BURDUR İLİ MERMER SEKTÖRÜNÜN TÜRKİYE MERMER SEKTÖRÜ İÇERİSİNDEKİ YERİ BÖLGE EKONOMİSİNE KATKISI SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ (STRATEJİK BİR BAKIŞ)

I.BURDUR SEMPOZYUMU 889 BURDUR İLİ MERMER SEKTÖRÜNÜN TÜRKİYE MERMER SEKTÖRÜ İÇERİSİNDEKİ YERİ BÖLGE EKONOMİSİNE KATKISI SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ (STRATEJİK BİR BAKIŞ) Mesut ALBENİ* Mehmet ÖZMEN** ÖZET Bölgelerin ve ülkelerin kalkınmasında zengin hammadde kaynaklarının önemi bilinen bir gerçekliktir. Türkiye mermer hammaddesi açısından dünyanın en zengin ülkelerinden birisidir. Son yıllarda özellikle inşaat sektörünün mermer ürünlerine olan talep artışı ile birlikte Dünya da ve Türkiye de mermer endüstrisi hızla gelişmiştir. Türkiye mermer sektörü içerisinde Burdur İli mermer üretimi özellikle 1990 sonrası hızla gelişmiş, birçok ocak işletmesi ve mermer işleme tesisi açılmış, artan mermer ürün talebine bağlı olarak yeni tesislerin açılmasına dönük çalışmalar ise hızlanmıştır. Burdur ilinde mermer sektörü ile birlikte, il merkezi ve ilçelerin gelişimi politikası, çevre illerle olan gelişme açığının azaltılmasında, ilin istihdam kapasitesinin artırılmasında, il dışına göçün sınırlandırılması ya da durdurulmasında önemli bir araç olmakla birlikte bünyesinde birçok sorunu da barındırmaktadır. Çalışmada Burdur İli mermer sektörünün Türkiye ve Dünya mermer sektörü içerisindeki yeri istatistiki verilerle konumlandırılmakta, anket ve yüz yüze görüşmelerle sektörün mevcut durumu, güçlü ve zayıf yönleri, fırsat ve tehditleri bağlamında değerlendirilmekte ve çözüm önerilerinde bulunulmaktadır. Anahtar kelimeler: Mermer Sektörü, Burdur İli, İstihdam, İhracat, Sektörel Planlama GİRİŞ Ülkelerin kalkınmalarında ve geleceklerine yön vermede zengin ham madde kaynaklarına sahip olmanın önemi bilinen bir gerçektir. Yeraltı kaynakları bakımından zengin olan ülkeler, bu kaynaklarını kullanabildikleri takdirde daha kolay ekonomik büyüme ve kalkınma sorunlarını çözebilmektedirler.(çetin, 2003) Yeraltından çıkarılıp, doğrudan ya da işlenerek çeşitli amaçlar için kullanılan doğal taşlara yapı taşları ve parlatılarak kullanılan bu yapı taşlarına da genel anlamda mermer adı verilir. Endüstriyel tanımla mermer; kesilip parlatılabilen ve ekonomik değeri olan her türlü taş şeklinde ifade edilebilir. Bilimsel olarak ise; kireçtaşı ve dolomitik kireçtaşlarının ısı ve basınç altında yeniden kristalleşmesi ile oluşan başkalaşım kayaçları şeklinde tanımlanabilmektedir.(bacakoğlu, KUN, 1996) Mermerde aranan en önemli özellikler; desen, renk, doku, sertlik, parlaklık, cilaya karşı duyarlılık ve blok elde edebilme oranıdır. Saf mermer parlak beyaz renkte olmakla birlikte mermerler gri, siyah, sarı, krem gibi çok çeşitli bir renk aralığına sahiptir. Kullanım alanlarına göre renk ve desenler tercih edilmektedir. Özellikle simetrik görünümlü desenler oluşturan, ince damarlı ve boyuna kesilmiş ağaç gövdesine benzeyen mermerler daha değerlidir.