AVRUPA GÜVENLĐK VE SAVUNMA POLĐTĐKASI NIN GELĐŞĐM SÜRECĐ VE SOVYET SONRASI COĞRAFYA GÜVENLĐĞĐNE ETKĐSĐ

T.C. ANKARA ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ ULUSLARARASI ĐLĐŞKĐLER ANABĐLĐM DALI AVRUPA GÜVENLĐK VE SAVUNMA POLĐTĐKASI NIN GELĐŞĐM SÜRECĐ VE SOVYET SONRASI COĞRAFYA GÜVENLĐĞĐNE ETKĐSĐ Doktora Tezi Galym ZHUSSĐPBEK Ankara-2008

T.C. ANKARA ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ ULUSLARARASI ĐLĐŞKĐLER ANABĐLĐM DALI AVRUPA GÜVENLĐK VE SAVUNMA POLĐTĐKASI NIN GELĐŞĐM SÜRECĐ VE SOVYET SONRASI COĞRAFYA GÜVENLĐĞĐNE ETKĐSĐ Doktora Tezi Galym ZHUSSĐPBEK Tez Danışmanı Prof.Dr. Füsun Arsava Ankara-2008

ĐÇĐNDEKĐLER ĐÇĐNDEKĐLER... I KISALTMALAR... IV TEŞEKKÜR... VI GĐRĐŞ... 1 I. BÖLÜM... 8 AVRUPA GÜVENLĐK VE SAVUNMA POLĐTĐKASI NIN... 8 TARĐHSEL ARKA PLANI VE KURUMSAL DAYANAKLARI... 8 A. TARĐHÇE... 8 B. AVRUPA BĐRLĐĞĐ NĐN ORTAK DIŞ VE GÜVENLĐK POLĐTĐKASI...11 1. Maastricht Antlaşması Ortak Dış ve Güvenlik Politikası ile Đlgili Hükümlerin Değerlendirilmesi...11 2. Amsterdam Antlaşması Ortak Dış ve Güvenlik Politikası ile Đlgili Hükümlerin Değerlendirilmesi...17 3. Nice Antlaşması Ortak Dış ve Güvenlik Politikası ile Đlgili Hükümlerin Değerlendirilmesi...21 4. Ortak Dış ve Güvenlik Politikası nın Değerlendirilmesi...22 C. AVRUPA GÜVENLĐK VE SAVUNMA POLĐTĐKASI ÖNCESĐNDE BATI AVRUPA BĐRLĐĞĐ VE NATO ÇERÇEVESĐNDE AVRUPA GÜVENLĐĞĐ ĐLE ĐLGĐLĐ YAPILAN GĐRĐŞĐMLER...24 1. Soğuk Savaş Dönemide Batı Avrupa Birliği...24 2. Soğuk Savaş Sonrasında Avrupa Güvenliği ile Đlgili Batı Avrupa Birliği ve NATO Çerçevesinde yapılan Girişimler...29 a. Soğuk Savaş Sonrasında NATO ve Avrupa Güvenliği...29 b. Avrupa Güvenlik ve Savunma Kimliği ve Batı Avrupa Birliği...32 c. Birleşik Müşterek Görev Gücü Konsepti ve Avrupa Güvenlik ve Savunma Kimliği...39 D. AVRUPA GÜVENLĐK VE SAVUNMA KĐMLĐĞĐ NDEN AVRUPA GÜVENLĐK VE SAVUNMA POLĐTĐKASI NA GEÇĐŞ...43 II. BÖLÜM...45 AVRUPA GÜVENLĐK VE SAVUNMA...45 POLĐTĐKASI NIN GELĐŞĐM SÜRECĐ...45 A. AVRUPA GÜVENLĐK VE SAVUNMA POLĐTĐKASI NIN OLUŞTURULMASI...45 1. St.Malo Đngliz- Fransız Ortak Bildirisi...45 2. AGSP nın Şekillenme Süreci...50 a. St.Malo Đngliz- Fransız Ortak Bildirisi nin Avrupalılaştırılması...50 b. Helsinki Temel Hedefi ve AGSP nın Kurumsal ve Operasyonel Yapısının Geliştirilmesi...53 c. 2010 Temel Hedefi...58 d. AGSP nın Sivil Boyutu...61 3. Avrupa Güvenlik Stratejisi ve AGSP...66 4. 2003 Tarihli Irak Krizi nin AGSP na Etkisi...71 5. Avrupa Anayasasını Oluşturma Süreci ve AGSP...72 6. Aralık 2007 tarihli Lizbon Antlaşması nda (Reform Antlaşması) OGDP ve AGSP...75 B. AGSP nın KARAR ALMA MEKANĐZMASI ve KURUMSAL YAPISI...81 C. AGSP nın GELĐŞĐMĐNDE AŞAMALAR VE AB ASKERĐ YETENEKLERĐNĐN AMACI...89 D. SAVUNMA ENDÜSTRĐSĐ VE SĐLAHLANMA POLĐTĐKASI ALANLARINDA ĐŞBĐRLĐĞĐ...92 E. GÜVENLĐK AKTÖRÜ OLARAK AB nin NĐTELĐKLERĐ...97 F. AGSP nın TANIMI, NĐTELĐĞĐ ve AB ÜZERĐNDEKĐ ETKĐSĐ...103 G. AGSP NIN OLUŞTURULMASININ NEDENLERĐ...111 1. AB nin Doğasından Kaynaklanan Nedenler...111 2. AB nin Yapısından Kaynaklanmayan Nedenler...113 a. AGSP Oluşturulmasında Dış Faktörlerin Önceliği...113 b. Soğuk Savaş Sonrası Yaşanan Sistemik Değişim...114 c. Balkanlar daki Krizler...117 I

