Birleşmiş Milletler Çocuk Haklar Sözleşmesi ne Göre Türk Çocuklar n n Sağl k ve Sosyal Haklar Aç s ndan Durumu

Derleme Birleşmiş Milletler Çocuk Haklar Sözleşmesi ne Göre Türk Çocuklar n n Sağl k ve Sosyal Haklar Aç s ndan Durumu Emel ÖRÜN, Mustafa Mansur TATLI Fatih Üniversitesi T p Fakültesi, Çocuk Sağl ğ ve Hastal klar Anabilim Dal, ANKARA ÖZET Çocuk Haklar na sayg y öngören bir kültür yarat lmas nda çocuklarla birlikte ve çocuklar için çal şan profesyonellerin bu alanda eğitilmesi önemli bir boyuttur. Bu sayede sağl k çal şanlar n n kendi mesleki politikalar nda, kişisel uygulamalar nda, sağl k hizmetlerinin düzenlenmesinde/sunulmas nda ve çocuklar için tan t m ve savunu çal şmalar n n yürütülmesinde çocuk haklar n dikkate al p gözetmeleri sağlanm ş olacakt r. Bu makalenin düzenlenmesindeki amaç; başta çocuk doktorlar olmak üzere tüm doktorlar n BM Çocuk Haklar na dair Sözleşmesi ndeki ilkeleri tan tmak, bu sözleşmenin çocuk sağl ğ ve refah aç s ndan taş d ğ önem konusunda bilinç ve duyarl l k oluşturmak ve Türkiye de yaşayan çocuklar n haklar aç s ndan durumunu analiz etmektir. Anahtar Kelimeler: Birleşmiş Milletler Çocuk Haklar Sözleşmesi; Çocuk haklar ; Türkiye ABSTRACT The condition of the health and social rights in Turkish children according to the United Nations Convention on the Rights of the child The education of health care workers who are practicing in children care is an important issue for the establishment of culture that respects children rights. Thus, children rights will be considered and provided in health care workers own professional policies, personal implementations, organization/delivery of health services and execution of promotional and conservational work for children. The aim of this review is to introduce the principles of the UN Convention on the Rights of the Child to especially pediatricians and all of the physicians, the convention on the importance of children s health and well-being and to create awareness and sensitivity to the rights of children, as well to analyze children s situation living in Turkey. Key Words: UN Convention on the rights of the child; child rights; Turkey GİRİŞ Birleşmiş Milletler Çocuk Haklar Sözleşmesi ne göre Türk çocuklar n n sağl k ve sosyal haklar aç s ndan durumu Hak, bir şeyi yapma veya başkalar ndan bir şey yapmalar n, belirli bir şekilde davranmalar n isteme yetkisidir. Hukuk ise toplumsal düzeni düzenleyen ve uyulmas zorunlu kurallar bütünüdür. İnsan haklar na sayg, tüm hukuk sistemlerinin temelinde bulunmas gereken bir değerdir. Çocuklar n özel ilgiye, yard ma, gerekli koruma ve uygun yaklaş ma ihtiyac n n olmas, hukuk sistemlerinde çocuklara özgü düzenlemeler yap lmas n gerekli k lm şt r 1. Bir ülkede çocuklar n hak ve özgürlüklerinin en üst düzeye ç kar lmas için, çocuk politikas n n, evrensel standartlar göz önünde tutularak hak temelli bir yaklaş m çerçevesinde haz rlanmas gerekir. Dünyada sosyal devletin ortaya ç kt ğ tarihsel süreç dikkatle incelendiğinde sürecin, geçmişin Yaz şma adresi: Dr. Emel ÖRÜN Fatih Üniversitesi T p Fakültesi Çocuk Sağ. ve Hast. Anabilim Dal, Ankara e-mail: emelorun@hotmail.com Yaz n n geldiği tarih : 09.02.2012 Yay na kabul tarihi : 13.02.2012 hay rseverlik, hümanizm vb. anlay şlar ndan hak temelinde bir anlay şa doğru değiştiği görülmektedir 2. Ortaçağ ve öncesinde çocuklar gündelik yaşamda küçük birer yetişkin olarak görülmekteydi. Ayd nlanma dönemi ile beraber çağdaş çocukluk anlay ş oluşmaya başlam şt r. 20. yüzy lda yap lan çal şmalar n katk s yla, çocukluğun insan gelişiminde özel bir dönem olarak ele al nmas gerektiği görülmüştür. Çocuk ve Çocuk Haklar korunmal d r ilkesi çok eskiden beri kabul görmüştür. 