(igeme, 2001) Mermer inşaatlarda dış-iç cephe kaplamasında, taban döşemesinde, merdiven basamağında, mutfak tezgahında, mezar düzenlemesinde, plastik güzel sanat malzemesi olarak heykelcilikte ve süslemede, hediyelik eşya yapımında, masa, sehpa, lavabo üretiminde ve mobilyacılık sektöründe yaygın olarak kullanılmaktadır. (TOBB, BAGEV, 2002) Ayrıca mermer kimyasal bileşiminde kalsiyum karbonat içerdiği için yem ve gübre fabrikalarında, kimya alanında, karayolu, beton, asfalt, mozaik ve suni mermer yapımında kullanılmaktadır. (İGEME, 2001) *.Yrd.Doç.Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü, İktisat Politikası ABD Öğretim Üyesi., mesut@iibf.sdu.edu.tr ** Öğr.Gör., Akdeniz Üniversitesi, Kumluca Meslek Yüksek Okulu Öğretim Görevlisi, mozmen@akdeniz.edu.tr

890 I.BURDUR SEMPOZYUMU Dünyada mermer ürünlerindeki talep artışı nedeniyle mermercilik sektörü hızla gelişen bir trende sahiptir. 1986 yılında 22 milyon ton olan Dünya üretimi 2003 yılında 75 milyon tona yükselmiştir. Türkiye 13,9 milyar tonluk rezerviyle Dünya rezervinin yaklaşık %40 ına, üretiminin %8 ine, ihracatının %4 üne sahiptir. Türkiye rezerv açısından en büyük ülke olmasına rağmen üretimde dördüncü ve ihracatta beşinci sıradadır. İtalya gibi sektörün öncü ülkelerinin hem ihracatta hem de ithalatta önde olmaları doğal kaynakların çıktığı değil, işlendiği ülkeye daha fazla katma değer bıraktığının doğal sonucudur. Bu nedenle sektör, Türkiye de büyümeye oldukça uygundur. Türkiye mermer sektöründe Burdur ili 1990 sonrası çok hızlı bir gelişim trendi izlemiştir. Burdur ilinin en önemli mermer yatakları Bucak-Çamlık ve Yeşilova-Sazak Bölgeleri ndedir. En önemli rezerve sahip bulunan Burdur-Çamlık Travertenleri 13.187.200 m 2 lik alana yayılmış olup muhtemel rezervi yaklaşık 659.375.000 m 3 tür. Son 15 yıl içerisinde üretime açılan yatak sayısında ve bunları işleyen mermer fabrikası sayısında çok hızlı artışlar yaşanmıştır. Özellikle fabrikaların yoğunlaştığı Bucak İlçesinde kurulma aşamasında olan çok sayıda fabrika olup üretime katılmalarıyla birlikte sektörel üretim ve ihracat daha da artacaktır. İlin istihdamına, üretimine, ihracatına ve genel olarak ekonomisine çok ciddi katkılar sağlayan mermer sektörü hızlı gelişim trendi sergilemekle birlikte çok sayıda soruna da sahiptir. Mermer fabrikalarının tarımsal arazilerde kurulu bulunması çevresel sorunları gündeme getirmektedir. Ocak işletmelerinde, mermer işleme tesislerinde üretim, istihdam, yönetim ve personel açılarından çok sayıda sorun bulunmakta olup dünya piyasalarında giderek artan rekabet, sektörde büyüme trendinin ne kadar devam ettirilebileceği konusunu tartışmalı kılmaktadır. Bu çalışmada mermer sektörünün durumu incelenerek, mermerin il ekonomisi içindeki yeri, sektörün geliştirilmesine yönelik neler yapılabileceği, sektörü bekleyen fırsat ve tehditleri, sektörün sorunlarına yönelik yapılabileceklerin ortaya konulması ve stratejiler geliştirilmesi amaçlanmıştır. 