetleri düşürerek rekabet imkânı kazandırmak için ihtiyaç duyulmuş ve bu sebeple birçok ülkede yaygın bir uygulama alanı bulmuştur. ayrılabilir. B. TÜRLERİ Serbest bölgeler genel çerçevede açık veya kapalı tabir edilen şekilde ikiye 1. Açık Serbest Bölgeler: Her türlü ticari ve sınai faaliyetlerin yapılmasına müsaade edilen ve ülkeye ait mevzuatın tamamının uygulanmadığı, oldukça liberal ilkelere göre kurulmuş olan serbest bölgeler. 2. Kapalı Serbest Bölgeler: Sadece belirli bazı iktisadi faaliyetlerin yapılmasına izin verilen ve kanunların

yalnız bir kısmının uygulanmadığı bölgelerdir. Burada girişilebilecek faaliyetler açıkça belirlenmiştir. Ancak uygulamada böyle kesin bir ayrım yapılamaz ve duruma göre karma kuruluşlar daha yaygındır. Başında "serbest" kelimesi bulunan benzer bölge türleri arasından şunları sayabiliriz. a) Serbest Üretim Bölgesi: Ticari faaliyetlerin yanısıra, ihracat veya ülke tüketimi için her tür ve çapta endüstriyel faaliyetlerin yapıldığı yerlerdir. Ucuz emek ve hammaddelerden çeşitli vergi muafiyetlerinden faydalanmak gibi avantajlan kullanmak maksadıyla, milletlerarası sermayenin yatırım yaptığı bölgelerdir. Dünya fabrikaları olarak da adlandırılan üretim serbest bölgesinde üretilen sınai mallar çeşitli memleketlere ihraç edilir. Serbest üretim bölgelerinde ayrıca, bankacılık, sigortacılık ve çeşitli teknik hizmetler de yürütülür. Bu sanayi bölgelerinin özel bir hali, Amerika Birleşik Devletleri ile Meksika sınırı arasında görülen Maguiladoras'dır. Amerika'dan vergisiz ithal edilen parçalar Meksika'da birleştirilmekte ve sonra nihai ürün olarak ABD'ye ihraç olunmaktadır. b) Serbest Ticaret Bölgesi-Serbest Liman: Siyasi sınırlar yönünden bir ülkenin parçası sayılan fakat o ülkenin gümrük sınırlarının dışında bırakılan limanlara, serbest liman denir. Serbest limanlar, ilgili liman şehrinin tamamını veya yalnız bir kısmını kapsayabilir. Böylece açık deniz kıyısında bir limana sahip olmayan diğer ülkelere deniz ticaretinden faydalanma imkânı verir. Mallar buraya gümrüksüz veya minumum tarife ile tüketim veya reeksport amacıyla girebilir. Burada, ithalat, ihracat, transit ticaret ve taşımacılık faaliyetleri yürütülür. Her bayraktaki gemilerin bu limanı serbestçe kullanması sağlanır. Ev sahibi ülkenin kazancı ise iş hacminin, taşımacılığın ve antrepoculuğun gelişmesidir. Serbest ticaret bölgesi ise, genellikle bir limanın bitişiğinde yeralan, dışticaret kısıtlamalarının bütünü ile ya da kısmen geçerli olmadığı bölgelerdir. Genellikle, sadece malların depolanması, pazara hazırlanması, paketlenmesi gibi işlemler, nakliye, reeksport ve transit ticaret gibi faaliyetlere müsaade edilir, ancak endüstriyel faaliyette bulunulamaz. Umumiyetle serbest liman tabiri, serbest ticaret bölgesi deyimi yerine de kullanılır. Buralarda yükleme, boşaltma kolaylıklarının yanısıra gemilerin su, yakıt gibi ihtiyaçlarını karşılayan tesisler de mevcuttur. c) Serbest Depo: Bir ana liman içinde gümrük otoritelerinin denetiminde çalışan yetkili bir şirket tarafından işletilmekte olan sınırlı bir bölgedir. Burada ticari mallar için vergi ve di-

