Aspirin Yem Değeri ve Çiftlik Hayvanlarının Beslenmesinde Kullanılabilme Olanakları: II. Ruminantların Beslenmesinde Kullanımı ve Etkileri Kasım ÖZEK Güney Marmara Kalkınma Ajansı, Balıkesir : kozek@gmka.gov.tr Geliş (Received): 30.05.2016 Kabul (Accepted): 25.07.2016 ÖZET: Bu derlemede, aspirin süt ve et sığırları ile küçükbaş hayvanların beslenmesinde kullanılabilme olanakları tartışılmıştır. Aspir, kurak ve yarı kurak bölgelerde yetiştirilebilen, hayvan beslemede soya alternatifi olabilecek bir yağlı tohum bitkisidir. Aspirin besin maddesi içeriği varyete, toprak ve iklim koşullarına bağlı olarak değişmektedir. Aspir, ruminant beslemede dane ve küspe olarak kullanılabildiği gibi kaba yem olarak kullanılmaya ve kaliteli silaj yapımına da uygundur. Tam yağlı aspir tohumu süt sığırı rasyonlarına 3 kg gün -1 seviyesinde eklenebilirken, aspir küspesi besi sığırları rasyonlarına % 15 düzeyinde ilave edilebilir. Damızlık koyunlara kaba yem olarak yedirildiğinde döl verimini arttırmakta, buzağılarda ise soğuğa karşı toleransı ve büyümeyi olumlu yönde etkilemektedir. Ayrıca aspir küspesi de kuzu ve oğlak besisinde başarıyla kullanılabilecek bir yemdir. Anahtar Kelimeler: Aspir, besi sığırı, besleme, koyun, süt sığırı. Feed Value and the ossibilities of Using in Farm Animal Nutrition of Safflower: II. The Using and Effects in Ruminant Nutrition ABSTRACT: In this review, the possibilities of using the safflower in dairy, beef cattle and small ruminant nutrition were discussed. Safflower is a soy alternative oilseed crop that can be grown arid and semi-arid regions for animal feed. Nutrient content of safflower varies depending on variety, soil and climatic conditions. Safflower can be used as grain, oil meal and forage in ruminant nutrition, and at the same time it is suitable for silage. Full-fat safflower seeds are given to dairy cattle with a level of 3 kg day -1. Also, beef cattle rations may contain 15% safflower meal. When safflower is used as forage in nutrition of breeding sheep it increases fertility. In addition, it is reported that safflower increases growth and cold tolerance of calves. Safflower meal can be used successfully in the fattening lambs and kids. Key words: Dairy cattle, beef cattle, nutrition, safflower, sheep GİRİŞ Aspir, esas olarak yağı ve hayvan yemi amacıyla ekilirken az da olsa bazı yemeklerde renklendirici olarak ve alternatif tıpta kullanılmak amacıyla da yetiştirilmektedir (Karakaş Oğuz ve Oğuz, 2006; İlkdoğan, 2012; Bergman ve Kandel, 2013). Aspir yağı, zeytinyağına göre daha az doymuş yağ asitleri, daha fazla doymamış yağ asitleri içermektedir. Bu yağ, kalp ve damar hastalıklarına yakalanma riskini azaltırken kötü kolesterol düzeyinin düşürülmesinde de önemli rol oynamaktadır (Karakaş Oğuz ve Oğuz, 2006; Malakian ve Hassanabadi, 2010; Blair, 2011 ). Aspirin besin maddesi kompozisyonu bölge toprak ve varyeteye bağlı olarak değişmektedir. Aspir küspesinin yem değeri ise içerdiği kabuk miktarı ve küspenin elde ediliş yöntemine bağlı olarak farklılık göstermektedir. Kabuğu büyük oranda ya da tamamen ayrılmış aspir küspesinin besin maddesi içeriği soya fasulyesi küspesinin besin madde içeriği ile eşdeğer ya da daha iyi durumdadır. Aspirin tohum, küspe ve kaba yem olarak besin maddesi içerikleri ile kanatlı beslemede kullanılabilme olanakları ve etkileri Özek (2016) tarafından detaylı bir şekilde verilmiştir. Aspir tohumu, küspesi veya yağının ruminant rasyonlarında sınırsız düzeyde kullanılması mümkün değildir. Oğuz ve ark. (2014) süt sığırı rasyonlarına 2 kg gün -1 düzeyinde aspir tohumu ilavesinin herhangi bir olumsuz etki olmaksızın kullanılabileceğini ancak bu seviyesinin 3 kg gün -1 düzeyine çıktığında