1. DÜNYA VE TÜRKİYE DE MERMER EKONOMİSİ Mermerin tarihi insanoğlunun tarihi kadar eskidir. İnsanlar tarih boyunca değişik amaçlarla bu taşları kullanmışlardır. Günümüzde de aynı şekilde birçok yerde çok yaygın olarak kullanılmaktadır. Bugün dünya mermer endüstrisi sadece birkaç ülke ile sınırlı değil, tümüyle uluslar arası bir nitelik kazanmış durumdadır. Son çeyrek asırda mermer yerine kullanılabilecek birçok alternatif yapı taşları üretilse de mermer, doğallığının verdiği o cazibeyi korumuştur. 1.1. REZERVLER Dünya üzerindeki doğal taş yataklarına sahip ülkeler, Alp-Himalaya kuşağı içinde kalan Portekiz, İspanya, İtalya, Yunanistan, Türkiye, İran ve Pakistan gibi ülkeler karbonatlı kayaç (mermer, kireçtaşı, traverten ve oniks) açısından büyük potansiyele sahiptirler. Aynı zamanda İspanya, Norveç, Finlandiya, Ukrayna, Rusya, Hindistan, Çin, Brezilya ve Güney Afrika işletilebilir magmatik kayaç (serttaş) potansiyeli yüksek olan ülkelerdir. Dünya üzerindeki mermer yataklarına baktığımızda mermer, jeolojik olarak Alp Kuşağı, Ege Adaları, Kuzey Akdeniz ve Orta Avrupa üzerinden Makedonya, Trakya, Anadolu Yarımadası, İran, Pakistan Hindistan dan Çine kadar uzanan alanda bulunmaktadır.(şatirer, 1999 ) Türkiye dünya doğal taş sektöründe önemli bir yere sahiptir. Dünyadaki tüm mermer rezervlerinin %33 ünün bazı kaynaklara göre ise %40 ının Türkiye de olduğu tahmin edilmektedir. Toplam rezervi 13.9 milyar ton (yaklaşık 5,1 milyar m 3 ) olan Türkiye nin, 1,6 milyar ton civarındaki görünür rezervi, bugünkü temposuyla, dünya tüketimini 80 yıl karşılayabilecek düzeydedir.(yilmaz, SAFER,2004) 1.2. ÜRETİM Dünya da yapı ve dekorasyon sektöründe doğal taşların kullanımının artmasına paralel olarak üretimi de artmıştır. Özellikle son yıllarda giderek daha mükemmel hale getirilmiş işleme teknikleri ile bu kayaçlar, daha kolay ve ekonomik olarak istenen şekilde işlenmekte ve birçok yeni kullanım alanı bulmaktadır. Mimarlar ve dekoratörler tarafından daha fazla tercih edilmesi bu kayaçların tüketimini, dolayısıyla üretimini de arttırmaktadır.(igeme 2001) Dünya doğal taş sektöründe söz sahibi ülkelere bakıldığı zaman Çin in %23.3 lük payla ilk sırada geldiği görülmektedir. Çin i Hindistan ve İtalya takip ederken 4. sırada %8 lik oranla Türkiye gelmektedir. Türkiye yi İspanya, İran, Brezilya, Portekiz, ABD ve Yunanistan izlemektedir.(tümmer, 2005)