ğer ödemelere tabi olmadan depolama, yeniden paketleme ve malların tabii yapısını bozmadan çeşitli kanştırma işleri yapılabilir. d) Antrepo: Sahil ülkelerinde kurulan ve diğer adı transit bölge olan antrepo, diğer ülkeye girecek olan malların gümrük müdahalesi olmadan transit geçişini sağlar. e) Gümrük Antrepoları: Bu tesisler genellikle gümrük kontrolünde olup, reeksport mamullerini uzun süre (2 yıla kadar) depolamak amacıyla kullanılmaktadır. Depolama süresince herhangi bir gümrük veya benzeri ödemelere tabi olmayan malların yeniden paketlenmesi, sınıflandırılması, örnekleme ve harmanlama işleri yapılır. f) Serbest Bankacılık Bölgeleri: Bu türlü bankacılığa kıyı bankacılığı da denilmektedir. Serbest bölgelerde kurulan bankalar vergi muafiyetine sahip oldukları için müşterilerine düşük fiyat, kısa vadeli kredilere müsait faiz ve teminatlarda indirim gibi kolaylıklar sağlarlar. Ayrıca, büyük ticari risklerin karşılandığı sigorta bölgeleri olabilir. Kaynak: Bu bölüm için, Hazine Dış Ticaret Dergisi 1991/3. Hüseyin Şahin Şube Müdürü C, TARİHÇE Serbest bölgelerin ilk kuruluşu bir hayli eski olup 16'ncı yüzyıl Avrupasına kadar geri gitmektedir ve ilk zamanlarda korumalı, güvenli bir depolama alanı olarak kurulmuştur. Ondokuzuncu yüzyılda Amerika'da da uygulamasına başlanan serbest liman ve bölgelerin yaygınlık kazanması 1930 Dünya ekonomik krizinden sonraya rastlar. Halen dünyada sayıları 400'ün üzerinde olan serbest bölgeler 80 ülkeye dağılmış bulunmaktadır. Avustralya kıtası dışındaki bütün kıtalarda örnekleri bulunan bu serbest bölgelerin 123 tanesi Amerika Birleşik Devletleri'ndedir. Akdeniz'de ise bizim bölgelerimize rakip sayılabilecek 25 kadar serbest bölge mevcuttur. Gelişmekte olan ülkelerdeki serbest bölge uygulamaları son 20 yılda, ihracat artışını hızlandırmak amacını taşımaktadır. Oysa bazı serbest limanların tarihi çok daha gerilere gitmektedir. Örneğin; Hamburg Serbest Limanı 1884'ten beri başarı ile faaliyet göstermektedir. Ülkemizde serbest bölge girişimleri bazı kayıtlara göre Osmanlı İmparatorluğu dönemine kadar geri gider. Halen Romanya hudutları içinde bulunan bir limanda serbest bölge kurulmasına teşebbüs edilmiştir.

Cumhuriyet döneminde ise 1927 yılında yarım l<alan bir girişim vardır. Tophanede Ford otomobilleri imalatı için montaj yapılabilecek "Serbest Mıntıka" adı altında bir alan tahsisi için 1132 sayılı Kanun çıkarılmış, ancak başarılı sonuç alınamamıştır. Bundan sonra, 1953 yılında 6209 sayılı Serbest Bölgeler Kanunu çıkarılmış ve bu kanuna dayanılarak, İskenderun'da Devlet Demiryolları'nm öncülüğü ile bir serbest bölge kurulması için girişimlerde bulunulmuştur. Ancak bu sefer de, tıpkı birinci deneme gibi, istenilen amaca ulaşılamamıştır. Nihayet 1985 yılında kabul edilen 3218 sayılı Kanunla yeni bir dönem başlamış, takip eden yıllarda peşpeşe serbest bölgeler açılmıştır.