süt veriminin azaldığını bildirmektedir. Diğer taraftan, Dschaak ve ark. (2011) süt sığırı rasyonlarına 3 kg gün -1 düzeyinde aspir tohumu ilavesinin mümkün olduğunu, ancak 4 kg gün -1 düzeyinde ilavenin bazı sorunlara neden olduğunu belirtmişlerdir. Voicu ve ark. (2009) aspir küspesinin besi sığırı rasyonlarına rasyon kesif yeminin % 18 i düzeyinde ilave edilebileceğini bildirirken, Tufarelli ve ark. (2013) aspir küspesinin hem kuzuların hem de oğlakların beslenmesinde kullanılabileceğini bildirmişlerdir. Aspirin kaba yem olarak süt sığırları, koyun ve besi sığırlarına yedirilebileceği ifade edilmektedir (Stanford ve ark., 2001; Voicu ve ark., 2009). Aspirin Süt Sığırlarının Beslenmesinde Kullanımı ve Etkileri Aspir tohumları, süt sığırlarına, besi hayvanlarına ve koyunlara kırılmadan bütün halde verilebilir. Oğuz ve ark. (2014) laktasyonun son dönemindeki süt sığırlarına hayvan başına 1, 2 veya 3 kg gün -1 aspir tohumu verilmesinin (kesif yemin % 12.5, % 25 veya % 37.5 i oranında) süt verimi, süt yağı, bazı kan ve rumen parametrelerine etkisini inceledikleri bir çalışmada, 35
hayvanlara günlük 2 kg aspir tohumu verilmesinin süt verimini olumsuz etkilemediği ancak günlük 3 kg aspir tohumu verilmesinin süt verimini önemli oranda düşürdüğü bildirilmiştir. Araştırıcılar, süt yağ miktarında önemli bir değişiklik olmadığını belirlemişlerdir. Sütte okside bir tat bırakması nedeniyle inek başına günde 3 kg dan fazla aspir tohumunun verilmemesine dikkat edilmelidir. Süt sığırı rasyonlarına rasyon kuru maddesinin % 6 sı oranında aspir yağı ilavesi, süt yağ yüzdesini ve yağ üretimini % 30 oranında düşürmektedir Ancak, süt verimi, süt protein ve laktoz oranını etkilememektedir. Süt yağ asidi kompozisyonu ise doymamış yağ asitleri lehine değişmektedir. Sütteki konjuge linoleik asit (CLA) miktarı da, % 87 oranında daha fazla olmaktadır (Bell ve ark., 2006). Süt yağ yüzdesi ve yağ üretimindeki bu düşüş, % 40-50 düzeyinde kaba yemle beslenen süt sığırlarının rumenlerinde gerçekleşen yağ asiti sentezinin rasyona yüksek oranda aspir yağı ilavesi ile sekteye uğramasının bir sonucudur (Griinari ve ark., 1998). Laktasyondaki süt sığırlarının rasyonlarına yağ ilavesi enerji dengesini, süt verimini, süt yağını, üremeyi ve hayvanın sağlığını pozitif yönde teşvik etmektedir. Bu yüzden, aspir süt sığırlarının özellikle laktasyonun ilk döneminde ihtiyaç duydukları yüksek enerji ihtiyaçlarının karşılanmasında önemli bir yağlı tohum olarak görülmektedir. Alizadeh ve ark. (2010) aspir tohumunun süt sığırı rasyonlarına laktasyonun erken döneminde rasyon kuru madde (KM) sinin % 5 i düzeyinde ilave edilebileceğini bildirmektedirler. Yüksek yağ ve düşük selüloz içeriği yönünde geliştirilen yeni bir aspir varyetesi (NutraSaff ) ile yerli (geleneksel) aspir varyetesinin süt sığırlarındaki etkilerini belirlemek amacıyla son zamanlarda yapılan bir çalışmada % 63 kaba yem % 37 kesif yem içeren rasyonlara % 3 düzeyinde yerli ya da Nutrasaff aspir varyetesi tohumu ilave edilmiştir (Dschaak ve ark., 2011). Kontrol rasyonu ise, % 2 düzeyinde pamuk tohumu içermiştir. İlgili araştırmanın sonuçları Çizelge 1 de verilmiştir. Çizelge 1 den görüldüğü gibi, rasyona aspir tohumu ilavesi KM alımını ve sindirimini etkilememiştir (>0.05). Bu sonuç, süt sığırı rasyonlarına % 3 düzeyinde aspir tohumu ilavesinin sindirimi olumsuz etkilemediğini göstermektedir. Ancak, bir başka çalışmada rasyona % 15 düzeyinde ayçiçeği küspesi ilavesinin KM alımını düşürdüğü bildirilmektedir (<0.05) (Mansoori ve ark., 2011). Dschaak ve ark. (2011), rasyona aspir tohumu ilavesinin ham protein (H) alımı ve sindirimini etkilemediğini (>0.05), Nutrasaff aspir varyetesi ilaveli grupta Nötral Deterjan Lif (NDF) alımının daha düşük gerçekleştiğini (<0.05), rumen içeriğinin ortalama ph sının da gruplar arasında farklılık göstermediğini bildirmiştir (>0.05) (Çizelge 1). Çizelge 1. Aspir tohumunun süt sığırlarında bazı sindirim ve performans özellikleri üzerine etkileri (Dschaak ve ark., 2011). Kontrol Yerli aspir Nutrasaff aspir tohumu (% 3) tohumu (% 3) KM alımı, kg gün -1 21.4 22.0 21.9 >0.05 KM sindirimi, % 70.1 71.2 72.4 >0.05 NDF alımı, kg gün -1 8.42 a 8.28 a 7.77 b <0.01 NDF sindirimi, % 61.3 60.7 62.6 >0.05 H alımı, kg gün -1 3.35 3.42 3.38 >0.05 H sindirimi, % 68.9 70.3 71.3 >0.05 Ortalama ph 6.23 6.21 6.26 >0.05 Süt verimi, kg gün -1 30.4 30.7 31.7 >0.05 %3.5 yağa dönüştürülmüş süt verimi, kg gün -1 29.4 28.6 28.9 >0.05 Süt yağ oranı, % 3.5 3.34 3.26 >0.05 Süt protein oranı, % 0.93 0.93 0.97 >0.05 Süt Laktoz oranı, % 4.62 4.66 4.65 >0.05 Yem çevirimi, süt verimi KM -1 alımı 1.41 1.39 1.45 >0.05 Yem çevirimi, %3.5 yağlı süt KM -1 alımı 1.37 1.29 1.32 >0.05 KM: Kuru madde, H: Ham protein, NDF: Nötral deterjan lif, Çizelge 1 de görüldüğü gibi, rasyona aspir tohumu ilavesi süt verimi ve süt kompozisyonunu etkilememiştir (>0.05). Aspir küspesinin süt sığırlarındaki etkileri ile ilgili sonuçlar arasında uyum olmadığı tespit edilmiştir. Kimi araştırmalarda aspir tohumu ilavesinin süt verimine etkisi olmazken (Alizadeh ve ark., 2010; Dschaak ve ark., 2010) kimi araştırmalarda da negatif etki bildirilmiştir (Mansoori ve ark., 2011). Bu farklı bildirişler, muhtemelen ilave edilen aspir miktarından, rasyon kompozisyonundan ve hayvanların fizyolojik durumlarındaki farklılıktan kaynaklanmış olabileceğini düşündürmektedir. Dschaak ve ark. (2011) rasyona aspir tohumu ilavesinin süt yağ, protein, laktoz düzeylerine ve yem çevirimine herhangi bir etkisinin olmadığını bildirirken (<0.05) (Çizelge 1), Dschaak ve ark. (2010) rasyona ilave edilen aspir küspesi miktarının % 4 düzeyine çıkarıldığında süt yağı yüzdesinin düştüğünü bildirmiştir. Dschaak ve ark. (2011) in yaptığı 36
araştırmanın sonuçları süt sığırı rasyonlarına % 3 düzeyinde yerli ya da NutraSaff aspir ilavesinin süt verimi, sindirim ve süt yağ verimine herhangi bir negatif etkisinin olmadığını göstermekte olup (Çizelge 1), süt sığırları için % 3 düzeyinde iyi bir yem kaynağıdır. Goering ve ark. (1976) korunmuş aspir yağının süt sığırlarında süt verimi, kompozisyonu, lezzeti ve oksidadif stabilitesine etkisini incelemek amacıyla yürüttükleri bir çalışmada 800 g korunmuş aspir yağını 16 hafta boyunca kaba:konsantre yem karışımına ilave etmişlerdir. Aspir yağı kazein-formaldehit (doğal polimerin (yüksek molekül ağırlıklı bileşikler) değiştirilmiş hali) ile muamele edilerek rumende biyohidrojenizasyondan (yemle alınan yağ asitlerinin rumende mikroorganizmalar tarafından doyurulması) korunmuştur. Sonuç olarak, sütte linoleik asit içeriği artmış, ancak süt verimi, yağı ve protein miktarında herhangi bir değişiklik olmamıştır. Dschaak ve ark. (2011) in yürüttükleri çalışmanın rasyona aspir tohumu ilavesinin süt yağ asidi içeriğine etkisine ilişkin sonuçları Çizelge 2 de verilmiştir. Çizelge 2. Rasyona % 3 düzeyine aspir tohumu ilavesinin süt sığırlarında süt yağ asidi içeriğine etkileri (Dschaak ve ark.., 2011). Yağ asidi, 100 g yağ asidi metil esterinde Konvansiyonel aspir Nutrasaff aspir Kontrol g olarak ilaveli (% 3) ilaveli (% 3) C16:0 37.3 a 34.7 b 32.1 c <0.01 C16:1 trans-9 0.37 0.38 0.39 >0.05 C16:1 cis-9 1.86 1.82 1.74 >0.05 C17:0 0.70 0.67 0.63 >0.05 C17:1 cis-10 0.28 0.28 0.26 >0.05 C18:0 8.12 8.15 9.14 >0.05 C18:1 cis-9 16.2 c 18.1 b 19.8 a <0.01 C18:1 trans-9 0.096 c 0.149 b 0.155 a <0.01 C18:1 trans-10 0.21 b 0.27 ab 0.36 a <0.05 C18:1 cis-11 1.24 b 1.35 ab 1.43 a <0.05 C18:1 