DİYANET İHTİSAS KURSİYERLERİNİN FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ DERSLERİNE YÖNELİK TUTUMLARI İLE DİNİ TUTUMLARI ARASINDAKİ İLİŞKİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

DİYANET İHTİSAS KURSİYERLERİNİN FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ DERSLERİNE YÖNELİK TUTUMLARI İLE DİNİ TUTUMLARI ARASINDAKİ İLİŞKİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Mehmet SAİN Yüksek Lisans Tezi Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Yrd. Doç. Dr. Behlül TOKUR 2014 Her Hakkı Saklıdır

T. C. ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI Mehmet SAİN DİYANET İHTİSAS KURSİYERLERİNİN FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ DERSLERİNE YÖNELİK TUTUMLARI İLE DİNİ TUTUMLARI ARASINDAKİ İLİŞKİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA YÜKSEK LİSANS TEZİ TEZ YÖNETİCİSİ Yrd. Doç. Dr. Behlül TOKUR ERZURUM-2014

I İÇİNDEKİLER ÖZET... IV ABSTRACT... V KISALTMALAR DİZİNİ... VI TABLOLAR DİZİNİ... VII ÖNSÖZ... X GİRİŞ... 1 I. ARAŞTIRMANIN KONUSU... 5 II. ARAŞTIRMANIN AMACI ve ÖNEMİ... 6 BİRİNCİ BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE 1.1. KAVRAMSAL ÇERÇEVE... 9 1.1.1. Din... 9 1.1.2. Tutum... 16 1.1.2.1. Tanımı... 16 1.1.3. Tutumun Objeleri... 22 1.1.4. Tutumun Öğeleri... 23 1.1.4.1. Bilişsel Öğe... 24 1.1.4.2. Duygusal Öğe... 25 1.1.4.3. Davranışsal Öğe... 26 1.1.5. Dini Tutum... 28 1.1.6. Dini Tutumların Oluşumunu Etkileyen Faktörler... 30 1.1.6.1. İhtiyaç ve İstekler... 30 1.1.6.2. Kişilik Özellikleri... 32 1.1.6.3. Sosyo Kültürel Faktörler... 34 1.1.6.4. Aile... 35 1.1.6.5. Çeşitli Gruplara Mensubiyet... 36 1.1.6.6. Eğitim... 38 1.1.6.7. Din Görevlileri ve Dindarlarla İlişkiler... 40 1.1.7. Dini Tutumların Özellikleri... 41 1.1.7.1. Dini Tutumların Güç Derecesi... 41

II 1.1.7.2. Dini Tutumların Karmaşıklığı... 43 1.1.7.3. Dini Tutumun Diğer Tutumlarla İlişkisi ve Merkezileşmesi... 44 1.1.7.4. Dini Tutumun Öğeleri Arasında Tutarlılık... 45 1.1.7.5. Dini Tutumların Değişmesi ve Durağanlığı... 46 1.1.8. Diyanet İşleri Başkanlığı... 48 1.1.8.1. Diyanet Teşkilatı... 49 1.1.8.1.1. Merkez Teşkilatı... 50 1.1.8.1.1.1. Ana Hizmet Birimleri... 50 1.1.8.1.2. Taşra Teşkilatı... 51 1.1.8.1.3. Yurtdışı Teşkilatı... 51 1.1.8.2. Diyanet İhtisas Eğitim Merkezleri... 53 1.1.8.2.1. Diyanet İşleri Başkanlığında Hizmet İçi Eğitimin Geçmişi... 53 1.1.8.2.2. Eğitim Merkezleri... 53 1.1.8.5.2.1. Uzun Süreli (İhtisas) Eğitim Merkezleri... 54 1.1.8.2.2.2. Kısa Süreli Eğitim Merkezleri... 54 1.1.8.3. İhtisas Eğitim Kursları... 55 1.1.8.3.1. İhtisas Eğitim Programının Yapısı... 57 1.1.8.3.1.1. Arapça Öğretim Programı... 57 1.1.8.3.1.2. Temel İslam Bilimleri Eğitim Programı... 59 1.1.8.3.1.3. Vaaz ve İrşat Hizmetleri Bilgi ve Beceri Geliştirme Programı... 62 1.1.8.3.2. İhtisas Programını Geliştirme Çalışmalarında Takip Edilen Yol... 65 1.1.8.3.3. İhtisas Kurslarının Kuruluş Amaçları ve Program Geliştirme Süreci... 65 1.1.8.4. İhtisas Eğitim Merkezlerinin Misyonları... 68 1.1.8.5. İhtisas Eğitim Merkezlerinin Vizyonları... 69 İKİNCİ BÖLÜM YÖNTEM 2.1. PROBLEM VE HİPOTEZLER... 70 2.1.1. Araştırmanın Temel Problemleri... 70