d. ABD nin Teşvikleri...120 e. Đngiltere Politikasındaki Değişim...121 H. ABD nin AGSP na YAKLAŞIMI...124 Đ. AGSP BAĞLAMINDA AB-NATO ĐLĐŞKĐLERĐ...129 1. Güvenlik Alanında AB Özerkliğinin Niteliği ve NATO nun AGSP na Bakışı...129 2. Avrupa- ABD Arasında Askeri Alanda Farklılıklar...131 3. AB nin, NATO nun Olanak, Yetenek ve Varlıklarına Erişimi (Berlin Plus Anlaşmaları)...137 J. AGSP NIN SINIRLILIKLARI...141 1. AB nin Yapısından Kaynaklanan Sınırlılıklar...141 2. AGSP nın Yapısından Kaynaklanan Sınırlılıklar...148 III BÖLÜM...151 KÜRESELLEŞME, AB-ABD ĐTTĐFAKININ TEMELLERĐ VE AVRUPA GÜVENLĐK VE SAVUNMA POLĐTĐKASI NIN DÜŞÜNSEL ARKA PLANI...151 A. AVRUPA BÜTÜNLEŞMESĐ SÜRECĐ VE KAPĐTALĐZM...151 B. KAPĐTALĐST KÜRESELLEŞME, YUMUŞAK EMPERYALĐZM VE AVRUPA BĐRLĐĞĐ..154 1. Küreselleşme Sürecinin Genel Çerçevesi...154 2. Neoliberal Küreselleşmenin Olumsuzlukları...160 3. Neoliberalizm ve Avrupa Bütünleşmesi...164 4. Neoliberal Küreselleşme, Globalist Paradigma, Ötekileştirme ve Avrupa Bütünleşmesi Süreci...167 5. Küreselleşme Bağlamında Yumuşak Emperyalizm...176 6. Yumuşak Emperyalizm ve Avrupa Birliği...182 7. Modernleştirici Küreselleşme, Ötekiyi Dönüştürme, Şiddet ve Avrupa- Amerika Ortaklığı...190 C. GRAMSCĐ NĐN HEGEMONYA YAKLAŞIMI ÇERÇEVESĐNDE AVRO-ATLANTĐK ĐTTĐFAKININ HEGEMONYASI...197 1. Hegemonik Düzenin Unsurları ve Dünya Düzeni...197 2. Küreselleşme, Uluslar-ötesi Hegemonya ve Avrupa-Amerika Ortaklığı...203 3. Batı Hegemonyası, Manipülasyon Stratejileri ve NATO ile AB nin Yeni Görevleri...208 a. Modern Batı Toplumunda Manipülasyon ve Soylu Yalan...209 b. Terörle Mücadelenin Öteki Yüzü: Kapitalizm ve Hegemonya için Ötekileştirme, Toplumsal Paranoya Đhtiyacı...213 c. NATO nun 21 nci Yüzyılın Başındaki Dönüşümü...219 4. Sermaye Birikimi, Avro ve Batı nın Hegemonyası...221 D. AB-ABD KÜRESEL ORTAKLIĞI VE AGSP...225 1. Avrupa bütünleşmesi sürecinde ABD Faktörü...225 2.Küresel Kapitalist Sistemde AB-ABD Ortaklığının Ekonomik ve Finansal Temelleri...228 3. ABD nin Tek-taraflılık (unilateralism) Alışkanlığı, Atlantik in Đki Yakası Arasındaki Karşılıklı Antipati ve Politik Konularda Farklılıklar...235 4. Avrupa ile Amerika nın Stratejik Ortak Gereksinimi (Avrupa ile Amerika Arasında Ortaklığın Gerçek Boyutları)...239 5. Avrupa ile Amerika Arasında Görev Paylaşımı (Farklılıklar Đttifakı)...248 6. AGSP nın AB-ABD Ortaklığına Etkisi...251 E. AVRUPA GÜVENLĐĞĐ, AGSP VE FRANSA NIN DEĞĐŞEN POLĐTĐKALARI...255 F. YENĐ PAYLAŞIM SAVAŞI BAĞLAMINDA AVRUPA-AMERĐKA ORTAKLIĞI...263 1. Soğuk Savaş Sonrası Dönemin Yeni Paradigması...263 2. AB Açısından Enerji Kaynaklarının Önemi...266 3. Yeni Paylaşım Savaşı Bağlamında Avrupa-Amerika Ortaklığı...269 G. ASYA VE ÇĐN ĐN YÜKSELĐŞĐ...272 H. AGSP NIN DÜŞÜNSEL ARKA PLANI...282 1. Bütünleşme Sürecine Artı Meşruiyetin ve Yeni Misyonların Kazandırılması...282 2. Atlantik-ötesi Đttifakın Daha Dengeli ve Güçlü Konuma Getirilmesi...285 3. Batı Hakimiyetinin Gelecekte Devamını Sağlayacak Bir Araç Olması...290 Đ. DEĞERLENDĐRME: SOĞUK SAVAŞ SONRASINDA AVRUPA ĐLE AMERĐKA NIN KÜRESEL ORTAKLIĞI...294 IV BÖLÜM...306 AVRUPA GÜVENLĐK VE SAVUNMA POLĐTĐKASI VE SOVYET SONRASI COĞRAFYA NIN GÜVENLĐĞĐ...306 II