trans-11 1.02 b 0.89 b 1.33 a <0.01 C18:1 trans, toplam 3.37 a 2.63 b 2.34 b <0.01 Trans-10, cis-12 CLA 0.45 0.34 0.33 >0.05 C18:2 n-6 2.31 2.49 2.52 >0.05 C18:3 n-3 0.45 0.49 0.45 >0.05 C18:3 n-6 0.036 0.042 0.036 >0.05 C20:0 0.10 0.11 0.10 >0.05 C20:1 0.080 0.097 0.088 >0.05 C20:2 0.049 0.048 0.057 >0.05 MUFA 23.5 c 25.9 b 28.5 a <0.01 UFA 3.62 3.89 3.92 >0.05 SFA 71.9 a 70.1 a 67.4 b <0.01 SCFA 6.91 7.09 6.85 >0.05 MCFA 60.2 a 58.4 b 54.9 c <0.01 LCFA 31.9 c 34.4 b 38.1 a <0.01 CLA: Konjuge loneliek asit; MUFA = Tekli doymamış yağ asitleri; UFA = Çoklu doymamış yağ asitleri ; SFA = Doymuş yağ asitleri; SCFA = Kısa zincirli yağ asitleri (C4:0 - C10:0); MCFA = Orta zincirli yağ asitleri (C11:0 - C17:1 cis -10); LCFA = Uzun zincirli yağ asitleri (C18:0 - C24:0). Rasyona aspir tohumu ilavesi, sütteki palmitik yağ asidi (C16:0) miktarını önemli düzeyde düşürmüştür (<0.05). En düşük değer ise 32.1 g 100g -1 ile Nutrasaff aspir varyetesi ilaveli grupta tespit edilmiştir. Sütteki oleik asit miktarı, yerli ve Nuttrasaff aspir tohumu ilaveli gruplarda kontrol grubuna kıyasla önemli düzeyde daha yüksek tespit edilmiştir (<0.05). Aspir ilaveli iki grup arasında mukayese yapıldığında Nutrasaff aspir tohumu ilave edilmiş grubun süt oleik asit miktarı, konvansiyonel aspir ilaveli grubunkinden daha düşük bulunmuştur (<0.05). Aspir tohumu ilavesi, süt linoleik (C18:2 n-6) ve linolenik (C18:3 n-6) yağ asidi miktarlarını artma eğilimine sokmuş ancak önemli düzeyde etkilememiştir (>0.05). Rasyona aspir tohumu ilavesinin sütteki toplam doymuş yağ asitleri (SFA), tekli doymamış yağ asitleri (MUFA) ve çoklu doymamış yağ asitleri (UFA) miktarlarına etkisi yukarıda ferdi yağ asitleri üzerinden açıklanan yönde gerçekleşmiştir (Çizelge 2). Rasyon yağ asidi kompozisyonu ile süt yağ asidi kompozisyonu arasında doğrusal bir ilişki mevcuttur (Chilliard ve Ferlay, 2004). Bu anlamda, benzer sonuçlar bu çalışmada da gözlenmiştir (Çizelge 2). 37
Yapılan bir çalışmada, rasyona KM üzerinden 3 ay süreyle rasyon yağının % 5 ini karşılayacak düzeyde aspir tohumu ilavesinin, canlı ağırlık, süt verimi ve buzağıların büyüme performansına herhangi bir negatif etkisi olmamıştır (>0.05). Süt yağ yüzdesi 30. günde gruplar arasında herhangi bir farklılık göstermezken (>0.05) 60 ve 90. günlerde aspir tohumu tüketen gruplarda daha yüksek bulunmuştur (<0.05). Serum glikoz, insülin, IGF-I (İnsuline-benzer Büyüme Faktörü- 1) ve GH (büyüme hormonu) seviyelerinin de aspir tohumu ilavesinden etkilenmediği bildirilmiştir (>0.05) (Bottger ve ark., 2002). Aspirin Besi Sığırlarının Beslenmesinde Kullanımı ve Etkileri Aspirin besi sığırlarının beslenmesinde kullanımına ilişkin çalışma sayısı diğer türlere göre nispeten daha azdır. Voicu ve ark. (2009) besi sığırlarında aspir küspesinin besi performansına etkisini belirlemek amacıyla yaptıkları çalışmanın sonuçları Çizelge 3 te verilmiştir. Araştırmada, rasyon kesif yeminin % 18 ya da % 35 ini aspir küspesi oluşturmuştur. Hayvanlara kaba yem olarak buğday silajı yedirilmiştir. Çizelge 3 ten de görüldüğü gibi iki farklı düzeydeki aspir küspesi ilavesinin besi sığırlarında besi performansına olumsuz bir etkisi olmamıştır (>0.05). Ancak, rasyon kesif yeminin % 18 ve % 35 i düzeyinde aspir küspesi ilave edilmiş rasyonlarla beslenen hayvanlarda besi sonu canlı ağırlığı kontrol grubuna göre sayısal olarak sırasıyla % 3 ve % 10 daha düşük olduğu tespit edilmiştir (>0.05) (Çizelge 3). Yem çevirimi, kesif yemin % 18 ve % 35 i yerine aspir küspesi ilaveli gruplarda kontrol grubuna kıyasla sayısal olarak sırasıyla % 9 ve % 14 daha kötüdür (>0.05). Bu nedenle, aspir küspesinin besi hayvanlarının rasyonlarına kesif yemin % 15 inden daha fazla düzeyde