I.BURDUR SEMPOZYUMU 891 SIRA ÜLKELER % PAYI 1 ÇİN 23,3 2 HİNDİSTAN 11,3 3 İTALYA 11,0 4 TÜRKİYE 8,0 5 İSPANYA 7,7 6 İRAN 6,5 7 BREZİLYA 4,3 8 PORTEKİZ 3,0 9 ABD 3,0 10 YUNANİSTAN 1,9 ARA TOPLAM 80 DİĞERLERİ 20 TOPLAM 100 Tablo 1: Doğal Taş Üretiminde İlk 10 Kaynak: TÜMMER Dünya doğal taş üretimi 1980 li yılların sonlarından itibaren talebe bağlı olarak sürekli artış göstermiştir. 1976 yılında üretim miktarı 18 milyon ton iken, 1996 yılında 47 milyon tona ulaşmış, 2004 yılında ise tahmini olarak 82 milyon tona kadar çıkmıştır. Milyon Ton 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 82* 75 65 67 60 47 18 22 1976 1986 1996 2000 2001 2002 2003 2004 Şekil 1. Dünya Doğal Taş Üretimi (Blok) Kaynak: TÜMMER *Tahmini Türkiye de dünyadaki bu gelişmelere paralel olarak üretimini arttırmıştır. 80 den fazla değişik yapıda ve 120 nin üzerinde değişik renk ve desende mermer rezervi bulunduran (ÇETİN,2003) Türkiye, doğal taş üretimini, 1980 lerin ikinci yarısından itibaren oldukça hızlı sayılabilecek bir şekilde artırmıştır. Uygulamaya konulan modern ocak üretim yöntemleri ve son teknikler sayesinde Türkiye dünya doğal taş üretiminde lider yedi büyük üreticiden biri konumuna gelmiş ve 1986 yılında 600 bin ton olan doğal taş üretimi, 2000 yılında 2,5 milyon tona, 2004 yılında ise 7.2 milyon tona çıkmıştır. Özellikle son dönemlerde büyük firmaların yapmış oldukları yatırımlarla birlikte entegre üretim yapan tesislerin de devreye girmesiyle işlenmiş mermer üretiminde büyük artış kaydedilmiştir. Türkiye madenciliğinde önemli bir yere sahip olan doğal taş sektöründe yaklaşık 1000 ocak, 1500 fabrika, 7500 atölyede üretim yapılmakta ve bu işletmelerde yaklaşık 250.000 kişi istihdam edilerek 626 milyon doları ihracat olmak üzere ülke ekonomisine toplam 1.2 milyar dolarlık bir katkı sağlanmaktadır. Türkiye de mermer işletmeciliğinin yoğun olarak yapıldığı iller: Afyon, Denizli, Muğla, Bilecik, Marmara Adası, Bursa, Elazığ, Diyarbakır, Amasya, Burdur, Antalya, İstanbul, Ankara, İzmir, Kayseri ve Sivas tır.(tümmer)

892 I.BURDUR SEMPOZYUMU 8 7,2* 6,0 6 Milyon Ton 4 2 0,6 1,9 2,5 0 1986 1996 2000 2003 2004 Şekil 2. Türkiye'nin Doğal Taş Üretimi 1.3. TİCARET Kaynak: TÜMMER *Tahmini Dünya doğal taş ihracatında ilk beş ülke İtalya, Çin, İspanya, Hindistan ve Türkiye dir. 2003 yılı verilerine göre ilk sırada yer alan İtalya 1,906 milyon $, ikinci sıradaki Çin 1,356 milyon $ ve sırasıyla 994 milyon $ ile İspanya, 688 milyon $ ile Hindistan Çin i takip etmektedir. 2003 yılında yapmış olduğu 431 milyon $ lık ihracatıyla Türkiye dünya doğal taş ihracatında beşinci ülke konumuna ulaşmıştır. 2.000 1.906 1.600 1.356 Milyon $ 1.200 800 994 688 431 400 0 İTALYA ÇİN İSPANYA HİNDİSTAN TÜRKİYE Şekil 3. 2003 Yılı Doğal Taş İhracatında İlk 5 Ülke Kaynak: TÜMMER Türkiye nin doğal taş ihracat seyrine bakıldığı zaman mermer ihracatının önemi ortaya çıkmaktadır. 1980 yılında mermer ihracat rakamı 2 milyon $ olan Türkiye 1990 lı yıllardan sonra mermercilik sektöründeki gelişmelerle üretim hacmini arttırmış, son beş yılda ihracatı %30 büyüyerek 626 milyon dolara ulaşmıştır. Mermer Milyon $ 800 600 400 200 0 1980 1990 2000 2003 2004 Mermer 2 40 189 431 626 Şekil 4. Türkiye nin mermer ihracatı (Milyon Dolar) Kaynak:TÜMMER