A. AVRUPA BĐRLĐĞĐ NĐN SOVYET SONRASI COĞRAFYA YA YÖNELĐK POLĐTĐKASI..306 1. AB ve Sovyet Sonrası Coğrafya...306 2. Avrupa Komşuluk Politikası ve Avrupa Güvenliği...310 B. AVRUPA BĐRLĐĞĐ ĐLE RUSYA FEDERASYONU ARASINDAKĐ ĐLĐŞKĐLER, AVRUPA GÜVENLĐĞĐ ve AGSP...314 1. Avrupa Birliği- Rusya Federasyonu Đlişkilerinin Niteliği ve Dayanakları...314 2. V.Putin Döneminde Rusya nın Değişen Đç ve Dış Politika Stratejileri...324 3. V.Putin in Đkinci Đktidar Döneminde Rusya nın Batı ve AB ile Đlişkilerinin Değişen Niteliği...329 4. Enerji Güvenliği Bağlamında AB-Rusya Đlişkileri...336 5. Avrupa nın Ötekisi Rusya...340 6. AB-Rusya Arasındaki Stratejik Ortaklığın Niteliği...344 7. Rusya nın NATO ve Avrupa Güvenliği ne Yaklaşımı...348 8. Rusya nın AGSP na Yaklaşımı...351 9. Güvenlik Alanında AB- Rusya Đlişkilerinin Hukuki Dayanakları...355 10. Rusya ve Batı nın Sovyet Sonrası Coğrafyada Çatışan Çıkarları...360 a. Rusya nın Sovyet Sonrası Coğrafyaya Yönelik Politikasının Evrimi Süreci...360 b. Batı nın Sovyet Sonrası Coğrafyada Etkinliğini Arttırması ( Büyük Karadeniz Projesi)365 c. BDT Üzerinde Rusya ile AB Politikalarının Çatışması...367 d. Batı ile Rusya Arasında AKKA Sorunu...370 11. Güvenlik Alanında ve AGSP Konusunda AB-Rusya Đşbirliği Olanaklarının Değerlendirilmesi...372 C. AGSP VE UKRAYNA ĐlE MOLDOVA...379 D. AGSP VE GÜNEY KAFKASYA...382 E. AVRUPA GÜVENLĐĞĐ BAĞLAMINDA ORTA ASYA BÖLGESĐ...386 1. Orta Asya Bölgesine Yönelik AB Politikasının Genel Niteliği...386 2. Avrupa Enerji Güvenliği ve Hazar-Orta Asya Enerji Kaynakları...390 3. Orta Asya ve Avrupa Güvenlik Politikası...392 F. SOVYET SONRASI COĞRAFYADA KURULAN ÖRGÜTLER VE AGSP...395 1. Sovyet Sonrası Coğrafyada Rusya-merkezli Örgütlenme Faaliyetleri...395 2. Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü...398 3. Şanghay Đşbirliği Örgütü...402 G. SOVYET-SONRASI COĞRAFYA GÜVENLĐĞĐ ÜZERĐNDE AGSP nın ETKĐSĐNĐN DEĞERLENDĐRĐLMESĐ...411 SONUÇ...415 KAYNAKÇA...432 ÖZET... Error! Bookmark not defined. SUMMARY...464 III

KISALTMALAR AB: AEŞ: AET: AGS: AGSP: AJG: AKÇT: AKKA: AKP: ASĐ: ASS leri: AST: AT: ATS: BDT: BM: BOMCA: CĐVCOM: C3Đ: C4Đ: ÇUŞ: DB: DEF: DTÖ: EADS: Avrupa Birliği Avrupa Enerji Şartı Avrupa Ekonomik Topluluğu Avrupa Güvenlik Stratejisi Avrupa Güvenlik ve Savunma Politikası Avrupa Jandarma Gücü Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Antlaşması Avrupa Komşuluk Politikası Avrupa Siyasi Đşbirliği Askeri Stratejik Seçenekleri (Military Strategic Options) Avrupa Savunma Topluluğu Avrupa Topluluğu Avrupa Tek Senedi Bağımsız Devletler Topluluğu Birleşmiş Milletler Border Management Programme for Central Asia Committee for Civilan Aspects of Crisis Management (Sivil Kriz Yönetimi Komitesi) control, command, communication, intelligence command, control, computers, communications, and intelligence çok uluslu şirket Dünya Bankası (World Bank) Davos Dünya Ekonomik Forumu Dünya Ticaret Örgütü (World Trade Organization) European Aeronautic Defense and Space Company (Avrupa Hava Avrupa Hava Savunması ve Uzay Şirketi) IV

ECAP: European Capabilities Action Plan (Avrupa Yetenekleri Geliştirme Eylem Planı) EDA: European Defence Agency (Avrupa Savunma Ajansı) EvrAzEs: Avrasya Ekonomik Birliği HAK: Hükümetlerarası Konferans ĐMF: Đnternational Monetary Fund (Uluslararası Para Fonu) ĐSAF: Đnternational Security Assistance Force KGA: Kolektif Güvenlik Antlaşması KGAÖ: Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü KYK: Kriz Yönetimi Konsepti (Crisis Management Concept) OAGSP: Ortak Avrupa Güvenlik ve Savunma Politikası ODGP: Ortak Dış ve Güvenlik Politikası OGSP: Ortak Güvenlik ve Savunma Politikası OCCAR: Organisation Conjointe de Coopération en matière d'armement (Ortak Silahlanma Đşbirliği Örgütü) ODAD leri: Orta ve Doğu Avrupa Devletleri ODGP: Ortak Dış ve Güvenlik Politikası OHQ: Operational Headquarters (Operasyonel Karargah) OĐA: Ortaklık ve Đşbirliği Anlaşması SYG: Savunma Yetenekleri Girişimi ŞĐÖ: Şanghay Đşbirliği Örgütü ĐSS: Đnstitute for Security Studies (Güvenlik Çalışmalar Ensitütüsü) STK: sivil toplum kuruluşları TACĐS: Technical Aid to the Commonwealth of Đndependent States (Bağımsız Devletler Topluluğuna Teknik Yardım) TCC: transnational capitalist class TNS: transnational state structures WEAG: Western European Armament Group (Batı Avrupa Silahlanma Grubu) WEAO: Western European Armament Organisation (Batı Avrupa Silahlanma Örgütü) V