ilavesinin fayda-maliyet analizi ve yem kaynaklarına ulaşma durumuna göre bir değerlendirilme yapıldıktan sonra karar verilmesi daha doğru olacaktır. Aspir tohumu, yüksek oranda linoleik asit içermesi münasebetiyle üreme performansını arttırdığından damızlıkların beslenmesinde tercih edilmektedir (Blair, 2011). Ayrıca, aspir tohumu ve aspirin kaba yem olarak tüketilmesinin soğuğa karşı toleransı arttırdığı bildirilmektedir (Lammoglia ve ark., 1999a; Lammoglia ve ark., 1999b). Stanford ve ark. (2001), aspirin kaba yem olarak yem değerini ve sindirimini belirlemek ve yonca ile kıyaslamak amacıyla tam çiçeklenmiş aspir otu, dona maruz kalmış olgunlaşmış aspir otu ve yonca otunun sindirilebilirlikleriyle ilgili bazı özelliklerini Jersey tosunlarında in situ olarak belirlemişlerdir. Bu araştırmanın sonuçları Çizelge 4 te verilmiştir. Çizelge 4 ten görüldüğü gibi, dona maruz kalmış olgun aspir otunun KM üzerinden potansiyel sindirilebilir kısmı yonca ve tam çiçeklenmiş aspir otundan daha düşüktür (<0.05). Tam çiçeklenmiş aspir ve dona maruz kalmış olgun aspir otunun H üzerinden potansiyel sindirilebilir kısmı yoncadan daha fazladır (<0.05). Gerçek rumen parçalanabilirliğine bakıldığında, H bakımından üç kaba yemin değerleri birbirine çok yakınken KM yönünden dona maruz kalmış olgun aspir otunun diğerlerinden daha düşük olduğu görülmektedir (<0.05) (Çizelge 4). Aspir otunda olgunlaşma ile sindirimin düşmesi, NDF, ADF (asit deterjan lif) ve lignin miktarının artmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. Çizelge 3. Rasyon kesif yeminin % 18 ya da % 35 i düzeyinde aspir küspesi ilavesinin besi sığırlarında besi performansına etkisi (Voicu ve ark., 2009). Kontrol % 18 Aspir % 35 Aspir küspeli küspeli Kaba yem Tüketimi (KM üzerinden), kg gün -1 3.23 3.19 3.24 >0.05 Kesif Yem tüketimi (KM üzerinden), kg gün -1 6.14 6.14 6.14 >0.05 Başlangıç canlı ağırlık, kg 286.7 286.1 283.8 >0.05 Besi sonu canlı ağırlık, kg 361.1 353.2 348.2 >0.05 Yem çevirimi, kg KM Kg -1 canlı ağırlık artışı 5.66 5.95 6.55 >0.05 KM:Kuru madde Çizelge 4. Aspir ve yoncanın kuru ot olarak Jersey tosunlarda bazı özellikleri (Stanford ve ark., 2001). Özelikler Dona maruz Yonca Tam çiçeklenmiş kalmış olgun aspir otu aspir otu otu(tohumlu) otansiyel sindirilebilir kısım, % KM 47.4 b 45.8 b 31.5 a <0.05 H 48.0 a 64.4 b 65.4 b <0.05 Çözünebilir kısım, %. KM 43.4 33.2 29.6 >0.05 H 46.5 23.4 20.4 >0.05 Gerçek rumen parçalanabilirliği, % KM 62.2 b 63.6 b 47.4 a <0.05 H 76.8 79.0 76.9 >0.05 KM:Kuru madde; H:Ham protein 38
Aspirin Küçükbaş Hayvanların Beslenmesinde Kullanımı ve Etkileri Stanford ve ark. (2001), kurudaki koyunlarda aspirin kaba yem olarak değerini ve döl verimine etkisini belirlemek amacıyla tam çiçeklenmiş aspir otu ve yoncanın denendiği bir besleme denemesi yürütmüşlerdir. Çalışmada elde edilen sonuçlar Çizelge 5 te verilmiştir. Araştırma 9 hafta devam etmiş, bu sürenin sonunda koyunlar çiftleştirilmeye bırakılmış ve çiftleşme ve gebelik süresince yonca kuru otuna ilaveten günlük 1 kg arpa ile beslenmişlerdir. Araştırmada, ilgi çeken husus aspir otu ile beslenen koyunlarda döl veriminin beklenmedik şekilde artmış olmasıdır. Ancak, Afganistan, Hindistan ve Çin gibi asya ülkelerinde halk arasındaki geleneksel tıpta çocuk sahibi olmak isteyen kadınlarda aspir ve aspir çiçeği çayı içirilmesinin geçmişten günümüze kullanılan bir yöntem olduğu bildirilmektedir (Stanford ve ark. 2001). Dolayısıyla bu araştırmada da aspir otu ile beslenen koyunlarda döl verimin artmış olması aspir bitkisinde üreme hormonlarını arttırıcı ya da uyarıcı özellikler olduğunu düşündürmektedir. Ancak, bu konuda bilimsel bir şey söyleyebilmek için daha ileri araştırmalara ihtiyaç vardır. Bu