III 2.1.2. Araştırmanın Hipotezleri... 70 2.2. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ... 71 2.3. ARAŞTIRMANIN VARSAYIMLARI (SAYILTILARI)... 73 2.4. ARAŞTIRMANIN SINIRLILIKLARI... 74 2.5. ARAŞTIRMANIN EVRENİ VE ÖRNEKLEMİ... 75 2.6. VERİ TOPLAMA ARAÇLARI... 75 2.7. UYGULAMA... 76 2.8. KULLANILAN ÖLÇME ARAÇLARININ GEÇERLİK VE GÜVENİRLİK ÇALIŞMALARI... 77 2.9. VERİLERİN ANALİZİ... 80 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BULGULAR VE YORUMLAR 3.1. KATILIMCILARIN DEMOGRAFİK ÖZELLİKLERİ... 82 3.2. DİNİ TUTUM TOPLAM PUANLARININ BAĞIMSIZ DEĞİŞKENLERE GÖRE YORUMLANMASI... 85 3.3. FELSEFE VE DİN BİLİMLERİNE İLİŞKİN TUTUM TOPLAM PUANLARININ BAĞIMSIZ DEĞİŞKENLERE GÖRE YORUMLANMASI... 90 3.4. KATILIMCILARIN DİNİ TUTUM TOPLAM PUANLARI İLE FELSEFE VE DİN BİLİMLERİNE İLİŞKİN TOPLAM PUANLARININ KARŞILAŞTIRILMASI... 95 SONUÇ VE ÖNERİLER... 97 KAYNAKLAR... 104 EKLER... 109 EK 1. ANKET FORMU... 109 EK 2. İZİN BELGELERİ... 111 ÖZGEÇMİŞ... 114

IV ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ DİYANET İHTİSAS KURSİYERLERİNİN FELSEFE VE DİN BİLİMLERİNE YÖNELİK TUTUMLARI İLE DİNİ TUTUMLARI ARASINDAKİ İLİŞKİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Mehmet SAİN Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Behlül TOKUR 2014, 114 Sayfa Jüri: Yrd. Doç. Dr. Behlül TOKUR (Danışman) Prof. Dr. Faruk KARACA Yrd. Doç. Dr. Celal BÜYÜK Yapılan bu araştırmanın konusu Diyanet İhtisas Kursiyerlerinin Felsefe ve Din Bilimlerine Yönelik Tutumları ile Dini Tutumları Arasındaki İlişki Üzerine bir Araştırma dır. İhtisas kursiyerlerinin düşüncelerini alarak onların Felsefe ve Din Bilimlerine karşı tutum ve dini tutumlarını belirlemeye çalışılmıştır. Bu çalışma bir giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Araştırmanın giriş kısmında konunun amacı, önemi ve gerekliliği açıklanarak, araştırmanın amacı, metodu, yöntemi, hipotezleri ve sınırlılıkları hakkında bilgiler verilmiştir. Birinci bölümde; Din, Tutum, Dinî Tutum, DİB ve Diyanet İhtisas Eğitim Merkezleri kavramlarına açıklık getirilmeye çalışılmıştır. İkinci bölümde; araştırma alan araştırması olması sebebiyle kursiyerlere yapılan anket sonuçları tablolar halinde ve yüzdelik değerler şeklinde ifade edilmiş ve bu sonuçlar yapılan mülakat ile gözlemlerden elde edilen bilgilerle desteklenerek açıklanmıştır. Üçüncü bölümde ise; ihtisas kursiyerlerinin Felsefe ve Din Bilimlerine karşı tutumlarıyla dini tutum ve davranışlarıyla ilgili bulgular incelenip değerlendirilmiş ve elde edilen sonuçlara dayanılarak bazı önerilerde bulunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Tutum, Dini Tutum, Din, Diyanet, İhtisas

V ABSTRACT MASTER THESIS A RESEARCH CONDUCTED AT THE RELIGIOUS SPECIALIZATION TRAINING CENTER UNDER THE DEPARTMENT OF RELGIOUS AFFAIRS OF TURKEY, LOOKING AT THE RELATIONSHIP BETWEEN THE ATTITUDES OF TRAINEES TOWARD PHILOSOPHY AND RELIGIOUS SCIENCES AND THEIR OWN RELIGIOUS ATTITUDES Mehmet SAİN Advisor: Assist. Yrd. Doç. Dr. Behlül TOKUR 2014, Page: 114 Jury: Assist. Prof. Dr. Behlül TOKUR (Advisor) Prof. Dr. Faruk KARACA Assist. Prof. Dr. Celal BÜYÜK The subject of this research is the relationship between the religious specialty trainees attitudes towards philosophy and religious studies and their religious attitudes towards religion. The study s intention is to get the opinions of specialty trainees and determine their attitudes towards philosophy and religious studies as well as their own religious attitudes. The study consists of three parts. In the introduction section, information regarding the subject of the research is given, it s importance, objectives, method, hypotheses and limitations of the study have been provided. In the first section, concepts such as Religion, Attitude, Religious Attitude Precidency of Religious Affairs and Educational Centers for Religious Specialization has been clarified. In the second section, because the research is a field study, the questionnaires administered to trainees have been presented as tables and percentile values and the results have been explained with the support of results obtained from the questionnaires and observations made during the study. In the third section, the findings about attitudes of the specialty trainees towards philosophy and religion as well as their own religious, attitudes and behavior have been evaluated and some suggestions have been made according to the results of the study. Key Words: Attitude, Religious Attitude, Religion, Precidency of Religious Affairs, Specialization

VI KISALTMALAR DİZİNİ Ark. Bkz. : Arkadaşları : Bakınız C. : Cilt Çev. D.İ.B. Fak. Eğt. İst. : Çeviren : Diyanet İşleri Başkanlığı : Fakültesi : Eğitim : İstanbul S. : Sayı s. : Sayfa TDK Ts. T.D.V. Trc. vb. Yay. : Türk Dil Kurumu : Tarihsiz : Türkiye Diyanet Vakfı : Tercüme : Ve Benzeri : Yayınları