TEŞEKKÜR Türkiye devletinin sağlamış olduğu olanaklar ile lisanstan doktoraya kadar eğitimimi Türkiye de, hem de Türkiye nin en gözde üniversite ve fakültelerinden birisinde anlayış ve yardımseverlik atmosferi içinde tamamlamış olan ben, Türkiye devleti ve Türk halkına şükranlarımı sunmayı vefa borcu olarak biliyorum. Son yılları zamanımın büyük kısmını vatanım Kazakistan da geçiriyor olmam, ikinci vatanım olarak kabul ettiğim Türkiye ye olan ilgi ve sevgimi hiç azaltmamıştır. Bu doktora tezinin tamamlanması bir çok kişinin desteği ve katkısı sayesinde olanaklı olmuştur. Öncelikle, üniversite yıllarından itibaren hocam olan tez danışmanım Prof. Dr. Füsun Arsava hocaya gösterdiği her türlü desteği ve anlayışı için en içten duygularımla teşekkür ediyorum. Tezin yazılması esnasında uyarı, ilgi ve görüşlerini esirgemeyen, ayrıca bir çok çalışmasından yararlanma fırsatı bulduğum Doç. Dr. Çınar Özen hocaya da çok teşekkür ediyorum. Doktora çalışmam sürecince beni Türkiye de ve Kazakistan da destekleyen herkese teşekkürlerimi sunuyorum. VI

GĐRĐŞ Avrupa nın birliği fikri eskilere gitse de, kalıcı kurumsal çerçeve içinde ancak 20 nci yüzyılın ikinci yarısında gerçekleşebilmiştir. Avrupa liderleri ekonomik güç açısından dünyanın en önemli aktörlerinden birisi olan Avrupa Birliği ni (AB) iki kutuplu dünya düzeni sona ermesinden sonra uluslararası arenada etkili siyasi güce dönüştürebilmek amacıyla bazı girişimlerde bulunmuştur. AB nin ekonomik dev, siyasal cüce konumundan küresel siyasi aktör konumuna çıkması için Maastricht Antlaşması ile Ortak Dış ve Güvenlik Politikası (ODGP) ve 1990 ların sonu- 2000 lerin başında Avrupa Güvenlik ve Savunma Politikası (AGSP) oluşturulmuştur. Fakat bir çok nedenlerden dolayı siyasi bütünleşme süreci büyük zorluklarla ilerlemektedir. Soğuk Savaş sonrası dönemde ABD nin kendisi bakımından hayati önem taşımayan krizlere müdahale etmeyeceği ve NATO nun, ABD nin askeri yetenekleri konusunda otomatik bir sözleşme olarak işlemeyeceği gerçeğinden hareketle, Avrupalılar AGSP çerçevesinde kendi kriz yönetimi yeteneklerini geliştirmek zorunda kalmıştır. Üye devletlerin bütünleşme sürecinin derinleştirilmesi ve Avrupa güvenliği ile ilgili konularda farklı yaklaşımlar benimsemesi nedeniyle, AGSP nın oluşum sürecinde bir çok zorlukla karşılaşılmıştır. Üye devletlerin ulusal egemenlik alanları arasında ortak Avrupa yaklaşımını oluşturmaya en elverişsiz olanları, dış politika, güvenlik politikası ve savunma politıkası alanlarıdır. Fakat AGSP kısa zamanda siyasi bütünleşme sürecinde merkezi konumu elde etmiştir. Ortak para birimine geçildikten sonra AB en hızlı atılımları güvenlik politikası alanında yapmıştır. Kosova krizinin zirveye çktığı 1999 yılında AB operasyonel nitelikte bir 1

ODGP sına sahip değilken, 2003 yılında AB Balkanlarda ve Avrupa kıtası dışında askeri ve sivil operasyonlar düzenleyebilecek bir konuma gelmiştir. 2008 yılına kadar AGSP nin kurumsal yapısı, karar alma mekanizması, operasyonlar yürütme kapasitesi büyük ölçüde tamamlanmıştır. Henüz tüm üye devletler tarafından onaylanmayan Aralık 2007 tarihli Lizbon Antlaşması yla adı Ortak Güvenlik ve Savunma Politikası olarak değiştirilen AGSP ile ilgili hükümler ilk defa Birlik antlaşmalarında yer almıştır. AGSP nın oluşturulması, AB ne ve AB üyesi devletlere sahip oldukları ekonomik ve diplomatik olanaklarını askeri yeteneklerle güçlendirmenin yolunu açmakta ve AB nin, ABD ve NATO nun müdahil olmadığı krizlerde görev almasını sağlayan özerk askeri yeteneklere sahip olması, AB ne önemli katma değer sağlamakta. Başlangıçta Balkanlarda kriz yönetimi kuralı olarak ortaya çıkan AGSP, zamanla AB nin uluslararası ilişkilerde oynadığı rolünü güçlendiren önemli bir kurala dönüşmüştür. Günümüzde AGSP, AB nin askeri/sivil operasyonlar yapabilmesi için askeri/sivil olanaklar ile donatılmasını ifade etmektedir. AGSP nın niteliği ve düşünsel arka planının bilinmesi, tarihin en başarılı bütünleşme süreçlerinden birisi sayılan Avrupa bütünleşmesinin niteliği, hedefleri ve gelecekteki gelişim çizgisi konusunda, ayrıca Avrupa ile Amerika arasındaki ilişkilerin niteliği ve AB nin Sovyet sonrası coğrafyadaki etkinliği konusunda önemli bilgiler sunmaktadır. Tezin birinci bölümünde AGSP nın tamamlayıcı bir parçasını (mütemmim cüzünü) teşkil ettiği ODGP, Maastricht, Amsterdam ve Nice Antlaşmaları hükümleri çerçevesinde değerlendirildi. Ayrıca birinci bölümde Avrupalıların 1990 lı yıllarda Avrupa ayağını güçlendirerek Atlantik-ötesi ittifakını yeniden dengeleme amacıyla 2