araştırma, aspir otunun damızlık koyunlara kaba yem olarak rahatlıkla verilebileceğini göstermiştir. Ancak aspir otunda yem çevirimi yoncaya göre daha kötüdür. Ağız yaralanmaları ve yem tüketiminde düşüş şeklinde tezahür edecek diğer olumsuzluklar da bildirilmemiştir. Aspir küspesinin kuzu ve oğlaklarda besi performasına, karkas özelliklerine ve et yağ asiti kompozisyonuna etkisini belirlemek amacıyla iki araştırma yapılmıştır (Tufarelli ve ark., 2013). Her iki araştırmada yaklaşık 40 günlük yaştaki kuzu ve oğlaklarda 50 gün sürmüş, kuzu ve oğlaklar tam rasyon ile beslenmişlerdir. Kuzu ve oğlaklarda yapılan her iki araştırmada da kontrol yeminin ana bileşenini mısır oluştururken deneme yemlerinin ana bileşenini aspir küspesi oluşturmuştur. Araştırmanın sonuçları Çizelge 6 da verilmiştir. Çizelge 6 dan da görüldüğü gibi, kuzularda canlı ağırlık ve yem tüketimi aspir küspesinden etkilenmemiştir (>0.05). Ancak, yemden yararlanmanın aspir küspeli yemi tüketen grupta daha iyi olduğu görülmektedir (<0.05). Oğlaklarda, canlı ağırlık aspir küspesinden etkilenmezken (>0.05) aspir küspeli grupta yem tüketimi daha düşük, yemden yararlanma daha iyi gerçekleşmiştir (<0.05). Hem kuzularda hem oğlaklarda gruplar arasında karkas özellikleri bakımından farklılık tespit edilmemiştir (>0.05) (Çizelge 6). Aspir küspeli yemle beslenen kuzu ve oğlakların etlerinin kontrol yemiyle beslenen kuzu ve oğlakların etlerine kıyasla doymuş yağ asitleri bakımından daha düşük (<0.05), doymamış yağ asitleri bakımından daha yüksek (<0.05) düzeyde olduğu görülmektedir (Çizelge 6). Aspir küspeli yemle beslenen oğlakların etlerinin tekli doymamış yağ asidi içeriği de daha yüksek bulunmuştur (<0.05). Çizelge 6 da verilen araştırmanın sonuçları, aspir küspesinin hem kuzuların hem de oğlakların beslenmesinde besi performansını olumsuz etkilemeksizin ve hatta et kalitesini insan sağlığı açısından daha yararlı olduğu bildirilen doymamış yağ asitleri lehine arttırarak kullanılabileceğini göstermektedir. Diğer taraftan, aspir küspesi içerdiği fenolik glikozitler (2-hydroxyarctiin ve matairesional monoglucoside) nedeniyle ishal yapıcı ve acı tat oluşturucu özelliğe sahip olup bu fenolik glikozidlerler nedeniyle oluşan olumsuzluklar metanol muamelesi veya beta-glukozidaz ilavesi ile ortadan kaldırılabilmektedir (Blair, 2011). Bolte ve ark. (2002) yaptıkları bir çalışmada, yüksek oleik ve linoleik yağ asitleri içeren aspir tohumlarının koyunlarda kas ve adipoz dokulardaki yağ asitlerine olan etkilerini araştırmışlardır. Kontrol rasyonu şeker pancarı posası, yulaf samanı ve soya küspesinden hazırlanmıştır. Gruplarda ortalama günlük canlı ağırlık artışı, yemden yararlanma oranı ve karkas özellikleri bakımından herhangi bir farklılık görülmez iken (>0.05) adipoz dokulardaki doymuş yağ asitleri miktarı aspir tohumu katılan diğer gruplardan daha yüksek bulunmuştur (<0.05). Bununla beraber kaslardaki CLA içeriği aspir katılan gruplarda artış göstermiştir. Dolayısıyla hem doymuş yağ asitlerinin azalması hem de CLA gibi insan sağlığını olumlu yönde etkileyen yağ asitlerinin artması nedeniyle aspirin besi performansını olumsuz etkilemeksizin et kalitesini artırabileceği sonucuna varılmıştır. Tufarelli ve ark. (2013) da koyun rasyonlarına % 3-6 oranında ilave edilen aspir yağının ette doymamış yağ asitleri ve CLA oranını arttırdığını belirtmişlerdir. SONUÇ ve ÖNERİLER Aspirin ruminant hayvanların beslenmesinde kullanımını maddeler halinde şu şekilde özetleyebiliriz: 1. Aspirin yem değeri varyete, toprak ve iklim koşullarına bağlı olarak değişmektedir. Aspir küspesinin yem değeri SFK ya yakın olup, aspir ülkemizde soyaya alternatif olabilecek bir bitkidir. Aspir, ruminantların beslenmesinde dane, küspe, ve kaba yem olarak belirli düzeyde rahatlıkla kullanılabilecek bir yemdir. 