VII TABLOLAR DİZİNİ Tablo 1.1. Kısa Süreli Hizmet İçi Eğitim Merkezlerinin Durumlarını Gösterir Tablo.. 54 Tablo 1.2. İhtisas Eğitim Merkezlerinin Durumlarını Gösterir Tablo... 55 Tablo 1.3. Arapça Öğretim Programı Alanları, Dersleri ve Dönemleri Tablosu... 58 Tablo 1.4. Temel İslam Bilimleri Programı Alanları, Dersleri ve Dönemleri... 60 Tablo 1.5. Vaaz ve İrşad Hizmetleri Bilgi ve Beceri Geliştirme Programı Alanlar ve Dersler... 63 Tablo 2.1. Dini Tutum Toplam Puanlarının KMO ve Bartlett s Testi Sonuçları... 77 Tablo 2.2. Dini Tutum Toplam Puanlarının Faktör Ve Madde Analizi Sonuçları... 78 Tablo 2.3. Felsefe ve Din Bilimleri Derslerine Karşı Tutum Toplam Puanlarının KMO ve Bartlett s Testi Sonuçları... 78 Tablo 2.4. Felsefe ve Din Bilimleri Derslerine Karşı Tutum Toplam Puanlarının Faktör ve Madde Analizi Sonuçları... 79 Tablo 3.1. Örneklem Grubun İkamet Ettiği Şehirler... 82 Tablo 3.2. Örneklem Grubun Yaşları... 82 Tablo 3.3. Katılımcıların Akademik Durumları... 83 Tablo 3.4. Katılımcıların Hangi Alanlarda Lisansüstü Eğitim Yaptıkları... 83 Tablo 3.5. Katılımcıların İlahiyat Eğitimi Dışında Medrese Veya Benzeri Din Eğitimi Almaları... 84 Tablo 3.6. Katılımcıların Cinsiyetleri... 85 Tablo 3.7. Dini Tutum Toplam Puanlarının Yaşlara Göre Farklılaşmasını İçeren T-Testi Sonuçları... 85 Tablo 3.8. Dini Tutum Toplam Puanlarının Cinsiyetlere Göre Farklılaşmasını İçeren T-Testi Sonuçları... 86 Tablo 3.9. Dini Tutumun Toplam Puanının Araştırmaya Katılanların Bulundukları Şehre Göre Farklılaşması... 86 Tablo 3.10. Dini Tutum Puanının Araştırmaya Katılanların Bulundukları Şehre Göre Farklılaşmasının Varyans Analizi (Anova) Sonuçları... 87 Tablo 3.11. Dini Tutumun Toplam Puanının Araştırmaya Katılanların Eğitim Durumlarına Göre Farklılaşması... 87 Tablo 3.12. Dini Tutum Puanının Araştırmaya Katılanların Eğitim Durumlarına Göre Farklılaşmasının Varyans Analizi (Anova) Sonuçları... 87

VIII Tablo 3.13. Dini Tutum Toplam Puanının Araştırmaya Katılanların Yüksek Lisans Yaptıkları Alanlara Göre Farklılaşması... 88 Tablo 3.14. Dini Tutum Puanının Araştırmaya Katılanların Yüksek Lisans Yaptıkları Alanlara Göre Farklılaşmasının Varyans Analizi (Anova) Sonuçları... 88 Tablo 3.15. Dini Tutum Toplam Puanının Araştırmaya Katılanların Medrese Veya Benzeri Bir Eğitim Kurumundan Din Eğitimi Almalarına Göre Farklılaşması... 89 Tablo 3.16. Dini Tutum Puanının Araştırmaya Katılanların Medrese Veya Benzeri Bir Kurumdan Din Eğitimi Almalarına Göre Farklılaşmasının Varyans Analizi (Anova) Sonuçları... 89 Tablo 3.17. Katılımcıların Yaşlarına Göre Dini Tutumları (Korelasyon)... 89 Tablo 3.18. Felsefe ve Din Bilimleri Toplam Puanlarının Yaşlara Göre Farklılaşmasını İçeren T-Testi Sonuçları... 90 Tablo 3.19. Felsefe ve Din Bilimleri Derslerine Karşı Tutumların Cinsiyetlere Göre Farklılaşmasını İçeren T-Testi Sonuçları... 90 Tablo 3.20. Felsefe ve Din Bilimleri Derslerine Karşı Tutumun Toplam Puanının Araştırmaya Katılanların Bulundukları Şehre Göre Farklılaşması... 91 Tablo 3.21. Felsefe ve Din Bilimleri Derslerine Karşı Tutumun Puanının Araştırmaya Katılanların Bulundukları Şehre Göre Farklılaşmasının Varyans Analizi (Anova) Sonuçları... 91 Tablo 3.22. Felsefe ve Din Bilimleri Derslerine İlişkin Tutumun Toplam Puanının Araştırmaya Katılanların Eğitim Durumlarına Göre Farklılaşması... 92 Tablo 3.22. Felsefe ve Din Bilimleri Derslerine İlişkin Tutumun Puanının Araştırmaya Katılanların Eğitim Durumlarına Göre Farklılaşmasının Varyans Analizi (Anova) Sonuçları... 92 Tablo 3.24. Araştırmaya Katılanların Yüksek Lisan Yaptıkları Alanlara Göre Farklılaşması... 93 Tablo 3.25. Araştırmaya Katılanların Yüksek Lisans Yaptıkları Alanlara Göre Farklılaşmasının Varyans Analizi (Anova) Sonuçları... 93 Tablo 3.26. Felsefe ve Din Bilimleri Derslerine ilişkin Tutum Toplam Puanının Araştırmaya Katılanların Medrese Veya Benzeri Bir Eğitim Kurumunda Din Eğitimi Almalarına Göre Farklılaşması... 94

