IETC 2015 Etmen Tabanlı Uçuş Eğitimi Uygulaması Sibel BİRTANE AKAR 1, Güray YILMAZ 2 1 Bilgisayar Programcılığı Bölümü İstanbul Arel Üniversitesi sibelbirtane@arel.edu.tr 2 Bilgisayar Mühendisliği Bölümü Hava Harp Okulu g.yilmaz@hho.edu.tr Abstract Looking at the development of computer systems in recent years, software model of the day by the central work of the model is introduced to distributed work model. This development is located by finding the classroom-based teaching in the field of education has led to the development of complementary space independent educational software. These software were used in artificial intelligence and agent technology for work smarter and more coordinated. Thus, these intelligent systems designed, distributed interactive working environment can be made in one of the many operations and decision-making autonomy, independent problem-solving skills that are gained. In this study, the implementation of distance education technology training software agent-based architectures have been investigated. The use of this technology in flight training recommendation of the agent-based method is evaluated on the ability to provide such training. Keywords: Distributed systems, intelligent agent technology, distance education, flight training. GİRİŞ Eğitim; okullar, kurslar vasıtasıyla bireylere hayatta gerekli olan bilgi ve kabiliyetlerin önceden saptanmış esaslara göre insanların davranışlarında belli gelişmeler sağlamaya yarayan planlı etkiler dizesidir. Gelişen bilgisayar teknolojisi beraberinde yenilikleri getirmiştir. Bilgisayar teknolojisinin, haberleşme ve iletişim sağlama amacı ile oluşturulan internet ağını da kullanması, eğitimi uzaktaki insanlara taşıma olanağını sağlamıştır (İşman, 2011). Her alanda olduğu gibi eğitimde de yeni teknolojilerle paralel olarak gelişen, geleneksel eğitimden farklı, mekân ve zaman sınırlanmasından uzak gelişmeler sağlanmıştır. Web tabanlı uzaktan öğretim uygulamaları, öğretmen merkezli eğitim sisteminden öğrenci merkezli bir öğretim sistemine geçişi ifade etmektedir. Bu açıdan bakıldığında, nesnelci öğretimden oluşturmacı öğrenme yaklaşımlarına doğru da bir anlayış değişikliğinin meydana geldiği söylenebilir (Distance Education, 2003 ). Uzaktan eğitimde bu durum öğrencinin öğrenecekleri şeye kendilerinin karar vermesi ve yaşadıkları deneyimler üzerine kendi öğrenecekleri konulara yoğunlaşmalarını sağlayan bir yapı söz konusudur. Bu karar verme yapısı yapay zekâ ve etmen tabanlı yazılımlar ile sağlanmaktadır (Distance Education, 2003; Dağ, 2011) 434
Son yıllarda üzerinde yoğun çalışılan yapay zekâ teknikleri, bilgisayar destekli karar yazılımlarına yeni bir boyut getirmiştir. Yapay zekâ çalışmalarının temel amacı; insan gibi düşünüp yorum yapabilen, çıkarımlarda bulunup karar verebilen bilgisayar programları oluşturabilmektir. Geliştirilen bilgisayar programlarına bakıldığında geleneksel yapay zekâ tekniklerinin yanında 1980 lerden bu yana geliştirilmiş olan etmen tabanlı yazılım mimarilerinin de yer aldığı görülmektedir. Geleneksel bilgisayar temelli öğretim sistemlerinin ana problemlerinden biri, her öğrenciye uygun öğretim yönteminin nasıl sağlanacağıdır. Tasarlanan sistem