2. Günlük 2 kg aspir tohumu süt sığırı rasyonlarına herhangi bir olumsuz etkisi olmaksızın ilave edilebilir. Rasyonda aspirden gelen yağ miktarının artması süt ve yağ verimini olumsuz etkilemektedir. Rasyona aspir tohumu, aspir küspesi veya aspir yağı ilavesi süt yağ asiti komposizyonu doymamış yağ asitler lehine arttırmaktadır. 3. Aspir tohumu ya da küspesi besi sığırlarının kesif yemlerinin % 15 ini oluşturacak düzeyde rasyonlara ilave edilebilir. Bu düzeyin üzerinde ilave edildiğinde besi performansını olumsuz etkilemektedir. Beside belirli bir düzeyin üzerinde kullanılmasına, fayda-maliyet analizi ve yem kaynaklarına ulaşma durumuna göre bir değerlendirilme yapıldıktan sonra karar verilmesi daha doğru olacaktır. 39
4. Aspirin damızlık koyunlara kaba yem olarak kullanılması döl verimini attırmaktadır. Ancak aspir koyunlarda kaba yem olarak yem çevirimini yoncaya göre kötüleştirmektedir. Kuzu ve oğlak besisinde kesif yemin önemli bir kısmının aspir küspesinden oluşması, besi performansını olumsuz etkilememektedir. Hatta yem çevirimi daha da iyileşmektedir. Aspirli yemle beslenen kuzu ve oğlakların etlerinin yağ asidi içeriği doymamış yağ asitleri lehine artmakta ve oğlakların etlerinin tekli doymamış yağ asidi içeriği de artış göstermektedir. Sonuç olarak; Aspir, dane, küspe, ve kaba yem olarak ifade edilen sınırlar içerisinde herhangi bir olumsuz etkisi olmaksızın ruminantların beslenmesinde kullanılabilecek bir yemdir. Çizelge 5. Aspir otunun kurudaki koyunlarda kaba yem olarak kullanılabilme olanakları (Stanford ve ark., 2001). Tam çiçeklenmiş aspir Yonca otu otu Deneme başı canlı ağırlık, kg 71.3 72.3 >0.05 Deneme sonu canlı ağırlık, kg 78.7 83.0 >0.05 Yem tüketimi (KM üzerinden), kg gün -1 2.1 2.2 >0.05 Sunulan yem (KM üzerinden, kg gün -1 2.2 a 2.4 b <0.05 Tüketilmeyen yem, sunulan yemin % si olarak 2.0 a 3.6 b <0.05 Yem çevirimi, g canlı ağırlık artışı kg -1 yem 45 a 58 b <0.05 Kuzulayan koyun başına doğan kuzu sayısı, adet 1.6 1.6 >0.05 Doğum yapan koyun oranı, % 80.1 a 89.7 b <0.05 Çizelge 6. Aspir küspesinin tam rasyonla beslenen kuzu ve oğlaklardaki etkileri (Tufarelli ve ark., 2013). Kuzu Oğlak Kontrol Aspir Kontrol Aspir Deneme başı canlı ağırlık, kg 16.2 16.0 >0.05 12.0 12.1 >0.05 Deneme sonu canlı ağırlık, kg 23.1 23.9 >0.05 20.3 20.7 >0.05 Yem Tüketimi, g gün -1 960 874 >0.05 765 A 621 B <0.05 Yem çevirimi, g g -1 5.88 a 4.65 b <0.05 4.24 A 3.69 B <0.05 Karkas i, % Nem 75.70 75.78 >0.05 75.81 74.80 >0.05 rotein 18.60 19.0 >0.05 19.72 18.98 >0.05 Yağ 3.93 3.27 >0.05 3.17 3.73 >0.05 Kül 1.31 1.24 >0.05 1.08 1.00 >0.05 Et yağ asidi kompozisyonu, toplam yağ asitlerinin % si olarak Σ SFA 48.50 a 46.74 b <0.05 44.73 A 38.65 B <0.05 Σ MUFA 42.89 44.45 >0.05 47.82 B 54.54 A <0.05 Σ UFA 8.52 8.81 >0.05 7.43 6.80 >0.05 Σ UFA 51.40 b 53.26 a <0.05 55.26 B 61.34 A <0.05 Total n-6 7.72 7.80 >0.05 6.61 5.74 >0.05 Total n-3 0.89 1.01 >0.05 0.82 1.06 >0.05 MUFA = Tekli doymamış yağ asitleri, UFA = Çoklu doymamış yağ asitleri, SFA = Doymuş yağ asitleri, UFA: Doymamış yağ asitleri 40
KAYNAKLAR Alizadeh AR, Ghorbani GR, Alikhani M, Rahmani HR, Nikkhah A 2010. Safflower Seeds In Corn Silage And Alfalfa Hay Based Early Lactation Diets: A ractice Within An Optimum Forage Choice. Anim. Feed Sci. Technol, 155:18 24. Bell JA, Griinari JM, Kennelly JJ 2006. Effect of Safflower Oil, Flaxseed Oil, Monensin, and Vitamin E on Concentration of Conjugated Linoleic Acid in Bovine Milk Fat. J. Dairy Sci, 89:733 748. Bergman J, Kandel H 2013. Safflower production. Nort Dokato State University Extension Service. ND, USA. https://www.ag.ndsu.edu/pubs/plantsci /crops/a870.pdf (Erişim tarihi: 20.03 2014). Blair R 2008. Nutrition and Feeding of Organic oultry. (CABI). Bolte MR, Hess BW, Means WJ, Moss GE, Rule DC 2002. Feeding Lambs High-Oleate or High- Linoleate Safflower Seeds Differentially Influences Carcass Fatty Acid Composition. Journal of Animal Science, 80: 609-616 Bottger JD, Hess BW, Alexander BM, Hixon DL, Woodard LF, Funston RN, Hallford DM, Moss GE 2002. Effects of Supplementation With High Linoleic or Oleic Cracked Safflower Seeds on ostpartum Reproduction and Calf erformance of rimiparous Beef Heifers. J. Anim. Sci, 80: 2023-2030. Chilliard Y, Ferlay A 2004. Dietary Lipids and Forages Interactions on Cow and Goat Milk Fatty Acid Composition And Sensory roperties. Reprod. Nutr. Dev, 44:467 492. Dschaak CM, Eun JS, Young AJ, Bergman JW 2010. Nutritive Merits of Whole Nutrasaff Safflower Seed When Fed to Holstein Dairy Cows During Midlactation. Anim. Feed Sci. Technol, 156: 26 36. Dschaak CM, Noviandi CT, Eun JS, Fellner V, Young AJ, Zobell DR, Israelsen CE 2011. Ruminal Fermentation, Milk Fatty Acid rofiles, and roductive erformance of Holstein Dairy Cows Fed 2 Different Safflower Seeds. J. Dairy Sci, 94(10):5138 5150. Goering HK, Gordon CH, Wrenn TR 1976. Effect of Feeding rotected Safflower Oil on Yield, Composition, Flavor And Oxidative Stability of Milk. J. Dairy. Sci, 59: 416-425. Griinari JM, Dwyer DA, McGuire MA, Bauman DE, almquist DL, Nurmela KV 1998. Trans- Octadecanoic Acids and Milk Fat Depression in Lactating Dairy Cows. J. Dairy Sci, 81: 1251 1261. İlkdoğan U 2012. Türkiye de Aspir Üretimi İçin Gerekli Koşullar ve Oluşturulacak olitikalar. Ankara Üniversitesi.Fen Bilimleri Enstitüsü., Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı, Doktora tezi. Lammoglia MA, Bellows RA, Grings EE, Bergman JW, Short RE, MacNeil MD 1999a. Effects of Feeding Beef Females Supplemental Fat During Gestation on Cold Tolerance in Newborn Calves. J. Anim. Sci, 77(4): 824-834. Lammoglia MA, Bellows RA, Grings EE, Bergman JW, Short, RE, MacNeil MD 1999b. Effects of repartum Supplementary Fat and Muscle Hypertrophy Genotype on Cold Tolerance in Newborn Calves. J. Anim. Sci, 77:2227-2233. Malakian M, Hassanabadi A 2010. Inclusion of Full-Fat Safflower Seed (Carthamus tinctorius L.) in Broiler Diet. Italian Journal of Animal Science, 9(e52):268-272. Mansoori H, Aghazadeh A, Nazeradl N 2011. Sunflower Oil Seed (raw-or heat-treated) in Lactating Dairy Cow s Diets: Effects on Milk Fatty Acids rofile and Milk roduction. J. Anim. Vet. Adv, 10: 470 479. Karakaş Oğuz, F., Oğuz, M.N. 2006. Aspir ve hayvan beslemede kullanımı. Yem Magazin, 14(45):29-33. Oğuz MN, Oğuz KF, Büyükoğlu Tİ 2014. Effect Of Different Concentrations of Dietary Safflower Seed on Milk Yield and Some Rumen and Blood arameters at the end Stage of Lactation in Dairy Cows. Revista Brasileira Zootecnia, 43(4):207-211. Özek K 2016. Aspirin Yem Değeri ve Çiftlik Hayvanlarının Beslenmesinde Kullanılabilme Olanakları: I. Kanatlıların Beslenmesinde Kullanımı ve Etkileri. Iğdır Üniversitesi. Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 6(4): 169-178. Stanford K, Wallins GL, Lees BM, Mündel HH 2001. Feeding Value of Immature Safflower Forage for Dry Ewes. Canadian Journal of Animal science, 81: 289 292. Tufarelli V, Vicenti A, Ragni M, into F, Selvaggi M 2013. Feeding of Safflower (Carthamus tintorius) Cake in Small Ruminant Total Mixed Rations: Effects on Growth Traits and Meat Fatty Acid Composition. Iranian Journal of Applied Animal Science, 3(2): 243-247. Voicu D, Voicu I, Hebean V, Bader L, Calin A 2009. Bioproductive and Economic Effect of The Safflower on Steer erformance. Archiva Zootechnica, 12 (3): 39-44. 41