yaptığı ve Avrupa siyasi bütünleşmesi süreci ile yakından ilgili olan Batı Avrupa Birliği ni canlandırma çalışmaları, Birleşik Müşterek Görev Gücü konsepti, Avrupa Güvenlik ve Savunma Kimliği de ele alındı. Tezin ikinci bölümünde öncelikle AGSP nın kurumsallaşma ve operasyonel nitelik kazanma süreci; askeri ve sivil temel hedefler; Aralık 2007 tarihli Lizbon Antlaşması hükümleri dahil AGSP nın kurumsal yapısı; karar alma mekanizması ve operasyon başlatma süreci incelenmiştir. AGSP ve genel itibariyle Avrupa siyasi bütünleşmesi sürecinin güvenlik boyutununu daha iyi anlaşılması için, konu daha geniş açıdan ele alınarak, güvenlik aktörü olarak AB nin niteliklerine ve buna bağlı olarak AGSP nın niteliğine, ayrıca AGSP nın oluşturulmasının nedenlerine, ABD nin AGSP na olan yaklaşımına ve AGSP bağlamında AB-NATO ilişkilerine yer verilmiştir. AGSP ile NATO arasındaki ilişkiler konusu ise, AGSP nın özerkliğinin niteliği, Avrupalıların askeri yeteneklerinin yetersizlikleri ve Berlin Plus Anlaşmaları çerçevesinde tartışılmıştır. Ayrıca ikinci bölümde Birlik üyelerinin silahlanma alanında işbirliği konusu ayrı olarak ele alınmıştır. Bölümün sonunda AGSP nın sahip olduğu yapısal, düşünsel, operasyonel sınırlılıkları ortaya konulmuştur. Tezin üçüncü bölümünde öncelikle AB nin kapitalizmle doğrudan ilişkili bir oluşum olduğu ortaya konulmuş ve küreselleşme sürecinin genel çerçevesi belirlenerek kapitalist küreselleşmenin olumsuzlukları eleştirilmiş, ayrıca Avrupa bütünleşmesi süreci ile 1970 lerin sonundan itibaren önem kazanan neoliberalizm arasında bağlantı kurulmuştur. Tezde, bağımlılık ilişkilerini odak noktası olarak kabul eden globalist paradigmanın öngörülerine uygun olarak Batı Avrupa devletlerinin ABD ile birlikte küresel kapitalist düzenin merkezini oluşturduğu ve 3

küreselleşme sürecinin kazanan ve aynı zamanda yönlendirici tarafında bulunduğu varsayılmıştır. Daha sonra bununla bağlantılı olarak yumuşak emperyalizmin tanımı yapılarak, küreselleşme ve Avrupa bütünleşmesi süreci yumuşak emperyalizm çerçevesinde ele alınmış ve AB nin iyi-niyetli ve normatif bir güç olarak takdim edilen olağan tanımlanması eleştirel açıdan çözümlenmiş ve AGSP nın oluşum sürecinin farklı açıdan değerlendirilmesine zemin hazırlanmıştır. Genel itibariyle uluslararası ilişkiler disiplininde ve AB çalışmalarında liberal/neoliberal ve realist/neorealist yaklaşımlar çerçevesinde yapılan çözümlemelerin yaygınlığı nedeniyle, farklı öngörülerden hareket eden globalist paradigma ve Gramsci nin hegemonya yaklaşımının teorik çerçeve olarak kabul edilmesi, AB nin doğasının, AB ile ABD arasındaki ilişkilerin, AGSP nın düşünsel arka-planının farklı açıdan görünmesini sağlayabilir. Tezde AB nin ABD ile birlikte neoliberal küreselleşme sürecinin temel belirleyici gücü ve aktörü olduğu ortaya konularak, AB-ABD ilişkileri ve bununla bağlantılı olarak AGSP nın oluşturulması ve AB ile ABD arasındaki küresel stratejik ortaklığın açıklanması için Gramsci nin hegemonya anlayışından türeyen R.Cox un hegemon devlet-merkezli neogramsciyen yaklaşımı ve W.Robinson un ulus-ötesi kapitalist sınıf-merkezli hegemonya yaklaşımı kullanılmıştır. Sermaye birikim aracı olan avro ile AGSP arasında paralelliklerin varlığı ortaya konulmuştur. AGSP nın oluşum sürecinde ve NATO nun Stratejik Konsept değişikliğinde dış faktörler önemli rol oynamasından dolayı, neoliberal küreselleşme, modernite ve şiddet arasında bağlantı kurulmuştur. Bununla birlikte, üçüncü bölümde Soğuk Savaş sonrası dönemde NATO ve AB nin yeni görevler/misyonlar kazanması ve terörle mücadele konuları, modern 4