BOLUM II HUKUKİ VE İDARİ YAPI A-MEVZUAT 6.6.1985 tarihinde BMM tarafından kabul edilen ve 15.6.1985 tarih ve 18785 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan 3218 no.lu Kanun bu konuda ana çerçeveyi teşkil eder. 15 madde ve 2 geçici maddeden oluşan bu kanun 1953 tarihli 6209 sayılı Serbest Bölge Kanununu yürürlükten kaldırmıştır. Kurulacak Serbest Bölgelerin yer ve hudutları 3218 sayılı Kanuna göre Eîakanlar Kurulu tarafından tespit edilir ve ve Resmi Gazete'de yayımlanır. Serbest bölgelerin faaliyet konuları da başlangıçta Mersin ve Antalya için Ekonomik İşler Yüksek Koordinasyon Kurulu (EİYKK), daha sonrakiler için ise Yüksek Planlama Kurulu (YPK) kararı olarak tespit edilmiş ve yayımlanmıştır. Aynı şekilde her bir serbest bölgenin çalışma usullerine dair yönetmeliği ilgili Devlet Bakanlığı tarafından hazırlanıp 1985 yılında Mersin ve Antalya'dan başlayarak sırasıyla yayınlanagelmiştir. Antalya ve Mersin Serbest Bölgelerinin sınırları Bakanlar Kurulu'nca 14.3.1985'te tespit edilmiş, 12 Ekim 1985'te de yönetmelikleri yayınlanmıştır. Yönetmelikler 3218 sayılı Kanunun 13. maddesine göre, düzenlenmesi Yönetmeliğe bırakılan konularla, serbest bölgelerde faaliyette bulunacak işleticilerin teşekkül tarzı, görev, yetki ve sorumlulukları, Fon'a yapacakları ödemeler, serbest bölge ile ilgili faaliyetlerin tabi olacağı esaslar, bölgelere giriş-çıkış izinleri ve benzeri işlemleri kapsamaktadır. Bunlardan sonra Antalya Serbest Bölgesi İşletici AŞ ve Mersin Serbest Bölgesi İşletici AŞ kurulmuş ve DPT ile işletme sözleşmelerini imzalamışlardır. Sözleşmenin DPT ile yapılmasının sebebi o yıllarda Serbest Bölgeler Genel Müdürlüğü'nün Devlet Planlama Teşkilatı'na bağlı olmasıdır. Bu Genel Müdürlük sonradan 1992 yılında Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı'na bağlanmıştır. Haziran 1994 tarihinde 535 sayılı KHK ile Hazine ve Dış Ticaret iki ayrı Müsteşarlık şeklinde organize edilirken Serbest Bölgeler Genel Müdürlüğü de Dış Ticaret Müsteşarlığı'na (DTM) verilmiştir. 28 Eylül 1989'da EGE Serbest Bölgesi 5 Eylül 1990'da Adana-Yumurtalık Serbest Bölgesi için yönetmelikler yayınlanmıştır. Böylece sırasıyla her Serbest Bölge için ayrı yönetmelik yayımına 1993 yılında son verilmiş ve 10 Mart 1993 tarihli Resmi Gazete'de bütün Serbest Bölgeler için geçerli ortak yönetmelik yayınlanmıştır.

B. SERBEST BÖLGELERİN İDARİ YAPISI Serbest bölgelerin idari yapısı ve Devlet teşkilatı içindeki yeri aşağıdaki tabloda gösterilmektedir. Başbakanlık (Devlet Bakanlığı) Dış Ticarett/lüsteşarlığı t Serbest Bölgeler Genel Müdürlüğü I ^ 1 Genel Müdür Yardımcısı Genel Müdür Yardımcısı 1. Proje ve Planlama Bölümü 1. Uygulama Bölümü 2. Değerlendirme Bölümü 2. Koordinasyon, Araştırma, 3. Fon İdaresi ve Bütçe Serbest Bölgeler Tesis ve Geliştirme Fonu Geliştirme Bölümü 3218 sayılı Kanunun 7. maddesine göre kurulmuştur. T.C. Merkez Bankası nezdinde teşkil edilen Fon'un amacı "serbest bölgelerin kurulması, bakım ve onarımı, geliştirilmesi, ilgili araştırma, eğitim ve sosyal tesislerin yapılması, kullanıcıların