mümkün olduğunca öğretmenden beklenen rolleri karşılamaya yönelik olmalıdır. Her öğrenci için yapılandırılan robot öğrenci modeli; öğrenciye uygun öğretim izlencesini adapte edebilir yetenekte olmalıdır. Sistem problem çözümlerinde ve alıştırmalarda görev başarısına destek vermeli ve ihtiyaç duyulan yardımcı kaynakları nerede olursa olsun öğrenciye sunabilmelidir. Son zamanlardaki gelişmeler zeki öğretim ortamlarının tasarımında, rol tabanlı etmen temelli mimarilerin kullanımını gerekli kılmaktadır. Çünkü çoklu-etmen mimarisi öğretim sisteminin gelişiminde çok uygun bir potansiyele sahiptir (Messina, 2013). Etmenler, dağıtık uygulamaların yaygınlaşması ile ortaya çıkan bir konudur. Özellikle internetin dağıtık yapısı, sürekli dağıtık sistemlerin geliştirilmesi yeni teknolojilerin aranmasına neden olmuştur. Zekilik, otonomluk ve sosyallik gibi özelliklere sahip olan çok etmenli sistem, insan müdahalesi olmadan kullanıcıları adına hareket ederek kullanıcıların hedeflerini yerine getirmek ve bilgilerini birbirleriyle paylaşmak için çalışırlar (Ergün,2013; Aydın). Otonom bir etmen, bulunduğu ortamı algılar ve ona göre faaliyet gösterir, zamanla sahip olduğu programı devam ettirir ve gelecekle ilgili güncellemeleri algılama yoluyla kendiliğinden yapabilir (Long, 2014). Eğitim için geliştirilen sistemlerde kullanılan etmenler rol ve işlevlerine göre tanımlanmışlardır. En çok bilinen eğitimsel etmenler; zeki etmenler, arayüz etmeni, asistan etmen, bilgi etmeni, değerlendirme etmeni, pedagojik etmen, tavsiye veren etmen ve uzman etmenler olarak bilinmektelerdir (Yılmaz, 2011). Eğitim etmeni Şekil 1 de görüldüğü üzere dört kavramsal bileşenden oluşur. Öğrenme Bileşeni Başarım Bileşeni Eleştirmen Problem Oluşturucu Başarım bileşeni, algılayıcılar sayesinde ortamda olan algıları alır ve eylemlere karar verir. Öğrenme bileşeni, eleştirmenden gelen ve etmenin ne kadar iyi olduğunu gösteren geri dönüt 435
kullanarak, gelecekte daha iyi olması için başarım bileşeninin nasıl değiştirilmesi gerektiğine karar verir. Problem oluşturucu, yeni ve bilgilendirici tecrübelerin elde edileceği eylemlerin önerilmesinden sorumludur (Yılmaz,2011). Şekil 1. Eğitim Etmeni yapısı. Eğitim uygulamalarında kullanılan eğitsel etmenler görevlerine göre 7 ye ayrılırlar. Bunlar; a) Zeki Etmen: Bulunduğu durum içerisinde kendi kendine karar verebilen etmenlerdir. Bu etmen türlerinin tasarlanması ve yazılımlarda kullanılması yapay zekâ araştırmaları kapsamında yer almaktadır. Eğitim sistemlerinin tasarlanmasında kullanılan zeki etmenler iki temel yeteneğe sahiptirler (Yılmaz,2011); Uyum Sağlama Yeteneği: Eğitsel arayüz etmenleri öğrenme ortamına uyum sağlama yeteneğine sahip olarak tasarlanabilirler. Etmenin uyum sağlama yeteneği ile öğrenme ortamında her bir öğrencinin kişisel ihtiyaç ve tercihlerine uygun olarak eğitsel arayüz etmeni öğrenme ortamına uyum sağlayacaktır. Yani sistemin, öğrenme ortamında öğrencilerin karşılaştığı farklı problemler karşısında farklı çözüm önerileri getirebilme yeteneğine sahip olmasını sağlar. Öğrenme Yeteneği: Zeki etmenin öğrenme yetenekleri sayesinde sistem; deneme-yanılma, gözlem yapma, kullanıcının davranışlarını analiz etme gibi yollarla