I.BURDUR SEMPOZYUMU 893 Şekil 5. 2003 Yılı Mermer İhracatı'nın Dağılımı İşlenmiş Mermer (323,4 m$) %75 Blok Mermer (70,03 m$) %16 Yarı İşlenmiş Mermer (36,9 m $) 9% Türkiye nin mermer ihracatının ürün çeşidine göre dağılımı ise aşağıdaki şekildedir. (YILMAZ, SAFEL, 2004) Türkiye nin ihraç ettiği ürünlerin yaklaşık olarak %75 i işlenmiş mermerden oluşmaktadır. İthalatçı konumdaki ülkelerin başında 2,109 milyon $ ile ABD ilk sırada gelirken onu 846 milyon $ ile Japonya, 584 milyon $ ile Çin, 558 milyon $ ile Almanya ve 518 milyon $ ile İtalya izlemektedir. 2.500 2.109 2.000 Milyon $ 1.500 1.000 846 584 558 518 500 0 ABD JAPONYA ÇİN ALMANYA İTALYA Şekil 6. 2003 Yılı Doğal Taş İthalatında İlk 5 Ülke 2. BURDUR İLİ MERMER SEKTÖRÜ Kaynak: TÜMMER Batı Akdeniz bölgesinde yer alan Burdur, illerin gayri safi yurtiçi hasılaya yaptıkları katkı sıralamasında DPT 2003 verilerine göre %0.35 lik payı ile 81 il içerisinde 54. sırada yer almaktadır. Kişi başına düşen gayri safi yurtiçi hasıla sıralamasında ise Burdur, 1 951 $ ile 31. sıradadır. İl çapında 115 anonim, 1026 limitet, 17 kolektif ve 2 adet komandit olmak üzere toplam 1160 şirket faaliyet göstermektedir. Burdur da 123 adet sanayi tesisi bulunmaktadır. Sınai üretimde özellikle tarım aletleri, mermer ve tuğla üretimi ağırlık kazanmaktadır. (BURDUR VALİLİĞİ, 2005) Burdur ekonomisi tarıma ve hayvancılığa dayalı bir yapıya sahip olmakla birlikte madencilik sektöründe de sürekli gelişen bir ildir. Altınyayla ve Tefenni de ısı değeri yüksek kömür, Yeşilova, Tefenni ve Gölhisar İlçelerinde krom, Karamanlı, Yeşilova ve Bucak ta mermer üretimi yapılmakta ve ihraç edilmektedir.(özmen, 2003) 2.1. REZERVLER Türkiye de mermer sektörünün geliştiği Balıkesir, Afyon, Denizli, Muğla, Bilecik, Bursa gibi iller arasına son yıllarda sektördeki hızlı gelişmelerle Burdur da katılmıştır. İlin en önemli mermer rezervleri Karamanlı, Tefenni, Yeşilova ve Bucak ilçelerinde bulunmaktadır. Özellikle Bucak ilçesi rezervleri ve üretimiyle en büyük paya sahip olan ilçedir. Burdur-Çamlık Travertenlerinin yapısal hesaplamalar ile 13.187.200 m 2 lik bir alana yayıldığı saptanmıştır. Çamlık travertenleri muhtemel rezervi yaklaşık olarak 659.375.000 m 3 tür.(varkal,1991)

894 I.BURDUR SEMPOZYUMU 2.2. ÜRETİM Burdur ve ilçelerinde faaliyet gösteren fabrikaların sayısı 45 e ulaşmıştır. Bu fabrikaların 34 tanesi Bucak ilçesinde bulunurken 7 tanesi il merkezinde, 3 tanesi Karamanlı ilçesinde 1 tanesi de Yeşilova ilçesinde bulunmaktadır. Bu fabrikalardan bazıları hakkındaki bilgiler aşağıdaki tabloda verilmiştir. Bu tabloya göre fabrikaların üretim kapasitesi toplamı yıllık toplam 2,1 milyon m 2 dir. Firma adı Yer Mermer ocağı Fabrika Ür. Kap.m 2 /yıl Portsan Bucak Var Var 600.000 Başarırlar