Türkiye'den mal alımlarının teşviki" şeklinde belirlenmiştir. Fon'un kaynaklan: 1) Faaliyet ruhsatı başvuru ücretleri, 2) Giriş izin belgesi ücretleri, 3) Bölgeye getirilen mallann CİF, bölgeden çıkarılan malların FOB bedeli üzerinden peşin olmak üzere binde 5 oranında ödenecek ücretler, 4) Serbest bölgeyi işleten gerçek ve tüzel kişilerden sözleşmelerde yeralan ödemeler ve diğer gelirlerdir. Kuruluş Serbest bölgeler, kamu arazisi veya özel arazi üzerinde kurulabilir. Aynı şekilde alt yapısı kamu sektörünce veya özel gerçek kişi ve tüzel kişiliklerce yapılabilir. Üst yapı ise genellikle özel kişi ve kullanıcılar tarafından yapılır. Serbest bölgelerdeki kuruluşlar şöyle sıralanabilir: a) Serbest Bölge Müdürlükleri: KHK/223'ün 17. maddesine göre kurulmuş bulunan Müdürlükler hiyerarşik bakımdan Serbest Bölgeler Genel Müdürlüğüne bağlı bulunmakla beraber, bulunduk-

lan il valilikleri emrinde görev yapmaktadırlar. Bu müdürlüklerin görevi, yasal düzenleme çerçevesinde bölgeyi yönetmektir. Bu amaçla, bölgede gümrük, güvenlik, çalışma, sosyal güvenlik, liman, haberleşme ve sağlık hizmetleri gibi konularda kamuoyunu ilgilendiren görevlerin yerine getirilmesi için gerekli koordinasyonu. Serbest Bölge Müdürlükleri yerine getirmektedir. Serbest bölgelerde, altyapı tesisleri arasında sınır çit ve kuleleri, giriş çıkış kapıları da vardır. Bu sınırların korunması, bölgenin güvenliği, alt ve üst yapı tesislerinin korunması ve değişiklik gerekiyorsa bunun denfetim ve gözetim altında bulundurulması, hasardan korunması, kuhanıcılarm tasarrufundaki bina ve tesislerin hasar görmemesi, görmüşse eski haline getirilmesi Bölge Müdürlüğünün görevleri arasındadır. Serbest Bölge Müdürlüğü DTM'na bağlı bir büro olup bölge için Fon'dan yapılacak harcamaları belirleyen finansman programını da düzenler. b) Bölge Gümrük Müdürlükleri: Her serbest bölgede gümrük giriş ve çıkış işlemlerini yürüten bir Gümrük Müdürlüğü bulunmaktadır. c) Bölge Gümrük Muhafaza Müdürlükleri: Yine her bölgede, Gümrükler Muhafaza Genel Müdürlüğü'ne bağlı müdürlükler bulunmaktadır. Bu idari birimin görevi, gümrükler açısından bölgenin güvenlik ve denetimini sağlamaktır. Bu her iki müdürlük önceleri Maliye ve Gümrük Bakanlığı'na bağlı iken halen 1993'den sonra Maliye Bakanlığı'ndan ayrılan Gümrük Müsteşarlığına bağlıdır. d) Serbest Bölge Emniyet Amirliği: Serbest bölgelerin güvenlik görevi, İl Emniyet Müdürlüklerine bağlı Emniyet amirlikleri tarafından sağlanmaktadır. e) Bölge İşleticisi Şirketler: Türkiye'de gerçekleştirilen modele göre, her serbest bölgede. Hükümetle imzalanan imtiyaz sözleşmesi gereğince bir işletici^^irket bulunmaktadır. İşletici, kullanıcılara tahsis edilen arazilerin teslimi, kiralarm toplanması dışında taşıma, yükleme, boşaltma, elektrik, su tevziatı, sağlık, itfaiye gibi genel hizmetleri belli bir tarifeye göre ücret karşılığı yapar. Bu ücret tahsilatının her ay %4'ünü fona yatırır. Unvan ve kısa adlarına örnek olarak şunları gösterebiliriz: MESBAŞ-Mersin Serbest Bölge İşleticisi A.Ş. ASBAŞ-Antalya Serbest Bölge İşleticisi A.Ş.