1914-1918 Dünya Savaş n n politik ve özellikle ekonomik alandaki sonuçlar, gençleri ve çocuklar geniş ölçüde etkilemiştir. Genç kuşaklar açl k ve hastal klardan korumak ve yersizlikten kurtarmak çabalar milletleraras sahada yard m faaliyetlerinin artt r lmas n zorunlu k lm şt r 3. Londra Çocuklara Yard m Fonu ve Milletleraras Çocuklara Yard m Birliği kurucular ndan Eglantyne Jebb, 1922 y l nda esaslar ileride çocuklar her türlü ihmal ve istismardan uzak tutmak ve onlar her durumda yetişkinlerden ayr ve özel olarak korumak olan ve daha sonra Cenevre Çocuk Haklar Beyannamesi ad n alacak beyannamenin ön taslağ n haz rlam şt r. 1923 y l nda Milletleraras Çocuklara Yard m 132

E. Örün ve M.M. Tatlı Birliği bu beyannameyi Cenevre Çocuk Haklar Beyannamesi ad yla yay nlam şt r. 1957 y l nda BM İnsan Haklar Komisyonu Ekonomik ve Sosyal Haklar Meclisi, Çocuk Haklar Beyannamesi ni İnsan Haklar Evrensel Beyannamesine bağl kalarak yeni bir tasar haz rlam şt r. Bu süreçte Birleşmiş Milletler İnsan Haklan Komisyonu, daha önceki beyanamelerin ülkeler için hiçbir bağlay c l ğ n n olmamas üzerine Çocuk Haklar Sözleşmesi (Convention on the Rights of the Child) ad yla 20 Kas m 1989 y l nda son hali verilmiş sözleşme metni Birleşmiş Milletler Genel Kurulu nca kabul edilmiştir 4. Türkiye, Çocuk Haklar na dair Sözleşme yi (ÇHS) 1990 y l nda imzalam ş ve 1995 y l n n baş nda Resmi Gazete de 4058 say l yasa olarak ç km şt r. Çocukluğu tan mlamada kullan lan yaş ölçütü konusunda henüz herkesin üzerinde anlaşt ğ bir s n r olmamakla beraber, Çocuk Haklar Sözleşmesi ne göre 18 yaş n alt ndaki her birey çocuktur (ÇHS Madde 1). 31 Aral k 2010 tarihi itibar yla Türkiye nüfusu 74.724.269 kişidir ve bunun %25,3 ünü 0-14 yaş grubu oluşturmaktad r 5. Çocuklar yaşad klar toplumun sosyal ve kültürel yap s ile dünyada olup biten her türlü olay ve değişimden etkilenir. Yoksulluk, iç göç, h zl kentleşme, bölgesel farkl l klar, işsizlik, aile içi şiddet, çocuk yetiştirme konusunda mevcut gelenekler, toplumsal cinsiyet eşitsizlikleri, çocuk ve genç nüfusunun büyüklüğü, ekonomik krizler, küreselleşme, bilgi teknolojileri, tutarl çocuk ve gençlik politikalar n n ve yasal uygulamalar n yetersizliği gibi olgular n tümü Türkiye deki çocuklar n yaşam n ve geleceğini olumsuz etkileyebilecek güce sahiptir. Çocuklar kendi haklar n n erişkinler taraf ndan savunulmas na ihtiyaç duymaktad r. Bu durumun nedenleri aras nda kendileri için iyinin ne olduğuna karar verebilecek gelişim düzeyine sahip olmamalar, oy kullanamamalar, yarg ya başvuramamalar, sendika ve meslek kuruluşlar na üye olmamalar say labilir. Bununla birlikte yetişkin savunucular ile birlikte çocuklar kendi korunmalar na katk da bulunabilirler 6. Çocuk haklar ile ilgili uluslar aras ilk yasa olan ÇHS elli dört maddeden oluşur. Kişisel, sosyal, kültürel, siyasal ve ekonomik haklar öngören bir anlaşmad r. Şemsiye Haklar Madde 2. 1. Taraf Devletler, bu sözleşmede yaz l olan haklar kendi yetkileri alt nda bulunan her çocuğa, kendilerinin, ana babalar n n veya yasal vasilerinin sahip olduklar, rk, renk, cinsiyet, dil, siyasal ya da başka düşünceler, ulusal, etnik ve sosyal köken, mülkiyet, sakatl k, doğuş ve diğer statüler nedeniyle hiçbir ayr m gözetmeksizin tan r ve taahhüt ederler. 2. Taraf Devletler, çocuğun ana-babas n n, yasal vasilerinin veya ailesinin öteki üyelerinin durumlar, faaliyetleri, aç klanan düşünceleri veya inançlar nedeniyle her türlü ay r ma veya cezaya tabi tutulmas na karş etkili biçimde korunmas için gerekli tüm uygun önlemi al rlar. Madde 3: 1. Kamusal ya da özel sosyal yard m kuruluşlar, mahkemeler, idari makamlar veya yasama organlar taraf ndan yap lan ve çocuklar ilgilendiren bütün faaliyetlerde çocuğun yarar temel düşüncedir. 