IX Tablo 3.27. Felsefe ve Din Bilimleri Derslerine İlişkin Tutum Puanının Araştırmaya Katılanların Medrese Veya Benzeri Bir Eğitim Kurumundan Din Eğitimi Almalarına Göre Farklılaşmasının Varyans Analizi (Anova) Sonuçları... 94 Tablo 3.28. Katılımcıların Yaşlarına Göre Felsefe ve Din Bilimlerine İlişkin Tutumları (Korelasyon)... 95 Tablo 3.29. Araştırmaya Katılanların Dini Tutumlarına Göre Felsefe ve Din Bilimlerine İlişkin Tutumları (Korelasyon)... 96

X ÖNSÖZ Tutumlar doğumdan sonra başlayarak çocukluk, ergenlik, gençlik ve yetişkinlik dönemi boyunca gittikçe netlik kazanır. Bireyin tutumlarının oluşmasında ve gelişmesinde etkili olan olumlu ve olumsuz pek çok etken vardır. Bu etkenlerden biri de dindir. Din insanın tutum ve davranışlarına yön verir. İnsan ne kadar dindar ise, bu onun tutum ve davranışlarına da o kadar yansır. İnsanın dini bilgileri arttıkça, dinle ilgili tutum ve davranışları da değişir ve gelişir. Ayrıca insan yaşadığı müddetçe birçok kişi, obje ve olaylarla da karşılaşmaktadır. Bu ve benzeri faktörler o kişinin dini tutum ve davranışlarına yön verdiği gibi, şekillenmesine de yardımcı olurlar. İnsanlar sosyalleşme sürecinde çevre faktörlerinin etkisiyle çeşitli objelere karşı tutumlar geliştirirler. Tutum geliştirilen objelerden biri de felsefe ve din bilimleridir. Bu bilimlere karşı bireyin dini tutumunun oluşmasında ve gelişmesinde etkili olan olumlu ve olumsuz pek çok etken vardır. Bu araştırmada cinsiyet, yaş, eğitim durumu gibi değişkenlerin yanı sıra din görevlilerinin medrese ve benzeri kurumlardan mezun olmasının felsefe ve din bilimlerine karşı dini tutum geliştirmede olumlu ya da olumsuz etkisinin olup olmadığı araştırılmaya çalışılmıştır. D.İ.B İhtisas Eğitim Merkezi kursiyerlerinin dini tutumlarını ve dini davranışlarını etkileyen faktörleri inceleyen bu araştırma üç bölümden meydana gelmektedir. Birinci bölümde problem, alt problemler, hipotezler, amaç, önem, evren ve örneklem, sınırlılıklar, araştırmada kullanılan anketler ile ilgili bilgiler verilmiştir. İkinci bölümde temel kavramlar açıklanmıştır. Üçüncü bölümde ise bulgular ortaya konulmuş ve yorum yapılarak sonuç açıklanmış ve tartışması yapılmıştır. Bu araştırmayı yaparken yardım ve rehberliğini esirgemeyen, çalışmanın her aşamasında bana yön veren tez danışmanım Yrd. Doç. Dr. Behlül TOKUR hocama, araştırmam sırasında değerli görüşlerini esirgemeyen hocam sayın Prof. Dr. Faruk KARACA ya, anket sorularını cevaplayan ve bana çalışmamda kolaylık sağlayan Erzurum, İstanbul ve Kayseri İhtisas Eğitim Merkezleri ndeki kursiyer, öğretmen ve idarecilerine teşekkürü bir borç bilir, çalışmanın Diyanet İşleri Başkanlığı İhtisas Eğitim Merkezleri nin eğitim kalitesinin geliştirilmesine katkı sağlamasını dilerim. Erzurum-2014 Mehmet SAİN