ESBAŞ-Ege Serbest Bölge İşleticisi A.Ş. gibi. Bu şirketler belirli bir tarifeye göre, serbest bölge arazisini kullanıcılara kiraya vermekte ve bölge için zorunlu hizmetleri sağlamaktadır. İşletme imtiyazını alan şirketler bazı hallerde bölgenin alt yapı ve kuruluşunu da üstlenebilir ki bunlar Bölge Kurucu ve İşleticisi (B.K.İ.) adını alır. f) Kullanıcılar: Faaliyet ruhsatı alarak bölgede belirli bir işyeri bulunan gerçek ve tüzel kişileri, Kanun kullanıcı olarak kabul etmektedir. Uygulamada biri kendi tesislerini yapan yatırımcı-kullanıcı, diğeri de kiracı-kullanıcı olmak üzere mevcut tesisleri kiralayan iki tür kullanıcı mevcnttur. Böylece Serbest Bölgelerde: Serbest Bölge Müdürlüğü, İşletici Şirket ve Kullanıcılar vardır. Kullanıcılar serbest bölgede, o bölge için Ekonomik İşler Yüksek Koordinasyon Kurulu kararıyla tespit edilen, ticari veya sınai faaliyetlerle, hizmet sektöründe iş yapmak maksadıyla müracaat eder ve serbest Bölgeler Genel Müdürlüğü'nden faaliyet ruhsatı alırlar. Bu ruhsat, yerine ve kullanıcının yatırım yapıp yapmıyacağına göre değişmek üzere 10 ile 20 yıl arasında veya daha uzun süre o işyerini kullanma hakkı verir. Ayrıca kullanıcı m^ üzerinden belli bir kira öder. Müracaat Adresi: TC. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı Serbest Bölgeler Genel Müdürlüğü 06510 Emek, ANKARA Tel: (0312) 212 87 61/212 82 59 Faks: (0312) 212 89 06

BÖLÜM III İŞLETME ESASLARI A. SERBEST BÖLGELERİN FONKSİYONLARI VE SAĞLADIĞI AVANTAJLAR Bu bölgeler dış ticaret işlemlerinde kırtasiyeciliği ve bürokrasiyi sıfıra indirme imkânı sağlar. Ülke ithalatçılarına sağlayacağı avantaj şöyle açıklanabilir: Bir ithal işlemi, malın seçimi ve siparişi, fiyat uygunluğunun sağlanması ve akreditif açılması, malın ihracatçı ülkeden yüklenmesi ve alıcı tarafından gümırükten çekilmesi işlemleri için gerekli zaman hesaplanırsa aylar sürecektir ve bu süre zarfında büyük paraların bağlanması gerekecektir. Halbuki serbest bölge kurulduğu takdirde ithalatçılar, ithal edecekleri malı bu bölgelerde önceden tesis edilmiş depolardan görerek temin edebilirler ve ihtiyaçları kadar alırlar. Bu durumda büyük stoklar yapmak ve külliyetli gümrük tutarlarını bir defada ödemek külfetinden kurtulmuş olur, finansman bakımından rahatlarlar. İhracatçılar bakımından ise daha büyük avantajlar vardır. Malını serbest bölgeye getiren ihracatçı, dış pazarları inceleyerek en avantajlı zamanda, istediği yere ihraç edebilir, yüksek fiyat imkânını kaçırmadan satışı gerçekleştirebilir. Ortam uygun olduğu hallerde switch ve reeksport işlemleri yapabilirler. Gümrük sınırları dışında bulunmak, ihracatçı firmalara büyük manevra kabiliyeti ve esneklik sağlar. Ambalaj ve takdim şekli bakımından müşteri tercihlerine göre hareket imkânı doğar. Serbest bölgeler sadece depolama, ambalaj işi ve alım satım için kullanılacağı, yani ticaret bölgesi olabileceği gibi sanayi ağırlıklı da olabilir. İçinde sanayi üretimi yapılabilen bu alanlar "endüstriyel serbest bölge" adını alır. Bu durumda faydaları daha da artar. İmalatta girdi olarak kullanılan mallara gümrük ödenmeyeceği için maliyetler düşük olacak ve dış pazarlardaki rekabet gücü artacağından daha çok ihracat yapılabilecektir. İmalat sırasında hiç şüphesiz ülkenin içinden çeşitli mal ve hizmetler satın alınacaktır. Böylece ihracatı artıran bir unsur ortaya çıkacağı gibi imalat faaliyetlerine iştirak eden işçiler dolayısıyla yeni iş sahaları ve istihdam imkânları açılmış olacaktır. Serbest bölgeler gümrük vergileri yanısıra gelir vergileri ve diğer vergi yasalarının genellikle uygulanmadığı yerler olduğu için Yabancı sermayeye de çok cazip gelecek birçok yabancı kuruluş burada faaliyet gösterecektir. Bu bölgelerde ticaret ve sanayi faaliyetinin gerektirdiği depolama, nakliye, sigorta ve acentalık gibi çeşitli yan hizmetlere yer vardır ve bu hizmetler için alınacak ücretler döviz geliri sağlayacaktır. İmalatta çalışan işçilerin yanısıra bu hizmet-