öğrenmeler gerçekleştirebilir ve öğrendikleriyle ilgili olarak örnekleme ve genellemeler yapabilir. b) Arayüz Etmeni: Eğitsel etmenin kullanıcıya görünen bölümüdür. Yani eğitsel etmenin kullanıcı arayüzüdür. Arayüz etmeni kullanıcıyla etkileşim içerisindedir ve sistemde bulunan diğer etmenler ile işbirliği halindedir. c) Asistan Etmen: Öğrenciyle etkileşim kurarak ona yardım ve rehberlik etmekten sorumludur. d) Bilgi Etmeni: Bu etmen bilginin sunulmasını ve bir arayüzle bilgiye ulaşılmasını sağlamaktadır. 436
e) Değerlendirme Etmeni: Yazılımdaki değerlendirme araçlarını kullanarak öğrencilerin konuyla ilgili değerlendirilmesini sağlar ve elde ettiği değerlendirme sonuçlarına göre öğrencilerin profilini güncelleştirir. f) Pedagojik Etmen: Hedef kitleye uygun pedagojik yöntem ve teknikler kullanarak, öğrencilerin konuyla ilgili içeriği etkili bir şekilde öğrenmelerine yardımcı olur. g) Tavsiye Veren Etmen: Bu etmen, akıllı bir kişisel yardımcı olarak sistem içerisinde yer alır. Tavsiye veren ajan kullanıcının hareket ve eylemlerini izler ve gerekli bilgileri bularak konuya ilişkin önerilerde bulunur (Yılmaz,2011). ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Günümüzde yaygın olarak uzaktan öğretim uygulamalarında öğrenme ve öğretme amaçlı web kullanımı artmakta ve bu amaçla birçok ülkede üniversitelerde geleneksel sınıf-temelli öğretimi tamamlayıcı yazılımlar geliştirilmektedir. Bu yazılımlarda sistemin daha zeki ve koordineli çalışması amacıyla yapay zekâ teknikleri, uzman sistemler ve etmen teknolojilerinden yararlanılmaktadır. Böylelikle tasarlanan yeni zeki sistemler, dağıtık birçok işlemin bir arada yapılabildiği, etkileşimli bir çalışma ortamı ve karar verme özerkliği olan, bağımsız problem çözme yeteneğine sahip sistemlere dönüştürülmektedir (Alaybeyoğlu). Aşağıda dünya genelinde değişik ülkelerde tasarlanan ve farklı alanlarda uygulamaları yapılan bu çalışmalardan bazıları incelenmiştir. A. Uzaktan Eğitimde Etmen Temelli Bir Yaklaşım Bu sistem etkin olarak web üzerinde çalışan etmen temelli bir mimari ile geliştirilmiştir. Web üzerinden sunulan yeni olanaklar kullanılarak, ağ araçları yardımıyla etkileşimli bir eğitim ortamında öğrencilerin bir araya geldikleri sanal bir öğrenme ortamı tasarlanmıştır ( Leung, 2001). Eğitime destek amaçlı tasarlanan bu sistemin fonksiyonları genel olarak öğrencilerin kurs materyalleri, çalışma programları, tartışma formları ve audio-video ders materyallerini kendi bilgisayarlarına indirip kullanmaları üzerine odaklanmıştır. Ders materyalleri web üzerinde herhangi bir siteden HTML formatında veya grafik, ses ve video biçimindeki saklanmaktadır. İlgili bağlantılar yardımıyla başka bilgisayarlardaki değişik biçimlerdeki bilgilere de erişilebilmekte ve gerçek derslerde daha önceden hazırlanmış materyallerden de serbestçe yararlanmak mümkün olmaktadır (Leung,2006). Planlanan e-öğrenme sisteminde, üç katmandan oluşmaktadır; İstemci, Web Sunucu ve SQL Veritabanı. Bu üç katman bir makine veya farklı makineler üzerinden ağ üzerine dağıtılabilir. Tasarlanan sunucu mimarisi ise altı etmenden oluşur. Bunlar; ev-temelli öğretim, personel profilleri, değerlendirme, dinamik çalışma planı, kurs ve çalışma materyali planlama ve ev- 437