Batı toplumunda manipülasyon ve Soylu Yalan, savaşın kapitalizmle ilişkisi, sosyal düzene ve rızaya dayalı hegemonya kurmak için toplumsal paranoya ve düşman-öteki gereksinimi bağlamında ele alınmıştır. Avrupa güvenliği ile yakından ilgili olması nedeniyle, NATO nun 21 nci yüzyılın başındaki dönüşümüne de değinilmiştir. Avrupa ile Amerika arasındaki küresel ortaklık ve AGSP, bir yandan ABD nin tek-taraflılığı, Atlantik-ötesi ilişkilerdeki gerginlikler ve politik konulardaki farklılıklar, diğer yandan Avrupa ile Amerika nın stratejik ortak gereksinimi, Atlantik-ötesi ilişkilerin ekonomik ve finansal temelleri çerçevesinde tartışılmış ve AGSP nın Avrupa- Amerika ortaklığına etkisinin niteliği belirlenmiştir. Son olarak Atlantik-ötesi ortaklık Yeni Paylaşım Savaşı ve başta Çin olmak üzere, Batı-dışı güçlerin yükselişi bağlamında ele alınmıştır. Üçüncü bölümde kendine özgü Avrupa vizyonu bulunan ve AGSP nın oluşturulmasında belirleyici rollerden birisini oynayan Fransa nın Avrupa güvenliği politikası ayrı olarak ele alınmış ve 21 nci yüzyılın arefesinde Fransa nın Avrupa güvenlik düşüncesinin Gaullism den uzaklaşarak dönüşüm geçirdiği ( Avrupalılaştığı ) ortaya konulmuştur. Tezde Avrupa nın, temel iki bileşenlerden birisi olduğu kapitalist Avro- Amerikan dünyasının günümüzdeki hegemonyasının gelecekte de devam etmesi için, Amerika ile ilişkilerinin yeniden dengelenmesini, riskelerle görevlerin yeniden paylaşılmasını istediği ortaya konulmuştur. Üçüncü bölümün sonunda AGSP nın düşünsel arka planı bu varsayımlar çerçevesinde ele alınmış ve AB ile ABD nin, AGSP ile NATO nın bir-birine rakip olmadığı sonucuna varılmıştır. 5

Üçüncü bölümde takip edilen mantıksal çerçeve aşağıdaki gibi takdim edilebilir. Araçlar: Neoliberal Küreselleşme- Batılı tarzda modernleşme (Batı- dışı toplumları dönüştürme)- Yumuşak Emperyalizm (asimetrik ilişkilerin kurulması, sermayenin manipülasyon amacıyla kullanılması)- Batılı sivil toplumlarda zihni manipüle etme stratejileri- ötekileştirme ( düşman- öteki arayışı). Amaç: Uluslar-ötesi Batılı kapitalist güçlerin küresel hegemonyası (hegemonyayı meşru gösteren sosyal düzenin oluşturulması, sermaye birikiminin sağlanması, özellikle enerji kaynaklarının kontrolü aracılığıyla yükselmekte olan Batı-dışı güçlerin gelişiminin kontrol altına alınması). Dolaylı Sonuçlar: şiddetin artması; yeni tehditlerin ortaya çıkması; yeni ötekilerin ortaya çıkması; Batılı devletlerin güvenlik stratejilerinin değişmesi; NATO nun misyon değişikliği; AGSP nın oluşturulması ve geliştirlmesi; askeri endüstri ve diğer ilgili sektörlerin tekrar önem kazanması; Avrupa ile Amerika/ AB ile NATO arasında görev paylaşımına dayalı stratejik ortaklığın ortaya çıkması. Dördüncü bölümde AGSP nın Sovyet sonrası coğrafyaya etkisi konusu, hem AB nin kaynakları ve Batılı kaynaklar, hem Sovyet sonrası coğrafyada Rusça yayınlanan kaynaklara başvurularak incelenmiştir. Bu bölümde öncelikle AB nin Sovyet sonrası coğrafyaya yönelik izlediği politikasının genel niteliği ve Avrupa Komşuluk Politikası ele alınmıştır. Daha sonra Batılı ve Rusyalı uzmanların çalışmalarına, resmi AB ve Rusya belgelerine dayanılarak AB nin doğudaki en önemli komşusu sayılan Rusya Federasyonu ile ilişkilerinin genel niteliği, V.Putin in iktidara gelmesiyle Rusya nın değişen iç ve dış politika stratejileri, V.Putin in ikinci iktidar döneminin sonunda Rusya nın AB ve genel olarak Batı ile ilişkilerinde yaşanan değişiklikler, Rusya nın Avrupa güvenliğine ve AGSP na bakışı, güvenlik 6

alanında AB-Rusya ilişkilerinin dayanakları, AGSP alanında AB-Rusya arasında işbirliği olanakları incelenmiştir. Ayrıca dördüncü bölümde dondurulmuş çatışma bölgeleri başta olmak üzere, AB nin batılı BDT üyeleri olan Ukrayna ve Moldova daki ve Güney Kafkasya daki etkinliği ele alınmıştır. Daha sonra AB nin Orta Asya bölgesi ile ilişkilerinin genel niteliği, AB nin bölge devletleriyle enerji kaynakları ve güvenlik alanında ilişkileri ortaya konulmuştur. Dördüncü bölümün sonunda Sovyet sonrası coğrafyada kurulmuş olan örgütler, özellikle Avrupa güvenliği açısından önemli konuma sahip ve hakkında bazen spekülatif değerlendirmeler yapılan Şanghay Đşbirliği Örgütü ve Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü ele alınarak, özellikleri, gelişim çizgileri, aralarındaki ilişkiler ele alınmıştır. 7