lerde faaliyet gösterecek personel dolayısıyla önemli yeni istihdam imkânları yaratılmış olacaktır. B. İŞLETME ESASLARI Serbest Bölgelerde Ekonomik İşler Yüksek Koordinasyon Kurulu'nca uygun görülecek her türlü sınai, ticari ve hizmetle ilgili faaliyetler yapılabilir ve her Serbest Bölgenin faaliyet konuları ayrı ayrı belirlenmiştir. Serbest Bölgelerde vergi, resim, harç, gümrük ve kambiyo mükellefiyetlerine dair mevzuat hükümleri uygulanmaz. 3218 sayılı Kanunun 7. maddesiyle kurulmuş olan Serbest Bölgeler Tesis ve Geliştirme Fonunun kaynağı olarak aynı madde 6 fıkrasına göre "Bölgeye getirilen malların CİF, çıkarılan malların ise FOB değerleri üzerinden binde 5 oranında bir ücret ödenir". Sonradan Türkiye'den serbest bölgeye ihraç edilen mallar için 5 yıllık bir muafiyet tanınmıştı. Bu devam etmektedir. 1993 yıl sonunda yayınlanan 1994 yılı Bütçe Kanunu'nun Madde 60/i hükmü gereğince Türkiye'den serbest bölgeye ihraç edilen mallar gibi serbest bölgeden yurtdışına gönderilen malların da bu binde 5 harçtan muafiyeti sağlanmıştı. Fakat bu uygulama iki yıl sürmüş, sonradan bu hüküm yenilenmemiştir. Halen Türkiye'den bölgeye ihraç dışında bütün mal hareketleri % 0.5 harca tabidir. Serbest Bölge ile Türkiye'nin diğer yerleri arasında yapılacak ticaret, dış ticaret rejimine tabidir. Serbest Bölge ile diğer ülkeler ve serbest bölgeler arasında ise dış ticaret rejimi uygulanmaz. Serbest Bölgelerde Türkiye Cumhuriyeti sosyal güvenlik mevzuatı uygulanır. Bölgelerde kullanılan para birimi TC. Merkez Bankası tarafından kabul edilen konvertibl dövizlerdir. Serbest Bölgelerdeki faaliyetle ilgili her türlü ödemeler dövizle yapılır. Ancak 1989 yılında TL'da konvertibilite kazandığından işlemlerin TL ile de yapılabilmesi imkân dahiline girmiş ve 1992 yılında HDTM böyle bir karar vermişti. Ancak 3218 sayılı Serbest Bölgeler Kanununda sadece konvertibl dövizle işlem yapılması yolunda bir madde olduğu ve kanunda gerekli değişiklik yapılmadığı için bu hüküm gereğince hareket edilmektedir. "Faaliyet Ruhsatı" alan gerçek ve tüzel kişiler ve bunların temsilci, görevli ve işçileri ile Bölgede her türlü iş veya işlemlerini yürüten kişiler, ilgili Bölge Müdürlüğü'nden "Giriş İzin Belgesi" almak kaydıyla bölgeye girebilirler. Bu belge 10 $ mukabilinde verilmektedir. Bölgede, günde 24 saat ve haftada yedi gün çalışma yapılabilir. Ancak, yapılacak işler ile yük alıp vermek ve her türlü gümrük işlemlerinin normal çalışma sa-

ati içinde yapılması esastır. Bölgede ikamet yasaktır, geceleme bölge dışında yapılır, ancak görevi icabı kalması gereken kimseler gece saatlerinde bölgede çalışabilirler. Bölgede faaliyette bulunan Kullanıcılar ile bunlara yardımcı hizmetleri verenler, gerek duydukları elektrik, su, gaz, akaryakıt gibi ihtiyaçlannın karşılanması, haberleşme hizmetlerinin sağlanması, ulaşım ve toplu taşıma hizmetlerinin yapılması, işyerlerinin ve civarlarının temizlenmesi ve temizlikle ilgili aksaklıkların giderilmesi, sağlık sorunlarının çözümlenmesi, iş kazası ve hastalık hallerinde ilk yardım müdahalesi ile cankurtaran araç ve gereçlerinin temini gibi hizmetlerin ücreti mukabilinde yerine getirilmesi için, B.K.İ.* veya işletici yetkililerine müracaat ederler. Kullanıcılar, kanunen tutmak zorunda olduklan defterlerini Türkçe düzenlemekle. Bölge Müdürlükleri ile Genel Müdürlükçe yetkili kılınan merci ve görevlilerce talep edilecek bilgi ve belgeleri zamanında vermekle ve her türlü defter, belge ve diğer gerekli dokümanı yetkili merci ve görevlilerin kontrolüne açık bulundurmakla yükümlü olup, muhasebe kayıtlanna, bölge dışındaki faaliyetlerine ilişkin hesaplarını hiçbir şekilde ve surette işleyemezler. İşletici, B.K.İ.