temelli öğrenme aracılarıdır. Ayrıca öğrenme ve öğretme faaliyetleri için bir veri deposu, e- öğrenme sistemini desteklemek ve ileride elde edilen verilerden veri madenciliği ile anlamlı örüntüleri çıkarabilmek için kullanılmak üzere saklanan verilerdir (Leung, 2001; ( Leung, 2006). B. Çoklu, İşbirlikçi ve Zeki Etmen Temelli Bir Yaklaşım Bu çalışma, etmenlerin dersler arasındaki bilgilerinin karşılıklı değişimi yöntemi ile çoklu ders işbirliğini desteklemede yeterince başarılı olacağı öngörülmüştür. Modellenen bu süreç oldukça karmaşık bir yapıdır ve bu sebepten dolayı birçok kolaylaştırıcı yönü tespit edilerek prototipi geliştirilmiş, böylelikle tam göstergeli, çok konulu, işbirlikçi bir öğretim deneyimi gerçekleştirilmiştir ( Solomos, 1999;Taylor, 2012). Bu çalışmada çok etmenli öğrenme sistemi (ÇES) tanımlanmış ve uzaktan öğrenmedeki uygulamaları tartışılmıştır. ÇES, bir öğrenci ve birçok öğretmenin öğrenme durumlarının modellendiği bir örnektir. Her bir ÇES etmeni, bir konunun uzaktan öğretimini yapabilecek yeteneğe sahiptir. Her etmen bir dersi temsil eder. Aynı zamanda bu etmenler öğrencilerin karşılaştıkları öğrenme zorluklarını çözümlemek için birbiriyle işbirliği içerisindelerdir. Bu etmen yapılı mimaride, öğrenme görevlerinin yerine getirilmesi için paylaşım temelli bir altyapı tasarlanmıştır. ÇES, sistemde yer alan heterojen öğrenme nesnelerinin işbirliğini desteklemek üzere kullanılmıştır (Taylor, 2012). Çalışmada tasarlanan etmenler, bir aracı sisteminin diğerleriyle iletişim kurduğu ve birlikte hareket ettiği, akıl yürüten, algılayıcı ve aktif yazılım bileşenlerini içerir. Etmenler normal bir öğretim sisteminin kabiliyetlerine ilaveten diğer etmenlerle iletişim yeteneklerine sahip, işbirliğini internet üzerinden sağlayacak kadar da kapsamlıdır ( Solomos, 1999; Taylor, 2012). C. Etmen Tabanlı Modelleme ve Simülasyon Her eğitimin bir teorik, bir de uygulama yönü vardır. Bilgi ve uygulama birbirini tamamlayan çalışmalar olarak ele alınmalıdır. Günümüz eğitim anlayışında buna oldukça önem verildiğini görülmektedir.. Bazı alanlarda bilgiden çok, bu bilgilerin nasıl uygulanabileceğini göstermek çok daha önemli olmaktadır. Bu anlamda uygulamalı teknik bilimlerde en çok kullanılan uygulama yöntemi olan simülasyon eğitimlerinin oldukça faydalı olduğu gözlemlenmektedir. Bu alanda yapılan çalışmalar incelenmiştir. Hocaoğlu ve arkadaşları (2011), çalışmalarında etmen tabanlı simülasyon sistemlerinin (ETSiS) desteklediği çoklu programlama paradigması ile yazılım mühendisliğinin tekrar kullanılabilirlik, esneklik, işletilebilirlik ve ortogonallik kriterlerini sağlama yaklaşımı ile modelleme ve simülasyon çözümü, model tabanlı test yöntemi ile birleştirilerek bir doğrulama geçerleme süreci önerisi sunmuşlardır. ETSiS(AdSiF) olarak isimlendirilen sistem, 438