2. Taraf Devletler, çocuğun ana-babas n n vasilerinin ya da kendisinden hukuken sorumlu olan diğer kişilerin hak ve ödevlerini de göz önünde tutarak, esenliği için gerekli bak m ve korumay sağlamay üstlenirler ve bu amaçla tüm uygun yasal ve idari önlemleri al rlar. 3. Taraf Devletler, çocuklar n bak m veya korunmas ndan sorumlu kurumlar n; hizmet ve faaliyetlerin özellikle güvenlik, sağl k, personel say s ve uygunluğu ve yönetimin yeterliliği aç s ndan, yetkili makamlarca konulan ölçülere uymalar n taahhüt ederler. Madde 6: Yaşamak, her çocuğun temel hakk d r ve herkesin ilk görevi çocuklar n yaşam n korumakt r. Madde 12: 1. Taraf Devletler, görüşlerini oluşturma yeteneğine sahip çocuğun kendini ilgilendiren her konuda görüşlerini serbestçe ifade etme hakk n bu görüşlere çocuğun yaş ve olgunluk derecesine uygun olarak, gereken özen gösterilmek suretiyle tan rlar. 2. Bu amaçla, çocuğu etkileyen herhangi bir adli veya idari kovuşturmada çocuğun ya doğrudan doğruya veya bir temsilci ya da uygun bir makam yoluyla dinlenilmesi f rsat, ulusal yasan n usule ilişkin kurallar na uygun olarak çocuğa, özellikle sağlanacakt r. ÇHS nin tüm maddelerinin temelinde Şemsiye Haklar olarak da bilinen yaşama ve gelişme hakk (Madde 6,1 ve 6,2), her konuda çocuğun en yüksek yarar n n düşünülmesi (Madde 3), ay r m gözetmeme (Madde 2), kendisi ile ilgili konularda kat l m hakk (Madde 12) bulunmaktad r. Bu haklar n her birinin diğer bütün haklar n uygulanmas nda dikkate al nmas gerekmektedir. Yaşama ve gelişme hakk : Her çocuğun yaşam, yaşama ve optimal gelişme hakk n vurgulamaktad r. Bu hak, yaln zca çocuklar n yaşamlar n korumaya yönelik sağl k hizmetlerinin verilmesi bak m ndan değil, ayn zamanda çocuklar n daha iyi gelişebilecekleri ortamlar ve çevreler sağlama bak m ndan da yükümlülükler getirir. Engellilik, cinsiyet, etnik köken gibi faktörler ne olursa olsun, tüm çocuklar n yaşamlar eşit biçimde korunmal d r 6. Her konuda çocuğun en yüksek yarar n n düşünülmesi: Kamusal ve özel sosyal refah kurumlar na, hukuk mahkemelerine, idari mercilere ve yasama organlar na, çocuklar etkileyen her eylemde çocuklar n yüksek yarar n birinci derecede gözetme yükümlülüğü getirir. İlke, tek tek çocuklar etkileyen durumlar kadar çocuklar bir kesim olarak etkileyen durumlar için de geçerlidir. Örneğin, bir çocuğun tedavisine ilişkin karar, yaln zca çocuğun yüksek yarar gözetilerek al nmal d r; burada, bir araşt rman n bulgular na 133

E. Örün ve M.M. Tatlı Yeni T p Dergisi 2012;29(3):132-137 katk veya bir doktorun daha fazla deneyim kazanmas gibi amaçlar söz konusu olmamal d r. Çocuk Hastanelerindeki çocuk servislerinin nas l yönetileceğine ilişkin kararlar çal şan personelin etkin çal şmas veya rahatl ğ gözetilerek değil, çocuğun yarar gözetilerek al nmal d r. Hükümetin ulaş m, çevre kirliliği, sağl k hizmetlerinden al nan hizmetler gibi konulara ilişkin politikalar, çocuğun yüksek yarar n birinci derecede gözetme görevini yans tacak içerikte olmal d r 6. Ayr mc l ğa maruz kalmama hakk : Hükümetler, sözleşme de yer alan tüm haklar n ülkedeki tüm çocuklar için herhangi bir ayr m gözetilmeksizin geçerli olmas n sağlayacak önlemleri almal d rlar. Ayr mc l ktan kastedilen, doğrudan veya dolayl ayr mc l kt r. Doğrudan ayr mc l k, belirli bir etnik veya yerli gruba mensup çocuklar n sağl k hizmetlerine eşit erişimi tan nmad ğ nda, k z çocuklara erkek çocuklara göre daha özensiz hizmet verildiğinde veya mültecilerle s ğ nmac lar aras ndaki çocuklara sağl