1 GİRİŞ Din insanın hayatını, tutum ve davranışlarını, geleceğini etkileyen temel bir unsurdur. Din, insanın güven, sığınma, koruma, dayanma, kabul görme sevilme gibi en ilkel ihtiyaçlarına cevap verdiği kadar 1, hayatı çekilir kılan umut, iyimserlik gibi temel dinamikleri, fedakârlık, sorumluluk, üretkenlik gibi insanı insan yapan psiko-sosyal unsurları da destekler. 2 Ayrıca dinin fertleri, şahsiyetlerinin parçalanması tehlikesine karşı koruma, onları mukaddesat ile karşı karşıya getirerek şahsiyet birliğini sağlama, 3 çeşitli ruhsal baskılar karşısında bir kurtuluş yolu olma, 4 grup amaçlarının özel çıkarlar üzerine egemen olmasını temin etmek ve toplumun istikrar ve devamlılığını sağlama, 5 kuvvetli bir sosyal kontrol aracı olma 6 gibi çok önemli fonksiyonları da vardır. Din aynı zamanda da bireyin kişiliğinin oluşumuna da katkı sağlayan olgulardan birisidir. Bu yüzden din, tarih boyunca her kesimden insanın ilgisini çeken bir alan olmuştur. Din hizmetleri, insanların dini hayatını idame etmeleri için yapılan hizmetleri ifade etmesi hasebiyle toplumsal bir olgudur. Din hizmetlerinde hizmet verenler ve hizmet alanlar vardır. Hizmet alanlarla verenler, hizmet aracılığıyla ve hizmet ortamında karşılıklı ilişki ve etkileşim halinde olurlar. Günümüz dünyasında modern eğitim ve öğretimle; insanı iyi bir meslek sahibi yapmak, iş ahlâkı kazandırmak, mesleğinde araştırma ruhu vermek, ülkesine, milletine ve insanlığa faydalı olmak gibi vasıflar kazandırmak istenmektedir. Bu açıdan diyanet personelinin mesleğinde iyi yetişmiş olması, işini iyi yapması, araştırma ruhu ile kendisini mesleğinde devamlı yenilemesi, ülkesine, milletine ve insanlığa hizmet aşkıyla dolu olması gibi vasıflarla donanması elzemdir. Zayıf yaradılışlı insanı 7 kişilikli ve topluma faydalı hale getirmenin en kısa yollarından biri, onun dindarlaşmasını sağlamaktır. Bunun için Türkiye de resmi bir teşkilat olarak Diyanet İşleri Başkanlığı İslam Dininin inanç, ibadet ve ahlak esasları 1 KerimYavuz, Çocukta Dini Duygu ve Düşüncenin Gelişmesi, D.İ.B. Yay., Ankara 1983, s.129. 2 Abdülkerim Bahadır, İnsanın Anlam Arayışı ve Din, İnsan Yay., İstanbul 2002, s. 79-111. 3 Hans Freyer, Din Sosyolojisi, (Çev.: Turgut Kapsüz), A. Ü. Basımevi, 1964, s. 78. 4 Sulhi Dönmezer, Sosyoloji, (7. Baskı), met/er Matbaası, İstanbul 1978, s. 258. 5 Dönmezer, s. 258. 6 Dönmezer, s. 257. 7 Bkz; Nisa 4/28; İbrahim 14/34; Mearic 70/19;Nisa 4/3;. İsra 17/11-53.

2 ile ilgili işleri yürütme, toplumu din konusunda aydınlatma ve ibadet yerlerini yönetme görevleri çerçevesinde yürüttüğü din hizmetleri faaliyetlerini yasaların kendisine verdiği yetkiler doğrultusunda yürütmektedir. Eğitim bireyde kendi yaşantıları yoluyla davranış değişikliği meydana getirme sürecidir. 8 Bu sürecin planlı, programlı, kasıtlı ve kontrollü olarak gerçekleştirilen kısmı formal eğitim ; plansız, kasıtsız, kontrolsüz, gelişigüzel şekilde gerçekleşen kısmı ise informal eğitim olarak tanımlanabilir. 9 Bu sınıflama din eğitimi için de geçerlidir. Buna göre bireyde kendi yaşantıları yoluyla kasıtlı ve planlı olarak, din ile ilgili davranış değişikliği meydana getirme süreci formal din eğitimi 10, plansız, programsız, gelişi güzel yollarla gerçekleşen din eğitimi ise informal din eğitimi olarak isimlendirilebilir. Formal din eğitimi etkinlikleri örgün ve yaygın olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Ülkemizde örgün din eğitimi okullar vasıtasıyla gerçekleştirilirken, yaygın din eğitimi ise resmi olarak Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından yürütülmektedir. Diyanet İşleri Başkanlığı yaygın din eğitimi etkinliklerini çeşitli kanallar ve birimler vasıtasıyla gerçekleştirmektedir. Bu birimlerden birisi de Dini İhtisas Eğitim Merkezleri dir. İhtisas kursları, toplumu din konusunda aydınlatmakla görevli Diyanet İşleri Başkanlığının, yürüttüğü din hizmetlerinin daha kaliteli ve toplumun ihtiyaçlarına cevap verecek bir hale gelmesi için, personelinin bilgilerini yenilemek ve becerilerini geliştirmek amacıyla düzenlediği hizmet içi eğitim kurslarından bir tanesidir. Hali hazırda İstanbul, Konya, Trabzon, Erzurum, Rize ve Kayseri illerinde Başkanlığa bağlı altı eğitim merkezinde, sınavla seçilen ve dini yükseköğrenim görmüş personele yönelik olarak düzenlenen hizmet içi eğitim ihtisas kursları, din hizmetlerini yürüten personelin mesleki bakımdan daha iyi yetişmelerini sağlamak, verimliliklerini artırmak ve başta Kur an-ı Kerim olmak üzere tefsir, hadis, fıkıh, kelam gibi temel dini kaynaklara doğrudan başvurma yeteneğini elde etmelerini temin etmeyi hedeflemektedir. 11 8 Münire Erden, Öğretmenlik Mesleğine Giriş, Alkım Yay., İstanbul 1998, s.13-14. 9 Nurettin Fidan, Münire Erden, Eğitime Giriş, Alkım Yay., İstanbul 1998, s. 13. 10 Cemal Tosun, Din Eğitimi Bilimine Giriş, PegemA Yay., Ankara, 2005, s. 23. 11 Mehmet Yılgın, Diyanet İşleri Başkanlığı Hizmet İçi Din Eğitimi IV. Din Şurası Tebliğ ve Müzakereleri 12-16 Ekim, Ankara 2009 s. 775