* ve Kullanıcılar, bölgedeki faaliyetleri için Genel Müdürlükçe belirlenen özel tip faturayı kullanmakla yükümlüdürler. Kullanıcılar, bölgeden yurtdışına veya Türkiye'ye toptan satış yaparlar. Kullanıcılar ve bölgede depo kiralayan firmalar. Bölge Müdürlüğü'ne yazılı olarak bildirmek kaydıyla, aynı bölgedeki diğer kullanıcılara toptan satış yapabilir veya mallarını toptan devredebilirler. C. FAALİYET RUHSATI ALMAK İÇİN GEREKLİ İŞLEMLER Bir serbest bölgede faaliyette bulunmak isteyen gerçek ve tüzel kişiler. Dış Ticaret Müsteşarlığı Serbest Bölgeler Genel Müdürlüğü'nden "Faaliyet Ruhsatı" almak mecburiyetindedirler. Bunun için sözkonusu Serbest Bölgeden veya Serbest Bölgeler Genel Müdürlüğü'nden temin edilecek Müracaat Formu, gerekli şekilde doldurulduktan ve Merkez Bankası nezdindeki özel hesaba bölgesine göre değişebilen, fakat genellikle 5.000 Amerikan Dolan tutannda bir harç yatırıldıktan sonra bu form ve Merkez Bankası makbuzunu Genel Müdürlüğe doğrudan teslim edecekleri gibi, ilgili Bölge Müdürlüğü kanalıyla veya posta yoluyla da gönderebilirler. Faaliyet ruhsatı için müracaat üzerine Bölge Müdürlüğü işletici veya Kurucu/İşletici (B.K.İ.)nin görüşünü alarak müracaatı değerlendirir. Bunun sonucunda bölgede faaliyet göstermek üzere"faaliyet Ruhsatı" verilmesi uygun görülenler bu durumun kendilerine tebliğ edildiği tarihten itibaren 30 gün içinde faaliyet göstere- * B.K.İ. : Bölge kurucu ve işleticisi

çekleri yerleri kiralayarak Bölge Müdürlüğüne onaylattıktan veya satın aldıktan sonra Genel Müdürlüğe başvurarak "Faaliyet Ruhsatı"nı alırlar. Bu süre içinde kira sözleşmesi veya satın alma işlemini yapmayanlar, faaliyet ruhsatı alma hakkını kaybederler. Faaliyet ruhsatlarında kendilerine kiralanan arazi üzerinde bina ve tesis yapma kaydı bulunan ve inşaat süreleri belirlenmiş olan kullanıcılar, bu süreler içerisinde projelerini hazırlayıp üst yapılaşma taahhütlerini yerine getirirler ve "İskan Ruhsatı" almak üzere Bölge Müdürlüğüne başvururlar. Yukarıda belirtilen proje ve inşaatın, "Faaliyet Ruhsatı Müracaat Formu"nda belirtilen süreler içinde tamamlanması gerekir. Bu süreler "Faaliyet Ruhsatı"nda belirtilen işletme süresine dahil edilmez. Serbest Bölgeler Genel Müdürlüğü Faaliyet Ruhsatı ile ilgili esasları 98/1 sayılı Genelge ile yeniden düzenlemiş ve Genelge 5 Ocak 1998 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Buna göre Faaliyet Ruhsat ücreti yine 5000 ABD Doları olarak kalmıştır. Müracaatlar uygun görülmediği takdirde bu tutar iade edilmektedir. Faaliyet Ruhsat süreleri de eskiden olduğu gibi hazır işyeri kiralayanlar için 10 yıl, kendi işyerini inşa edecek yatınmcı kullanıcılar için 20 yıldır. Ancak bu genelge ile "üretimde süreklilik" kavramı getirilmiş olup bu şart gerçekleşitği takdirde süreler kiracılar için 15 yıl, yatırım yapanlar içinse 30 yıl olarak tespit edilmiştir. Yeni Genelgeye göre, üretici dışındaki kullanıcılar, ruhsat süresi içinde 5.000.000 ABD Doları tutarında yatırım yaptıkları takdirde Ruhsat sürelerine 10 yıl eklenecektir. Montaj-demontaj ve bakım-onarım faaliyetinde bulunan kullanıcılar ise işyerlerinde en az 10 kişi istihdam etmeleri kaydıyla yatırımcı kullanıcı veya kiracı olmalarına göre Faaliyet Ruhsatlarına sırasıyla 10 yıl ve 5 yıl eklenecektir. Diğer taraftan, daha uzun süreli Faaliyet Ruhsatı verilmesi uygun görüldüğü takdirde eskiden olduğu gibi 49 yıl için 100,000 ABD Doları, 99 yıl için 250.000 ABD Doları tutarında bir ücret ödenmesi gerekmektedir. Yabancı Şirketler Serbest bölgelerde 6224 sayılı Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu uygulanmaz. Bu sebeple serbest bölgelerde faaliyet göstermek isteyen yabancı şirketler Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü'nden izin almaya gerek kalmadan doğrudan Serbest Bölgeler Genel Müdürlüğü'ne başvurabilirler ve yukarıki esaslara tabi tutulurlar.