modelleme ve simülasyon çerçevesi matematiksel nesnelerin betimlenmesi için bildirimsel bir metot sunar. Temelde bir sistem; zamana, girdilere, durumlara, davranışlara ve sistem dinamik karakteristiğini yöneten bir mekanizmaya sahiptir. Bu sayede, ETSiS simülasyon uygulamaları için oldukça esnek ve güçlü bir geliştirme ortamı sunmaktadır. [AdSiF: Agent Driven Simulation Framework And Model Based Validation And Verification] (Hocaoğlu, 2011). Polat (2010), çalışmasında etmen tabanlı modelleme ve simülasyon yaklaşımı ile harekat modellemesi özellikle insan faktörünün harekata etkisinin modellenmesinde ciddi kolaylıklar sağladığını belirtmektedir. Mevcut kabiliyet kapsamında birçok taarruz ve savunma görevleri modellenebilmektedir. Etmen modeli esnek ve kolay genişletilebilir bir yapıda olması sebebiyle yeni birliklerin aktör yapıları, icra edecekleri görevler ve durumsal farkındalıklar kolaylıkla tanımlanabilmektedir (Polat, 2010). Literatüre bakıldığında bu konuda çalışmış oldukça çok benzetim çalışmaları vardır (Gimeness, 2008; Jones, 1999; Pechoucek, 2009; Weijun, 2008). ÖNERİLEN MODEL Dağıtık yapay zekâdan türetilen etmen teknolojisi, karmaşık ve dinamik durum değiştiren platformlardaki problemlerle başa çıkmak ve dağıtık uygulama ortamlarına uyarlama konusunda kolaylık sağlamaktadır [13, 23]. İncelenen çalışmalarda, öğrencilerin sanal öğrenme ortamlarında kendilerine rehberlik ve kılavuzluk edecek, kendilerini yönlendirecek, dikkatlerini öğrenme ortamı üzerinde toplayacak, kendilerini cesaretlendirecek, alıştırma ve uygulamalarda ipuçları, dönütler, hatırlatmalar vb. vererek öğrencileri destekleyecek, öğrenme ortamında kendilerine eşlik edecek, iyi vakit geçirmelerini sağlayacak yazılımla ilgili nesne veya materyallere ihtiyaç duydukları belirlenmiştir. Bu ihtiyacın ise eğitim yazılımlarında eğitsel etmen ile oldukça başarılı şekilde giderilebildiği düşünülmektedir. Bilgisayar teknolojisindeki gelişimler, gerçek hayatta gerçekleştirilmesi riskli ve maliyetli olan eğitim süreçlerinde kullanılarak, öğrencilerin eğitim, hazırlık ve bilgi düzeyi analizinde kullanılabilecek uygulamalar geliştirilmesini sağlamaktadır. Teknolojinin en yoğun ve karmaşık olarak kullanıldığı alanlardan biri havacılık sektörüdür. Eğitimleri oldukça riskli ve maliyetlidir. Bu çalışmada, uçuş eğitimlerinde sanal öğrenme ortamlarının kullanılmasının faydaları ele alınarak, bu eğitimlerde etmen tabanlı sanal gerçeklik uygulamalarının kullanılması önerilmektedir. Önerilen sistemde, önceden belirlenmiş prosedürler dahilinde bir pilot adayının uçağı uçuş durumuna getirecek kokpit bölümünü eğitimleri yer almaktadır. Bu prosedürler motorun çalıştırılmasından, uçağın kalmasına ve uçuş sırasında yapılması gereken kontrollerin hepsini 439
kapsayan bir listedir. Eğitim sırasında bu prosedürlere bağlı kalarak pilot adaylarının Şekil 2 de görüldüğü gibi kokpite ve uçuşa intibak sağlamaları hedeflenmektedir. Şekil 2. Önerilen sistem modeli Önerilen sistemin amacı, Şekil 3 te görülen bilgisayar destekli görsel üç boyutlu kokpit ve uçuş simülasyonu uygulaması ile pilot adaylarının simülasyon eğitimine tabi tutularak adaptasyon sürelerini azaltmaktır. Bu simülasyon çalışması tamamen eğitime yönelik ve maliyeti düşürme amaçlıdır. Şu anda uçuş simülasyonu olarak kullanılmakta olan Microsoft Flight Simulator vb. uygulama yazılımları mevcuttur. Bu uygulamalar gerçeğine yakın uygulamalardır (Microsoft Flight Simulator X). Önerilen sistem de piyasada bulunan sistemlere benzemektedir, ancak etmen mimarisi kullanılarak öğrenciye ve sisteme ait durumları kendisi algılayan ve ona göre benzetim modeli sunan bir sistemdir. Bir etmen, bulunduğu çevre içerisinde var olduğu sürece, kendisi için tanımlı olan olaylara ve durum değişimlerine göre reaksiyon gösterir. Bu reaksiyonlar ile pilot adayının içinde bulunduğu durum ve bilgi seviyesi ölçülerek kişiye özel eğitim modellemesi sağlanır. 440