k hizmetlerine erişimde diğer çocuklarla eşitlik tan nmad ğ nda söz konusudur. Dolayl ayr mc l k ise, örneğin k rsal yörelerdeki hizmetlere kentlerdeki hizmetlere göre daha az kaynak ayr ld ğ nda veya hizmetlerle ilgili bilgilerin az nl k gruplar n konuştuklar dillerden verilmemesi nedeniyle bu kesimler sağl k hizmetlerine daha s n rl ulaşabildiklerinde ortaya ç kar 6. Çocuklar n görüşlerinin dinlenilmesi ve görüşlerinin ciddiye al nmas : Tüm çocuklar n kendilerini ilgilendiren her konuda görüşlerini ifade etme, yaşlar na ve olgunluk düzeylerine göre bu görüşlerin ciddiye al nmas n bekleme hakk n öngörür. Başka bir deyişle, ister tek başlar na ister bir grup olarak çocuklar, kendilerini etkileyecek kararlar al n rken kendilerine dan ş lmas hakk na sahiptirler. Çocuklar n kendilerini ifade etme haklar na sayg, çocuklar n kendi sağl k ve korunmalar na katk da bulunmalar n sağlayacak önemli bir mekanizmad r. Yetişkinler de önce çocuklar n görüşlerine başvururlarsa daha yerinde kararlar alabilirler 6. Medeni Haklar ve Özgürlükler Madde 7: Her çocuğun bir isme ve vatandaşl ğa sahip olma hakk vard r. Devlet, çocuk doğduğunda bu ismi kaydeder ve çocuğa bir kimlik verir. Nüfus kayd çocuğun yasal statüsünü temin etmek, böylece temel haklardan ve hizmetlerden faydalanmas n sağlamak için gereklidir. Veriler Türkiye de çocuklar n %94 ünün doğduktan sonraki beş y l içerisinde nüfusa kaydettirildiklerini göstermektedir. Nüfus kayd yap lmayan çocuklar n yüzdesi TNSA-2003 te yüzde 16 iken, TNSA- 2008 de yüzde 6 ya düşmüştür 7. Doğu Anadolu Bölgesi nde nüfusa kaydedilmeyen çocuklar n yüzdesi göreli olarak daha yüksektir. Nüfusa kay t olma durumu ile annelerin eğitim düzeyi ve hane halk refah aras nda pozitif bir ilişki vard r. Dernekler Kanunu (2004) e göre 15 yaş n bitiren çocuklar yasal temsilcilerinin yaz l izni ile çocuk dernekleri kurabilir veya kurulmuş çocuk derneklerine üye olabilir. Oniki yaş n bitiren çocuklar ise yasal temsilcilerinin izni ile çocuk derneklerine sadece üye olabilirler; yönetim ve denetim kurullar nda görev alamazlar. Aile Ortam Madde 8: Çocuklara verilen isim, vatandaşl k hakk ve aile bağlar korunmal d r. Tüm bunlar zorla değiştirilemez ve al namaz, değiştirilmek istenir ya da çocuğun elinden bu haklar al n rsa devlet bu duruma karş ç kmal d r. Madde 9: Her çocuğun ailesiyle birlikte yaşama hakk vard r. Anne baba çocuğa bakam yorsa, çocuk bu durumdan zarar görmemesi için ona başka bir bak m sağlanmal d r. Bu durumda da her çocuğun, anne babas yla düzenli olarak görüşebilme hakk vard r. Madde 10: Anne babas ayr ülkelerde yaşayan çocuklar n aileleriyle birlikte olabilmeleri için devletler kolayl k gösterir. Son 20 y lda k rsal nüfusun yar s kentlere göç etmiştir. Göçle beraber ortaya ç kan en önemli sosyal sorun yoksulluktur. Yoksulluk çocuklar n fiziksel, zihinsel, duygusal ve psikolojik esenliği üzerinde derin etkileri olan bir olgudur. Beslenme, bar nma, sağl k hizmetine ulaş m, eğitim f rsat, cinsiyet eşitsizliği, çocuk işçiliği, erken evlilik ve gebelikler, aile içi şiddet, çocuğa karş artm ş şiddet ve sosyal d şlanma şeklinde birçok sorunun temelinde yatmaktad r. 2009 y l nda Türkiye de fertlerin yaklaş k % 0,48 i (339 bin kişi) sadece g da harcamalar n içeren açl k s n r n n, %18 i (12 milyon 751 bin kişi) ise g da ve g da d ş harcamalar içeren yoksulluk s n r n n alt nda yaşamaktad r. Türkiye genelinde 15 milyon 70 bin ailenin 3 milyon 600 bini yoksulluk s n r nda yaşamaktad r (TÜİK, 2009). Ülkemizde çocuk yoksulluğu verileri incelendiğinde 16 yaş alt ndaki nüfusta yoksulluk riski alt ndaki oran n n %34 olduğu, bu oran n yaklaş k olarak Avrupa