3 1995 yılına kadar ihtisas kurslarından başarıyla mezun olanlar, başka sınava tabi tutulmadan, doğrudan ilçe müftüsü olarak görev alırken, bu tarihten itibaren - her ne kadar bir müddet imam-hatip olarak değerlendirdiyse de- Diyanet İşleri Başkanlığı bu kursları bitirenleri şu an vaiz olarak istihdam etmeye devam etmekte ve ihtisas kursunu bitirenlere Diyanet uzman yardımcılığı ve müftülük gibi kariyerde yükselme sınavlarına girme hakkı tanımaktadır. Diyanet İşleri Başkanlığı nın hizmet politikasını uygulamada vaiz ve müftülerin konumu ise oldukça önemlidir. Özellikle taşra hizmetindeki başarı ve verimlilik oranı bu iki kadronun dolu ve aktif olarak çalışmasına bağlıdır. Halen yürürlükte bulunan mevzuata göre İlahiyat Fakülteleri başta olmak üzere dini yükseköğrenim veren Yurt içi ve Yurt dışı eğitim kurumlarından mezun olanlar, ancak özel bir sınav sonunda başarılı oldukları takdirde bu kadrolardan birine atanmaktadırlar. Son yıllarda yapılan sınavlara rağmen boş bulunan vaizlik ve müftülük kadrolarına yetecek kadar eleman seçilememektedir. Müracaat sayısı yeterli olsa bile kalite ve verimliliğin, beklenen düzeyde olmadığı görülmektedir. Bu hususta da tedbir alınmazsa çok yakın gelecekte sayı ve kalite daha da düşecektir. 12 Uzmanlaşmanın ve nitelikli iş gücünün öne çıktığı günümüzde her görev ya da meslek alanına ait yeterliklerin belirlenmesi ve bu yeterliklerin nasıl kazandırılıp ölçüleceğinin kararlaştırılması önemli hale gelmektedir. Bu anlamda kişilerin, sosyal hayatta duydukları zaruri ihtiyaçlarından biri de iletişim yeterliliği kazanabilmeleridir. Zira iletişim yeterliliği sayesinde insanlar arası demokratik tutumlar artmakta, birçok sosyal problemler çözülmekte ve sosyal uyum kolaylaşmaktadır. İletişim yeterliliğinin ise, bir bakıma kişilerin aldıkları sosyal eğitimle doğru orantılı olduğu söylenebilir. 13 Din görevlisi (müftü, vaiz) ve cemaatin sağlıklı iletişim kurabilmesi, birbirlerini tanımalarına ve karşılıklı anlayış oluşturmalarına bağlıdır. Sevgi, saygı ve içtenlik, 12 Fikret Karaman, Diyanet İşleri Başkanlığına Eleman Hazırlama Politikası, II Din Şurası Tebliğ ve Müzakereleri (23-27 Kasım 1998), Ankara-2003, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 584 ilmi eserler; 93, s. 437-438 13 Hasan Çelikkaya, "Okulda İletişim", M.Ü. Eğitim Bilimleri Fak. Eğt. Bilimleri Dergisi, Sayı: 1, 1994, s.86.

4 kararlaştırılmış simgeler takımı olan dilin iyi kullanımı, 14 kendini dinleyenlerin ona güvenmesi, 15 çok yönlü bir bilgi birikimine sahip olması iletişim sürecini başlatmak ve devam ettirmek için şarttır. Çünkü iletişim ile intibaksızlık arasında yakın bir bağlantı vardır. Zira intibakı bozulmuş sıkıntıda olan kişinin problemi, kendisi ve dolayısı ile başkalarıyla olan iletişiminin bozulmasından meydana gelmiştir. 16 Ayrıca din görevlisi (müftü, vaiz) din hizmeti sunarken hitap ettiği kesimin kültür seviyesini, sosyal yapı olarak yaşadığı toplumun bazı yöresel anlayış, inanış ve hususiyetlerini iyi etüt etmesi, Din Psikolojisi ve Din Sosyolojisi bilim dallarında gerekli donanımlara sahip olması gerekir. Din görevlisi, psikoloji ilmine vakıf olmakla insanı ve onun yapısını daha iyi kavrarken, içinde yaşadığı toplumun sosyolojik özelliklerine vakıf olursa bu tebliğin etkisinin daha verimli olacağı da aşikârdır. Zira din hizmeti kutsal olduğu kadar topluma sunulması da güç bir hizmettir. Eğer bu hizmet iyi eğitilmiş elemanlarla sunulursa topluma faydalı ve verimli olur. Aksi takdirde iyi yetişmemiş elemanlarla sunulacak hizmet, insana yarım hoca dinden, yarım doktor candan eder atasözünü hatırlatır. Sürekli değişen ve gelişen dünyamızda insanların dini ihtiyacına cevap verecek elemanlar da bu değişkenliğe ve gelişmeye uygun olmalıdır. Çocuğa isim koymaktan tutun da toprağa verilinceye (yani beşikten mezara) kadar hayatın her safhasında din görevlisiyle iç içe olan toplumumuz, nitelikli, bilgi seviyesi yüksek elamanlarla muhatap olduğu oranda bilgili ahlâklı, çalışkan, hoşgörülü ve kardeşlik duygularıyla dolu olacaktır. 17 Ancak şu da acı bir gerçektir ki "psiko, social ve philosophia" kelimeleri Batı kökenli olduğundan dolayı bu ilimlere karşı din görevlilerinin (müftü, vaiz vd.) önyargılı olduğu şüphesizdir. Keşke bu ilimler "ilm-i cumhur ve'l-cemaa, ilm-i ruh ve'nnefs veya ilm-i tefekkür" diye adlandırılsaydı o zaman daha sıcak bir yaklaşım olabilirdi. İnsanın bir psikolojik yapısının olduğu ve sosyal bir varlık olmasının yanında aklının gereği olarak tefekkür etmesi gerçeği göz önüne alındığında bu ilimlerin zaruri ilimler sınıfından olduğu kendiliğinden anlaşılır. Oysa sahih dini kaynaklara 14 C.T. Morgan, Psikolojiye Giriş, (Çev.: Hüsnü Arıcı ve Ark.), Hacettepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü Yay., Ankara 1991, s.107. 15 J.L. Freedman ve Ark., Sosyal Psikoloji, (Çev.: E. Güçbilmez-O.Onaran), İmge Yay., Ankara 1993, s.351. 16 Hasan Tan, Psikolojik Yardım İlişkileri, MEB Yay.,İstanbul 1992, s.106 17 Fahri Kayadibi, Diyanet İşleri Başkanlığı Personelinin Eğitim ve Bilgi Seviyesinin Yükseltilmesi, II. Din Şurası Tebliğ ve Müzakereleri (23-27 Kasım 1998), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara- 2003, s.426-427.