SONUÇ Şekil 3. Simülasyon Kokpit ve Uçuş Görüntüsü Zeki etmen mimarisi, karmaşık problemlerinin çözülmesi için önemli bir potansiyele sahiptir. Dağınık aktiviteleri web ile ilişkilendirilmiş dağıtık yapay zekâ sistemleri sayesinde bir araya getirip bu aktiviteler arasında koordinasyonu sağlar. Bu çalışmada yazılım etmenlerinin kullanıldığı eğitimde kullanılan yazılım sistemleri ve etmenlerin bu sistemlere sağladıkları faydalar incelenmiştir. Etmenlerin sahip olduğu özerklik, çıkarsama yapabilme, hedefleri doğrultusunda planlar yapıp bunları uygulamaya geçirebilme, ortamı dinleyen ve algılayan yapısıyla gerektiğinde planlarında değişiklik yapabilme gibi akıllı olarak nitelendirilebilecek özellikleri, etmenlerin kullanılma nedenlerinin başında gelmektedir. Bu çalışma ile etmenlerin temel özellikleri ile diğer yöntemlerden üstünlükleri göz önüne alınarak etmenlerin sistemler üzerindeki başarımları değerlendirilmiştir. İncelenen uygulamalarda öğrenci odaklı, öğrencilerin öğrenme stilleri ve bireysel özelliklerine uygun sistemler geliştirildiği görülmüştür. Değişen öğrenci seviyelerine göre kendini düzenleyebilen yapılara sahip olduğundan zeki etmen mimarisi sayesinde öğretim her öğrencinin seviyesine ve ihtiyaçlarına göre materyallerle desteklenmektedir. Bu yöntemin öğrencileri üzerinde başarı düzeyini yükselttiği gözlemlenmiştir. Ayrıca havacılık alanında kullanımı ile hem eğitim maliyetlerinin düşmesi, hem can güvenliği, hem performans çıktısı, hem de ortamı algılayan etmenler sayesinde öğrenciye özgü eğitim modeli sağlanmaktadır. Dağıtık yapay zekâ alanındaki ilerlemelere paralel olarak bulunduğu durumla iletişim halindeki zeki yazılım etmenlerinin, gelecekte geliştirilecek eğitim yazılımlarında çoklu ve işbirlikçi yapıda kullanılması öğrenciler üzerinde oldukça hız ve başarım kazandıracaktır. Ülkemizde de bu tarz çalışmaların yapıldığı bilinmekte ve bu çalışmaların birçok alanda yer bulacağı düşünülmektedir (Moore, 2013; Ergün, 2013; Özbek, 2007; Pena, 2002). 441
KAYNAKLAR Ahmad, S., Bokhari, M. U. (2012). A New Approach to Multi Agent Based Architecture for Secure and Effective E-learning., International Journal of Computer Applications (IJCA), 46, 26-29. Alaybeyoğlu, A., Erdur, R. C. Yazılım etmenleri: Açık, dinamik ve heterojen ortamlarda yazılım geliştirme için bir teknoloji. Aydın, A., O. Agent based systems: Theoretical and Practical Guide., Journal of Yasar University, 1(1), 95-120. Dağ, F.,Erkan, K., (2011). Prolog tabanlı zeki öğretim sistemi (ZÖS)., Pamukkale University Journal Of Engineering sciences, 10(4). Ergün, S., Aydoğan T., (2013). JADE Etmen Çerçevesinde Çok Etmenli Bir Ders Yönetim Sisteminin SABRO Metodolojisi Kullanılarak Geliştirilmesi., Journal of Natural and Applied Science 17.3 : 51-55. Ergün, S., Aydoğan, T. (2013). Kavşak Sinyalizasyon Sisteminin JACK Etmen Geliştirme Platformunun Kullanılarak Oluşturulması, Gazi Üniversitesi Bilişim Teknolojileri Dergisi, 6(1), 9-15. Gimenes, Ricardo, et al. Flight Simulation Environments Applied to Agent-Based Autonomous UAVS., ICEIS (4). 