Birliği ortalamas n n iki kat na denk geldiği görülmektedir (TÜİK 2009). Bu durumun en çarp c sonucu birçok çocuğun ailelerinin geçim s k nt s yaşamalar nedeniyle SHÇEK den yat l bak m hizmeti almalar d r. Temel Sağl k Haklar (Madde 18, 23, 24, 26, 27) Madde 18. Taraf Devletler, çocuğun yetiştirilmesinde ve gelişmesinin sağlanmas nda ana-baban n birlikte sorumluluk taş d klar ilkesinin tan nmas için her türlü çabay gösterirler. Çocuğun yetiştirilmesi ve geliştirilmesi sorumluluğu ilk önce ana babaya ya da durum gerektiriyorsa yasal vasilere düşer. Bu kişiler her şeyden önce çocuğun yüksek yarar n göz önünde tutarak hareket ederler. Madde 23. Taraf Devletler, zihinsel ya da bedensel özürlü çocuklar n sayg nl klar n güvence alt na alan, özgüvenlerini geliştiren ve toplumsal yaşama etkin 134

E. Örün ve M.M. Tatlı biçimde kat lmalar n kolaylaşt ran şartlar alt nda eksiksiz bir yaşama sahip olmalar n kabul ederler. Madde 24. Taraf Devletler, çocuğun olabilecek en iyi sağl k düzeyine kavuşma, t bbi bak m ve rehabilitasyon hizmetlerini veren kuruluşlardan yararlanma hakk n tan rlar. 2. Taraf Devletler, bu hakk n tam olarak uygulanmas n takip ederler ve özellikle: a) Bebek ve çocuk ölüm oranlar n n düşürülmesi; b) Bütün çocuklara gerekli t bbi yard m n ve t bbi bak m n; temel sağl k hizmetlerinin geliştirilmesine önem verilerek sağlanmas ; c) Temel sağl k hizmetleri çerçevesinde ve başka olanaklar n yan s ra, kolayca bulunabilen tekniklerin kullan lmas ve besleyici yiyecekler ve temiz içme suyu sağlanmas yoluyla ve çevre kirlenmesinin tehlike ve zararlar n göz önüne alarak, hastal k ve yetersiz beslenmeye karş mücadele edilmesi; d) Anneye doğum öncesi ve sonras uygun bak m n sağlanmas ; e) Bütün toplum kesimlerinin özellikle ana-babalar ve çocuklar n, çocuk sağl ğ ve beslenmesi, anne sütü ile beslenmenin yararlar, toplum ve çevre sağl ğ ve kazalar n önlenmesi konusunda temel bilgileri elde etmeleri ve bu bilgileri kullanmalar na yard mc olunmas f) Koruyucu sağl k bak mlar n n, ana-babaya rehberliğini, aile planlamas eğitimi ve hizmetlerinin geliştirilmesi; amaçlar yla uygun önlemleri al rlar. Madde 26. Taraf Devletler, her çocuğun sosyal sigorta dahil, sosyal güvenlikten yararlanma hakk n tan r ve bu hakk n tam olarak gerçekleşmesini sağlamak için ulusal hukuklar na uygun gerekli önlemleri al rlar. Madde 27. Taraf Devletler her çocuğun bedensel, zihinsel, ruhsal, ahlaksal ve toplumsal gelişmesini sağlayacak yeterli bir hayat seviyesine hakk olduğunu kabul ederler. Çocuklar n temel sağl k haklar ele al n rken çocuklar n anne karn na düşmesi ile başlayan sürecin ard ndan yenidoğan, bebeklik, çocukluk ve ergenlik dönemini kapsayacak şekilde ele al nmal d r. Temel sağl k haklar n n kullan labilmesi fetusun ve annesinin gebelik boyunca izlenmesi, uygun koşullarda ve kişilerce doğurtulmalar, ilk beslenmenin anne sütü ile sağlanmas, uygun zamanda ve şekilde ek g da almalar, yeterli, dengeli ve temiz g dalarla beslenmeleri, büyüme ve gelişimlerinin izlenmesi, aş lar n n zaman nda ve eksiksiz yap lmas, hastal k durumunda sağl k hizmeti alabilmeleri, çevresel kirliliği olmayan güvenli bir ev ortam ve çevrede yaşamalar, bedensel veya zihinsel özel bak ma ihtiyaç göstermesi durumunda gerekli bak m ve desteğin sağlanmas ile mümkündür. Ülkemizde yaşayan çocuklar n temel sağl k haklar n kullanabilirlikleri metinde Türkiye Nüfus Sağl k Araşt rmas (TNSA) verileri kullan larak özetlenmeye çal ş lm şt r. Türk çocuklar n n yaşama hakk na ne ölçüde sahip olduklar çocukluk dönemine ait ölümlülük h zlar na bak larak analiz edilebilir. TNSA-2008 verilerine göre sağl k sistemindeki ilerlemelere