BOLÜM IV TÜRKİYE'DEKİ SERBEST BÖLGELERİMİZ HAKKINDA GENEL BİLGİLER A. FAAL DURUMDA OLANLAR r. MERSİN SERBEST BÖLGESİ Fiilen 3 Ocak 1987 tarihinde işletmeye açılan Mersin Serbest Bölgemiz kamuya ait 776.000 m2'lik bir alan üzerinde ve Mersin Limanının yanında Yap-İşlet-Devret modeline göre kurulmuştur. Kamunun alt-yapı inşaatları için yapmış olduğu harcama tutan yaklaşık 11 milyon ABD Doları'dır. Bölgede üst-yapı inşaatları için ayrılan ve halen tamamı kiralanmış olan 481.327 m2'lik alan üzerinde yerli ve yabancı firmalar bugüne kadar 54 milyon ABD Dolan tutarında yatın m yapmışlardır. Mersin Limanına ilaveten kendi özel limanı da olan bölge, halen bir özel sektör kuruluşu olan MESBAŞ-Mersin Serbest Bölge İşleticisi A.Ş. tarafından işletilmektedir. İlk kurulan ve 1988'den 1997 sonuna kadar 7.7 milyar dolarla en yüksek ticaret hacmine ulaşan bölgede 605 firma faaliyet ruhsatı almış olup bunların 112'si yabancıdır. İşlemler daha çok ticaret ağırlıklıdır. 1997 yılı verilerine göre 112 yabancı firmanın 98'i alım-satım ile ilgili olup sadece 2 tanesi üretim yapmaktadır. 500 kadar yerli firmanın da %10'u imalattadır. 2. ANTALYA SERBEST BÖLGESİ 3218 sayılı Serbest Bölgeler Kanunu'nun ilk uygulamalarından olan Antalya Serbest Bölgesi 14 Kasım 1987 tarihinde açılmıştır. Bölge Antalya'ya 12 km. uzaklıkta, Antalya-Kemer karayolu üzerinde ve Antalya Limanı bitişiğinde 553.221 m^'lik bir kamu arazisi üzerinde ve yine devlet tarafından yaklaşık 7 milyon $'lık bir altyapı harcaması ile kurulmuştur. Bölgenin denize doğrudan bağlantısını sağlayacak bir limana olan ihtiyacı dikkate alınarak bitişiğindeki SEKA'ya ait rıhtım 1995 yılında satın alınarak bölgeye dahil edilmiş ve bu suretle bölge kendine muhsus bir limana kavuşmuştur. Bu durum Antalya Serbest Bölgesi'nin diğer bölgelere nazaran daha yavaş gelişme sebebini de açıklamaktadır. Antalya Serbest Bölgesi 143 ortaklı %18'i Özel İdare, %16'sı Belediye, kalanı özel ve tüzel kişilere ait bir ortaklık olan ASBAŞ tarafından işletilmektedir. Bölgenin kullanılabilir 325.324 m"lik kısmı kiraya verilmiştir. Açık alan kirası 2.20 $/m2/yıl, kapalı alan ve depo kirası ise 2-3 $/m2/ay'dır. Bölge kullanıcılarına verilen 102 adet faaliyet ruhsatının 87'si yerli, 15'i yaban-