5 ulaşılmadan eksik ve toplumun gerek sosyolojik ve gerekse psikolojik boyutunu iyi tahlil etmeden yapılan irşat, hastalığının ne olduğu bilinmeyen ama ameliyat masasına yatırılan hasta gibidir. Böyle bir durumun nasıl sonuç vereceği de bir muammadır. 18 Din görevlisi de, temsil gücü, insanları tanıma, toplumsal dayanışma, iletişim, kabul, yalınlık, katılım, meslektaşlarıyla iş birliği gibi bir takım özelliklere sahip olmalıdır. Zira her şeyden önce kaliteli bir din hizmetinin olması, hizmet verenlerin kalitesiyle doğru orantılıdır. Psiko-sosyal alan araştırması şeklinde yürütülen bu çalışmayla, Diyanet İşleri Başkanlığı İhtisas Eğitim Merkezi kursiyerlerinin ( DİB Erzurum Ömer Nasuhi Bilmen Dini Yüksek İhtisas Eğitim Merkezi, DİB İstanbul Haseki Dini Yüksek İhtisas Eğitim Merkezi ve Kayseri İhtisas Eğitim Merkezi) felsefe ve din bilimlerine (Din Psikolojisi- Din Sosyolojisi-Dinler Tarihi) yönelik tutumları ile dini tutumları arasındaki ilişki tespit edilmeye çalışılacaktır. Bunun içinde, belirli bir grup üzerinde anket uygulaması yapıp elde edilen verilerin istatistiki yönden analizlerini çıkarmaya ve ilgili değerlendirmelerin yorumlarının yapılması cihetine gidilecektir. I. ARAŞTIRMANIN KONUSU Tutumların oluşmasında çevre şartlarının önemli bir yeri vardır. Bu nedenle bireylerin tutumlarından hareketle sosyal normlar ve kültürel değerlere ulaşılabilir. Genelde, doğrudan deneyim, taklit, sosyal öğrenme, pekiştirme gibi yollarla edinilen tutumlar farklı gerekçelerle değiştirilebilir. Eğitim, çalışma, iş alışkanlıklarının kazandırılması veya dine yönelim gibi hususlar, tutum değişikliğini gerektirir. 19 Tutumların oluşum, gelişim ve değişim nedenlerini bilmek kişinin daha dikkatli bir tutum benimsemesi konusunda kendisine yardımcı olur. Genel tutumlarla ilgili olarak belirtilen hususlar dinî tutumlar için de geçerlidir. Din ilk insanın var olduğu günden bugüne insanların hayatında yer almış, insanların kişiliklerini, duygularını, düşünce, davranışlarını ve tutumlarını etkileyen önemli bir unsur olmuştur. İnsan davranışları içerisinde dini özellik gösteren her tutum 18 İbrahim Memiş, Modern Çağda Din Görevlilerinin Nitelikleri ve İrşat, Yecder II. Ulusal Din Görevlileri Sempozyumu Tebliğleri (9 Nisan 2011 - İstanbul), s. 284-288. 19 Çiğdem Kağıtçıbaşı, Günümüzde İnsan ve İnsanlar, Evrim Yayınevi, İstanbul 2013, s. 119.