2008. Handbook of Distance Education,2003. Hocaoğlu, M. F. (2011). EtSiS: Etmen tabanlı Simülasyon Sistemi. 4. Ulusal Savunma Uygulamaları Modelleme ve Simülasyon Konferansı, USMOS 2011. İşman, A., (2011). Uzaktan eğitim. Pegem Akademi. Jafari, A. (2002). Conceptualizing Intelligent Agents for Teaching and Learning., Educause Quarterly, 25(3), 28-34. Jones, Randolph M., et al. Automated intelligent pilots for combat flight simulation. AI magazine 20.1 (1999): 27. Karahan, M. (2009). Çoklu Aracı Mimariler ile Dağıtık Yapay Zekâ Tekniklerinin Kullanıldığı Çağdaş Uzaktan Eğitim Uygulamaları., International Online Journal of Educational Sciences, 1(1). Leung, E. W. C., Li, Q. (2001). Agent-based approach to e-learning: An architectural framework., In The Human Society and the Internet Internet-Related Socio-Economic Issues (pp. 341-353). Springer Berlin Heidelberg. Leung, E. W. C., Li, Q. (2006). Distance learning in Hong Kong. 442
Long, Q. (2014). An agent-based distributed computational experiment framework for virtual supply chain network development., Expert Systems with Applications, 41(9), 4094-4112. Messina, F., Pappalardo, G., Rosaci, D., Santoro, C., Sarné, G. M. (2013). A distributed agent-based approach for supporting group formation in P2P e-learning., Advances in Artificial Intelligence (pp. 312-323). Springer International Publishing. Microsoft Flight Simulator X,https://www.microsoft.com/Products/Games/FSInsider/product/learning/ Pages/default.aspx Moore, M. G. (2013). Handbook of distance education. Routledge. Özbek, M., (2007). Etmen Tabanlı Zeki Öğretim Sistemi Geliştirme, (Marmara Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi), İstanbul. Pechoucek, M., & Sislak, D. (2009). Agent-based approach to free-flight planning, control, and simulation. Intelligent Systems, IEEE, 24(1), 14-17. Peña, C. I., Marzo, J. L., & de la Rosa, J. L. (2002), Intelligent agents in a teaching and learning environment on the Web., In Proceedings of the international conference on advanced learning technologies (pp. 21-27). Polat F. Etmen Tabanlı Modelleme ve Simülasyon, Savunma Sanayii Gündemi Dergisi, 2010/1 SAYI 11 ISSN 1307-8380. Ring, M., Orseau, L. (2011). Delusion, survival, and intelligent agents. InArtificial General Intelligence (pp. 11-20). Springer Berlin Heidelberg. Solomos, K., Avouris, N. (1999). Learning from multiple collaborating intelligent tutors: an agent-based approach., Jornal of Interactive Learning Research, 10, 3.4, 243-262. Taylor, E. W., Cranton, P. (Eds.). (2012). The handbook of transformative learning: Theory, research, and practice., John Wiley & Sons Weijun, Wang, Qu Xiangju, and Guo Linliang. Multi-agent based hierarchy simulation models of carrier-based aircraft catapult launch., Chinese journal of aeronautics 21.3 (2008): 223-231. Yılmaz, R., Çakmak, E. K. (2011). Sanal Öğrenme Ortamlarında Sosyal Model Olarak Eğitsel Arayüz Ajanları., Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, 12(4). 443