rağmen, Türkiye de 2008 y l nda bebek ölüm hızı binde 17,6 dur. Bebek ölümlerinin %76 si yenidoğan döneminde gerçekleşmiş olup, bunlar n da %87 si erken dönem yenidoğan ölümleridir. Bu oran OECD ülkeleri ortalamas olan binde 5,2 nin üç-dört kat d r. Beş yaş alt çocuk ölüm h z incelendiğinde 1998 de binde 52 den, 2003 de binde 37 e, 2008 de binde 24 e düşmüştür. Anne/baba eğitim düzeyinin düşük olmas, iki doğum aras ndaki sürenin iki y ldan az olmas, gebelik izleminin olmamas, doğumun sağl kl ortamda gerçekleşmemesi, k rsal bölgede ve Doğu Anadolu Bölgesinde yaşayan aile bebekleri ölüm aç s ndan riskli grubu oluşturmaktad r 7. Bebek ve çocuklar n enfeksiyon hastal klar ndan korunmas nda en etkili yol olan aş lanma durumlar incelendiğinde TNSA-1998 de tam aş l çocuk s kl ğ %45,7 den TNSA-2008 verilerinde %80,5 e ç km şt r; hiç aş lanmam ş çocuk yüzdesi ise %3,6 dan, %1.6 ya gerilemiştir. Bununla birlikte Ulusal Aş Program nda son 5 y l içinde yap lan değişiklilerle (K zam k-k zam kç k-kabakulak aş s, Hemafilus influenza tip B aş s, konjuge pnömokok aş s, hepatit A aş s ) çocuklar n aş yla korunabilir hastal klara karş korunmalar gelişmiş ülkeler seviyesine ç kar lm şt r. Sağl kl büyümek için yeterli ve dengeli beslenmek her çocuğun hakk d r. Sürekli büyüme ve gelişme durumunda bulunan çocuklar n, esansiyel besinlere gereksinimleri erişkinlerden fazlad r 8. Kronik beslenme yetersizliğinin bir göstergesi olan boy k sal ğ n n Türk çocuklar aras ndaki s kl ğ %10 dur ve %3 ünde ciddi boy k sal ğ vard r. K rsalda ve Doğu Anadolu da yaşayanlarda s kl k daha yüksektir (s ras yla %17 ve %21). TNSA-2008 verilerine göre hem o andaki hem de geçmişteki beslenme durumunu gösteren yaşa göre ağ rl k değerine göre zay f çocuk s kl ğ %3 tür 7. Ergenlik dönemine özgü sağl k sorunlar na bak ld ğ nda ilk s rada erken evlenme yaş, adolesan gebeliği ve yetersiz dan şmanl k ve sağl k eğitimi almalar gelmektedir. ÇHS ye göre her çocuğun mümkün olan en üst sağl k düzeyine ulaşma ve sağl k hizmetlerinden yararlanma hakk vard r (Madde 24). Sosyal Güvenlik uygulamalar na bak ld ğ nda 5510 say l kanununa göre genel sağl k sigortal s say lanlar n çocuklar, ana ya da baban n tescil edilmiş olmas na bak lmaks z n ve ayr ca bir işleme gerek olmaks z n 18 yaş n dolduruncaya kadar genel sağl k sigortal s veya genel sağl k sigortal s n n bakmakla yükümlü olduğu kişi olarak sağl k hizmetlerinden ve diğer haklardan yararland r l r. Bu durum çocuklar n sağl k hizmeti alma haklar önündeki engelleri kald ran bir düzenlemedir. Çocuk istismar Madde 19: 1. Bu Sözleşmeye Taraf Devletler, çocuğun ana-babas n n ya da onlardan yaln zca birinin, yasal vasi veya vasilerinin ya da bak m n üstlenen taraf ndan bedensel veya zihinsel sald r, şiddet veya suiistimale, ihmal ya da ihmalkar muameleye, rza geçme dahil her 135

E. Örün ve M.M. Tatlı Yeni T p Dergisi 2012;29(3):132-137 türlü istismar ve kötü muameleye karş korunmas için; yasal, idari, toplumsal, eğitsel bütün önlemleri al rlar. 2. Bu tür koruyucu önlemler; çocuklara kötü muamele olaylar n n önlenmesi, belirlenmesi, bildirilmesi, yetkili makama havale edilmesi, soruşturulmas, tedavisi ve izlenmesi için gerekli olduğu takdirde adliyenin işe el koymas olduğu kadar durumun gereklerine göre çocuğa ve onun gereken desteği sağlamak amac ile sosyal programlar n düzenlenmesi için etkin usulleri de içermelidir. Madde 25: Yerleştirme Uygulamas n n düzenlenmesi Madde 34: Taraf Devletler, çocuğu her türlü cinsel sömürüye ve cinsel suiistimale karş koruma güvencesi verirler. Bu amaçla Taraf Devletler özellikle: a) Çocuğun yasad ş bir cinsel faaliyete girişmek üzere kand r lmas