I. BÖLÜM AVRUPA GÜVENLĐK VE SAVUNMA POLĐTĐKASI NIN TARĐHSEL ARKA PLANI VE KURUMSAL DAYANAKLARI A. TARĐHÇE Avrupa Güvenlik ve Savunma Politikası (AGSP) AB çerçevesinde ayrı bir politika olarak 1990 ların sonundan itibaren şekillenmeye başlasa da, düşünsel temelleri, Đkinci Dünya Savaşı sonrasında ortaya atılan Avrupa bütünleşmesi sürecinin siyasi boyutunda bulunmaktadır. Bu nedenle AGSP nın tarihsel gelişim süreci, Avrupa Savunma Topluluğu (AST), Avrupa Siyasi Đşbirliği (ASĐ) ve Ortak Dış ve Güvenlik Politikası (ODGP) ile doğrudan bağlantılıdır. Avrupa da birlik yönünde ilk kalıcı girişimler ancak Đkinci Dünya Savaşı sonrası döneminde yapılabilmiştir. 20 nci yüzyılın ilk yarısında yirmi beş yıl arayla cereyan eden iki dünya savaşı, Avrupa yı tam anlamıyla perişan etmiş ve sonuçta mağluplar da, galipler de aralarında bütünleşme formüllerini geliştirerek Avrupa da yeni bir savaş olasılığının önünü almak ve savaşın neden olduğu korkunç yıkımı gidermek istemiştir. Diğer yandan, Đkinci Dünya Savaşı nda yakılıp yıkılan Avrupa güçlerinin aksine hızlı bir şekilde büyüyen ABD, Đngiltere den sonra kapitalist dünyanın hegemon gücüne dönüşmüştür. Avrupa da otarşik, kapalı ekonomilerin kurulmasını istemeyen ve liberal ekonomi politikalar izleyen ABD, Avrupa bütünleşmesi sürecinin itici güçlerinden birisi olmuştur. 8

1990 ların başında Avrupa Birliği nin kurulmasını netice verecek ve 2000 lerin başında tüm Batı Avrupa ile Orta ve Doğu Avrupa nın büyük kısmını kapsayacak olan Avrupa bütünleşmesi süreci, 1951 yılında Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu nun (AKÇT) kurulması ile başlamıştır. AKÇT nu kuran Paris Antlaşması nda üye devletler arasında siyasi birliğin kurulması uzun vadeli amaç olarak belirtilmiştir. 1 1957 yılında yapılan Roma (Avrupa Ekonomik Topluluğu) Antlaşması nda ise, daha temkinli bir yaklaşım benimsenerek Avrupa Ekonomik Topluluğu nun (AET) ekonomik hedefleri ayrıntılı olarak belirtilmesine karşılık, Avrupa bütünleşmesinin siyasi hedefleri ile ilgili her hangi bir hüküm yer almamıştır. AET Antlaşması nın preambulü amaç olarak sadece Avrupa halklarının daha sıkı birliğinden söz etmektedir. Bir başka deyişle, kurucu devletler gerçekçi davranarak, dış politika, güvenlik ve savunma konularını ilk aşamada Topluluk çerçevesi dışında bırakmış ve Avrupa bütünleşmesi sürecini ekonomik konular (ortak pazarın oluşturulması) etrafında geliştirme kararı almıştır. 1952 yılında AST nu kurma girişiminin başarısızlıkla sonuçlanması, Batı Avrupa devletlerinin dış politika, güvenlik ve savunma konularında ulusal egemenliklerini zayıflatmak istemediğini ve henüz Đkinci Dünya Savaşı nın anıları tazeyken, birbirlerine tam güvenmediklerini açıkça göstermiştir. AET tamamen ekonomik hedefler doğrultusunda kurulmuş olsa da, coğrafik genişleme ve bütünleşme sürecinin ilerlemesi ile birlikte, siyasi konular ağırlık kazanmaya başlamış ve bütünleşme sürecinin derinleştirilmesi konusunda bazı gelişmeler yaşanmıştır. 2 1 Urwin, D., A Political History of Western Europe since 1945, London: Longman, 1997, s. 83. 2 Soetendorp, B., Foreign Policy in the European Union, London: Longman, 1999, s. 70, 71. 9

27 Ocak 1970 yılında yapılan AET Dışişleri Bakanları toplantısında Lüksemburg Raporu kabul edilerek, üye devletler arasında dış politika alanında işbirliği geliştirme amacı ile, Avrupa Siyasi Đşbirliği (ASĐ) olarak adlandırılan bir mekanizma oluşturulmuştur. ASĐ, üye devlet Dışişleri Bakanları ile Siyasi Komite nin belli aralıklarla düzenlenen toplantılarından oluşmuştur. Đlk ASĐ toplantısı 19 Kasım 1970 tarihinde Münih te yapılmıştır. 3 ASĐ ile ilgili her hangi bir hüküm Topluluk müktesebatında yer almamıştır. Ayrıca ASĐ nin topluluk dışında ve tamamen hükümetlerarası nitelikte olması kararlaştırılmıştır. Bu nedenle, üye devlet Dışişleri Bakanlarının ASĐ çerçevesinde yaptığı toplantılar, Topluluk toplantılarından (Dışişleri Bakanlarının Bakanlar Konseyi çerçevesinde yaptığı toplantılardan) bağımsız olarak yapılmıştır. ASĐ nin tamamen Topluluk-dışı ve hükümetlerarası niteliğe sahip olması nedeniyle, Avrupa Parlamentosu ve Komisyon ilk yılları ASĐ mekanizmasından tamamen dışlanmıştır. 4 Avrupa Tek Senedi (ATS) 1986 yılında, niteliği ve işleyiş yöntemlerini değiştirmeden ASĐ ni resmileştirmiştir. Brüksel de ASĐ Başkanlığına bağlı bir sekreterliğin oluşturulması ve güvenlik politikası ile savunmanın endüstriyel ve teknolojik yönleriyle ilgili konuların ASĐ çerçevesinde müzakere etme olanağının sağlanması, ATS nin ASĐ alanında yaptığı en önemli değişiklikler olmuştur. 5 Avrupa Topluluğu (AT) kurumsal yapısı dışında çalışarak üye devletler arasında dış politika konularında koordinasyon sağlama fonksiyonunu yerine getiren ASĐ, 1970 ten 1992 ye kadar yürürlülükte kalmış ve Maastricht Antlaşması yla oluşturulan ODGP nın çekirdeği niteliğinde olmuştur. 3 Menegatti, G., Political Cooperation Dimension of the EC, EC 92, United Germany and the Changing World Order, Lall, K. (ed.), London: Sangam Books, 1993, s. 34. 4 Holland, M., European Union Common Foreign Policy, London: St.Martin s Press, 1992, s. 20. 5 Sjovaag, Marit, The Single European Act, Foreign and Security Policy in EU, Eliassen, K. (ed.), Oxford Univ. Press, 1998, s. 23. 10