6 ve davranış din psikolojisini ilgilendirmiştir. Zira din, mensuplarının tutum ve davranışlarını yönlendirir. Evrensel bir din olan İslâm dininin görevlilerinin de bu dini, bütün insanlığa tebliğ edecek nitelik ve donanıma sahip olması gerekir. Ayrıca din hizmetinin bir eğitim ve öğretim hizmeti olduğunu da düşünerek bu hizmeti sunacak kişilerin fert ve kitlelere bilgi sunma sanatını da en iyi şekilde bilmeleri zaruret arz etmektedir. Aksi halde din asıl mecrasından farklı yönlere çekilebilir. Diyanet İşleri Başkanlığı Eğitim Dairesine bağlı olarak, başkanlığa vaiz ve geleceğin müftü ile din uzmanlarını yetiştiren İhtisas Eğitim Merkezleri ndeki kursiyerlerin felsefe ve din bilimlerine karşı pozitif bir dini tutuma sahip olması ve bu ilimlerin rehberliğine de ihtisas eğitim merkezlerinde ağırlık verilmesi, Diyanet İşleri Başkanlığının din hizmetlerini icra misyonunu daha etkin ve fonksiyonel hale getirmesi açısından büyük önem taşımaktadır. İşte bu çalışmadaki ana hedefte İhtisas Eğitim Merkezi kursiyerlerinin Felsefe ve Din Bilimlerine (Din Psikolojisi, Din Sosyolojisi, Dinler Tarihi ve Felsefe) ilişkin tutumları ile dini tutumları arasındaki ilişkiyi tespit etmektir. II. ARAŞTIRMANIN AMACI ve ÖNEMİ Din hizmeti sunan kişi bir sosyal mühendis olarak görülebilir. Kişileri ve toplumu inceler, sorunları yakalar ve çözümünü üretir. Beşikten-mezara her insanla muhatap olduğundan onları tanıması ruhsal durumlarını anlaması kime ne söyleyeceğini ve neyi vereceğini iyi bilmesi gerekir. Fakir-zengin, kimin ne sorunu var, kim neye muhtaç, kimlerin ne tür sıkıntıları var, birlik-beraberlik nasıl temin edilir, milli birlik ve beraberlik nasıl korunur, toplum iyiliğe nasıl sevk edilir, kime hangi bilgiyi nasıl öğretmesi lazım. Bütün bunları psikoloji, sosyoloji ve eğitim sanatını bilmeden hakkıyla yapamaz. 20 Bu gün gelinen noktada, hem din hem de modernleşme Türk toplumu için artık vazgeçilmez iki olguyu ifade etmektedir. İkisinin bir arada uyumlu bir şekilde var olması zorunlu görünmektedir. Din görevliliği mesleğinde bu uyumun gerçekleşmesi için gerekli olan potansiyel var olduğu gibi, uyumsuzluk potansiyeli de vardır. Modern 20 Kayadibi, s. 426-427

7 bürokratik bir dini örgütlenme biçimi olan Diyanet İşleri Başkanlığı, bu yapı içerisinde mevzuatlara uygun bir şekilde görevlerini yerine getirirken, din hizmetini verecek olan din görevlilerini de bu yapıyla uyumlu bir şekilde istihdam etmesi ve yetiştirmesi beklenmektedir. 21 Bu itibarla, din hizmetlerinde ihtisas eğitim merkezlerinin amacının din görevlilerinin bilgi seviyesini artırmak, 22 var olan bilgilerini canlı tutmak, yeni gelişmeler karşısında ortaya çıkan problemlere verilen cevaplardan 23 zamanında haberdar olmalarını sağlamak şeklinde ifade edilmesi mümkündür. Aynı şekilde din gönüllülerinin kendilerinin yeni sorunlara cevaplar üretmelerinin yolunu açmak, sahih dini bilgiye hızlı bir şekilde ulaşmalarına imkânlar hazırlamak, din hizmeti sunmanın önemini kendilerine iyice kavratmak, kendilerini takip eden her kesimden cemaatin bilgi seviyesinin sürekli arttığına ve bu kesimleri ikna edebilmek için kendilerinin de dini bilgi ve kültürlerini artırmalarının önemine vurgu yapmak 24 ve dini yaşayarak temsil etmenin ne denli önemli olduğunu ortaya koymak gerekmektedir. 25 Böyle bir araştırmanın ortaya koyacağı bilgiler çerçevesinde ilgili makamların, özellikle vaiz ve müftülerin alacakları vaziyetler mevcut problemlerin giderilmesine, vaizlik ve müftülük müessesesinin görev ve fonksiyonlarını yerine getirmesine yardımcı olacağı aşikardır. Bu bağlamda ortaya konulacak bilgiler ihtisas kursları ve kursiyerlerinin yerini, bugünkü durumunu, problemlerini tespit etmek, daha faydalı hale getirilmesine yardımcı olacak bilgi ve tecrübe birikimini sağlamak ve bu yönde çözüm ve önerileri teklif etmek araştırmanın temel amaçlarından biri olarak karşımıza çıkmaktadır. 21 M. Bekir Gültekin, Din Görevlilerinin Modernleşmeye Bakışı (Ankara Polatlı Örneği), Diyanet İlmi Dergi, 47(2), s. 53. 22 Hasan Yavuzer, Çağdaş Din Hizmeti ve Diyanet İşleri Başkanlığı, Dini Otorite ve Teşkilatların Sosyolojik Analizi, Laçin Yay., Kayseri 2006, s. 318-319. 23 Yiğit Yaşar, Zaman, Çevre ve Şartların Değişmesiyle Hükümlerin Değişmesi Meselesi, Diyanet İlmî Dergi, 38(2), 2002, ss. 83-106. 24 Ahmet Onay, İlahiyat Fakültesi Mezunlarının Cami Eksenli Din Hizmetlerinde Karşılaştıkları Sorunlar ve Bu Alandaki Formasyon İhtiyaçları, SDÜ. İlahiyat Fak. Türkiye de Yüksek Din Eğitiminin Sorunları, Yeniden Yapılanması ve Geleceği Sempozyumu, Isparta 2004, s. 409-423; Ayrıca bkz. Hayati Hökelekli, Günümüz İletişim Teknikleri ve Dini İletişim, Diyanet İlmi Dergi, Sayı 42(1), 2006, ss. 41-48. 25 Ahmet Emin Seyhan, Din Hizmetlerinde Verimlilik ve Kalite Açısından Hizmet İçi Eğitimin Rolü ve Önemi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı:14, Yıl: 2011/2, s.232-23.