veya zorlanmas n ; b) Çocuklar n, fuhuş, ya da diğer yasad ş cinsel faaliyette bulundurularak sömürülmesini; c) Çocuklar n pornografik nitelikli gösterilerde ve malzemede kullan larak sömürülmesini; önlemek amac yla ulusal düzeyde ve ikili ile çok tarafl ilişkilerde gerekli her türlü önlemi al rlar. ÇHS de üç ayr maddede ele al nan çocuğa kötü muamele ve istismar ülkemizde özellikle son 20 y lda fark ndal ğ n/duyarl l ğ n artmas, hukuk ve bildirim sistemlerindeki gelişmelerle tan almakta, birçok hastane bünyesinde bulunan çocuk koruma birimlerince uygun tedavi ve yaklaş mlar yap labilmekte, hukuk süreçlerinin çocuğa en az zarar verecek şekilde sürdürülmesi sağlanabilmektedir. Ülkemizdeki sorunun boyutunu rakamlarla ifade etmek zor olmakla beraber en s k fiziksel ve cinsel istismar vakalar görülmektedir. Ankara Ceza Mahkemelerinde karara bağlanan davalar incelendiğinde, davalar n büyük çoğunluğunun rza geçme ve rza tasaddi suçlar n n olduğu (%70), bunu ihmal nedeniyle çocuğun yaralanmas veya ölmesi (%21), terk (%3,3), kötü muamele (%2,2) ve fuhşa teşvik (%2,8) suçlar n n izlediği görülmüştür 9. Eğitim, boş zaman ve kültürel etkinlikler (Madde 28,29,31) Madde 28: Taraf Devletler, çocuğun eğitim hakk n kabul ederler ve bu hakk n f rsat eşitliği temeli üzerinde tedricen gerçekleştirilmesini sağlarlar. Madde 29: Taraf Devletler çocuk eğitiminin aşağ daki amaçlara yönelik olmas n kabul ederler; a) Çocuğun kişiliğinin, yeteneklerinin, zihinsel ve bedensel yeteneklerinin mümkün olduğunca geliştirilmesi; b) İnsan haklar na ve temel özgürlüklere, Birleşmiş Milletler Antlaşmas nda benimsenen ilkelere sayg s n n geliştirilmesi; c) Çocuğun ana-babas na, kültürel kimliğine, dil ve değerlerine, çocuğun yaşad ğ veya geldiği menşe ülkenin ulusal değerlerine ve kendisininkinden farkl uygarl klara sayg s n n geliştirilmesi; d) Çocuğun, anlay ş, bar ş, hoşgörü, cinsler aras eşitlik ve ister etnik, ister ulusal, ister dini gruplardan, isterse yerli halktan olsun, tüm insanlar aras nda dostluk ruhuyla, özgür bir toplumda, yaşant y, sorumlulukla üstlenecek şekilde haz rlanmas ; e) Doğal çevreye sayg s n n geliştirilmesi, Madde 31: Taraf Devletler çocuğun dinlenme, boş zaman değerlendirme, oynama ve yaş na uygun eğlence (etkinliklerinde) bulunma ve kültürel ve sanatsal yaşama serbestçe kat lma hakk n tan rlar. Türkiye de ilköğretim 6-14 yaş aras çocuklar n eğitimi ve öğretimini kapsamaktad r ve zorunlu eğitim süresi 8 y ld r 10. Zorunlu eğitimde bölgesel farkl l klar n azalt lmas ve cinsiyet eşitliği (k z çocuklar n n okula kay t ve devam n n artt r lmas ) konusunda pek çok ad m at lm şt r (Eğitim Reformu Girişimi). TÜİK 2009 verilerine göre Türkiye de 6-13 yaş grubu okullaşma oran 1991 y l nda k zlarda %85, erkeklerde %93 seviyesinde iken, bu oran 2006 y l nda k zlarda %89, erkeklerde %93 tir. İlkokulu bitirme oranlar ise 1990-2007 y llar aras nda %87 den %97 e yükselmiştir. Eğitim yan s ra çocuklar n boş zaman değerlendirme, oyun oynama ve yaş na uygun eğlence etkinliklerine kat lma hakk için gerekli düzenlemelere ihtiyaç vard r. Bu düzenlemelerin yerel yönetimlerin kentleşme projeleri içinde yer almas ve göz ard edilmemesi gerekmektedir. Özel Koruma Önlemleri (Madde 22,30,32-35,37-40) Madde 22: Taraf Devletler, ister tek baş na olsun isterse ana babas veya herhangi bir başka kimse ile birlikte bulunsun, mülteci statüsü kazanmaya çal şan ya da uluslararas veya iç hukuk kural ve usulleri uyar nca mülteci say lan bir çocuğun, bu sözleşmede ve insan haklar na veya insani konulara ilişkin ve söz konusu devletlerin taraf olduklar diğer uluslar aras sözleşmelerde tan nan ve bu duruma