B. AVRUPA BĐRLĐĞĐ NĐN ORTAK DIŞ VE GÜVENLĐK POLĐTĐKASI 1. Maastricht Antlaşması Ortak Dış ve Güvenlik Politikası ile Đlgili Hükümlerin Değerlendirilmesi 1990 ların başında totaliter rejimlerden yeni kurtulan, siyasi ve ekonomik reformları tek başına gerçekleştirme imkanlarına sahip olmayan, üstelik kendilerini güvensizlik boşluğunda hisseden Orta ve Doğu Avrupa Devletleri (ODAD leri), Avrupa ya Dönüş sloganı altında AT (sonra Avrupa Birliği) ve NATO başta olmak üzere, Batı kurumlarıyla entegre olmayı, küresel kapitalist sisteme eklemlenmeyi ulusal politikalarının başlıca hedefi yapmıştır. Diğer yandan, iki kutuplu dünya düzeninin tarihe karışması, iki Almanya nın birleşmesi ve SSCB nin dağılması, Soğuk Savaş döneminde Avrupa da var gücüyle yaşanan siyasal bölünmüşlüğü sona erdirmekle kalmadı, aynı zamanda Batı Avrupa da bütünleşme sürecinin ekonomik boyutunu tamamlama girişimleriyle birlikte, bütünleşme sürecinin siyasi boyutuyla ilgili girişimleri de gündeme getirdi. 6 Bir başka deyişle, tarihte belki ilk defa Avrupa nın kansız bir şekilde bütünleşmesinin önü açıldığı bir ortamda, AT nda da önemli dönüşümler başlamıştır. Bunun sonucunda AT, Soğuk Savaş sonrası dönemde ODAD lerinin kapitalist sisteme ve çoğulcu demokrasiye geçiş sürecini destekleme ve yönlendirme görevini üstlenmeyi, ayrıca küresel boyutta 6 ibid, s. 26. 11

sorumluluklar yüklenen tek süper güç ABD nin ortağı olmayı hedefleyen bir Avrupa Birliği ne (AB) dönüşmüştür. 7 Dış politika ve güvenlik politikası konularının bütünleşme kapsamına alınmasını, neofonksiyonalist teori çerçevesinde açıklandığı gibi spill-over (yayılma) etkisi sonucu olduğunu söylemek, pek tutarlı görünmemektedir. 8 1990 ların başında Avrupa da siyasi bütünleşme konusunun gündeme gelmesinde ilerleyen ekonomik bütünleşme sürecinden ziyade, AT nun uluslararası kapitalist ekonomik düzenin başlıca merkezlerinden birisi olarak benimsemiş olduğu liberal değerleri korumak, geliştirmek ve yaymak istemesi ve Avrupa da değişen konjönktür sonucu ortaya çıkan siyasi, sosyal ve ekonomik değişimler etkili olmuştur. Dış politika ve güvenlik politikası konularının Avrupa bütünleşmesi süreci kapsamına alınmasında en büyük etkenin Avrupa daki dengeleri değiştiren Almanya nın birleşmesi olduğu da ileri sürülmüştür. Başta Fransa olmak üzere, birçok AT üyesi devlet, birleşmiş Almanya nın Avrupa kurumlarına sıkı bir biçimde bağlanması için, bütünleşme sürecinin derinleştirilmesini istemiştir. 9 Aralık 1991 de Almanya nın tek-taraflı bir şekilde hareket ederek Slovenya ve Hırvatistan ı tanımasından sonra, ASĐ çerçevesinde bunu gerçekleştirmenin çok zor olacağı anlaşılmıştır. 10 Diğer yandan, ODGP nın oluşturulmasında AT nun dış politika 7 Treacher, Adrian, From Civilian Power to Military Actor: The EU s Resistable Transformation, European Foreign Affairs Review, 2004, Vol 9, No 1, s. 53. 8 Ojanen, H.; Herolf, G.; Lindahl, R., Non- Alignment and European Security Policy, Kuahava, The Finnish Đnstitute of Đnternational Affairs, 2000, s. 38. 9 Jopp, M., Strategic Đmplications of European Đntegration, Adelphi Paper, July 1994, No 290, s. 6. 10 Becker, Jeffrey, Asserting EU Cohesion: CFSP and the Relaunch of Europe, European Security, Winter 1998, Vol. 7, No 4, s. 19. 12