uygulanabilir nitelikte bulunan haklar kullanmas amac yla koruma ve insani yard mdan yararlanmas için gerekli bütün önlemleri al rlar. Çocuk işçiliği sorunu gelişmekte olan her ülke için olduğu gibi, Türkiye için de önem taş yan bir konudur. Sorun; nüfus, eğitim düzeyi, ekonomik gelişim ve sosyal kalk nma kavramlar yla doğrudan ilgilidir. Uluslar aras Çal şma Örgütü (ILO) katk s yla TÜİK taraf ndan gerçekleştirilen Ekim 1999 Çocuk İşgücü Anketi temel göstergelerine bak ld ğ nda 6-17 yaş grubu içerisinde ekonomik faaliyette bulunanlar n oran %10,2 olarak tahmin edilmiştir. Ekonomik bir faaliyette bulunan çocuklar n %61,8 ini erkekler, %38,2 sini ise k zlar oluşturmaktad r. Çal şan çocuklar n okula devam oran %78,8 dir. Çal şma nedenlerine bak ld ğ nda çocuklar n ağ rl kl olarak hane halk gelirine katk da bulunmak amac yla çal şt klar görülmektedir (%38,4) 11. Çocuk Mahkemeleri Kanunu nun yürürlüğe girmesi ile k rka yak n Çocuk ve Çocuk Ağ r Ceza Mahkemeleri kurulmuştur. Bununla birlikte bu say yetersiz kalmakta ve çocuklar n yetişkin mahkemelerinde yarg land klar görülmektedir. Sonuç olarak; BM Çocuk Haklar na Dair Sözleşme çocuklara yönelik sayg felsefesini öne ç karmaktad r. Çocukla ilgilenen sağl k çal şanlar n n çocuklar n mümkün olan en iyi sağl k durumuna ulaşmalar için yaln zca hastal ğ tedavi etmenin 136

E. Örün ve M.M. Tatlı ötesinde, onlar n en iyi sağl k durumuna kavuşma hakk önündeki engellerin aş lmas nda çocuk haklar perspektifinden bakarak belirleyici rol alabilirler. Unutulmamal d r ki, çocuklar n içinde bulunduğu fiziksel, ekonomik ve sosyal ortamlar onlar n refah üzerinde güçlü bir etkiye sahiptir. REFERANSLAR 1. Antakyal oğlu Ş, Kumcu D. Büyümeden adaleti beklemek mümkün mü? İçinde: Acar H, Çoban Aİ. Çocuk Haklar na Dair Sözleşme nin 20. y l nda Türkiye de Çocuk Haklar. Ankara: Maya Akademi Yay nevi, 1.bask, 2010, 35-50. 2. Karataş K. Sosyal politika aç s ndan Türkiye de çocuklar. İçinde: Acar H, Çoban Aİ. Çocuk Haklar na Dair Sözleşme nin 20. y l nda Türkiye de Çocuk Haklar. Ankara: Maya Akademi Yay nevi, 1.bask, 2010, 51-66. 3. http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/40/481/5648.pdf. (Ulaş lma tarihi: 23.01.2012). 4. http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/38/298/2761.pdf. (Ulaş lma tarihi: 23.01.2012). 5. Türkiye İstatistik Kurumu. http://www.tuik.gov.tr/pretablo.do?tb_ id=39&ust_id=11. (Ulaş lma tarihi: 07.02.2012). 6. Landsdown G, Heykoop C, Hart S. Çev: Müftü G, Thibert AA. Sağl k Çal şanlar için CRED-PRO Çocuk Haklar Müfredat. Uluslar aras Çocuk Haklar ve Gelişimi Enstitüsü, 2008. 7. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü (2009) Türkiye Nüfus ve Sağl k Araşt rmas, 2008. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, Sağl k Bakanl ğ Ana Çocuk Sağl ğ ve Aile Planlamas Genel Müdürlüğü, Başbakanl k Devlet Planlama Teşkilat Müsteşarl ğ ve TÜBİTAK, Ankara, Türkiye. (http://www.hips.hacettepe.edu.tr/tnsa2008/data/tnsa- 2008_ana_Rapor-tr.pdf Ulaş lma tarihi: 09.01.2012) 8. Neyzi O, Ertuğrul T. Pediyatri. İçinde: Saner G, Durmaz Ö, Gökçe S. Protein Enerji Malnütrisyonu, Nobel T p Kitabevleri, 4.Bask, 2010 sayfa: 239-50. 9. Pasl F. Çocuk istismar na yönelik uygulamalar n çocuk haklar perspektifinden değerlendirilmesi. İçinde: Acar H, Çoban Aİ. Çocuk Haklar na Dair Sözleşme nin 20.y l nda Türkiye de Çocuk Haklar. Ankara: Maya Akademi Yay nevi, 1.bask, 2010, 155-65. 10. http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/155-156/karacaoglu.htm (Ulaşma tarihi:12.01.2012). 11. http://www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/ankara/areas/child.htm. (Ulaşma tarihi: 12.01.2012). 137