Var 60.000 Ensar Var 140.000 Aktaş Var 84.000 Güreller - 180.000 Ekinciler Burdur Var 80.000 Kervan Bucak - 60.000 kaplanlar - 84.000 Oğuzhan - 72.000 Özeller - 120.000 Sert - 54.000 Şen - 36.000 Uyar - 150.000 Sağlam - 72.000 Çağlar - 40.000 Mersam Burdur - 19.200 Gök mersam Karamanlı Var Var 250.000 TOPLAM 2.101.200 Tablo 2. Burdur Mermer Fabrikalarının Genel Durumu Kaynak: TOBB-BAGEV 2002 2.3.TİCARET Mermer sektörü Burdur da özellikle 1990 lı yıllarda gelişmeye başlamıştır. İç pazara üretim yapan işletmeler son yıllarda ihracata yönelmiş ve ihracat yapan işletmelerin sayısında artışlar yaşanmıştır. Burdur un 2004 yılında yapmış olduğu 50 milyon dolarlık ihracatın yarıdan fazlasını mermer fabrikaları yapmıştır. İl ve ilçe merkezlerindeki mermer fabrikalarının toplam ihracatları 2004 yılında 30 milyon dolara ulaşmıştır.(burdur Valiliği, 2005) İhracat yapılan ülkelerin başında ABD, AB ve Orta Doğu ülkeleri gelmektedir. 2004 yılında Burdur un toplam ihracatı 50,481,369 $ olmuştur. Bu ihracatın 27,902,000$ ı mermer işletmeleri tarafından gerçekleştirilmiştir. Burdur ili ihracatının yarıdan fazlasını gerçekleştiren mermer işletmelerinin Burdur ekonomisine katkıları sürekli artmaktadır. (Burdur Valiliği, 2005) 2.4.İSTİHDAM Mermercilik sektörü ilin ekonomisine, katma değerine, ticaretine katkılar yaptığı gibi aynı zamanda ilin istihdamına büyük katkılar sağlamaktadır. Özellikle mermerciliğin yoğunlaştığı bölgelerde işsizlik oranlarının azaldığı görülmektedir. Ticaret odalarının verilerine dönem dönem değişmekle birlikte ilde bulunan 45 mermer fabrikasında yaklaşık olarak 1500 e yakın kişi istihdam edilmektedir. Çalışmaları devam eden yeni fabrikaların faaliyete geçmesi ile birlikte istihdam rakamları daha da artabilecek özelliklere sahiptir. 3. ARAŞTIRMA SONUÇLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ Çalışmamızın bu bölümünde Burdur İli Mermercilik sektörünün analiz edilebilmesi için yapmış olduğumuz anket ve anketin değerlendirilmesi yer almaktadır. Bölgede bulunan çeşitli büyüklüklerdeki işletmelerden 25 adedi ile birebir ve eşzamanlı cevaplar alarak yapmış olduğumuz bu anketimizde işletme yetkililerine çoktan seçmeli sorular sorulmuş ve alınan cevapların toplam içindeki yüzdesel oranlarına göre değerlendirme yapılmıştır.

I.BURDUR SEMPOZYUMU 895 Ayrıca konuyla ilgili olarak, ticaret ve sanayi odalarının, işletme yöneticilerinin ve işletme çalışanlarının görüşlerinden yararlanılmıştır. Anket sorularına verilen cevaplar aşağıdaki şekildedir. İşletme yönetimi 21 84 84 Profesyonel yönetici 4 16 100 Tablo 3. İşletme Tepe Yönetiminin Niteliği Genel olarak aile işletmesi olmasından dolayı mermer sektöründeki işletmelerin %84 ü işletme sahipleri tarafından yönetilmektedir. Bir başka değişle tepe yönetimi işletme sahiplerinden oluşmaktadır. Yalnızca 4 işletmede profesyonel yöneticiler bulunmaktadır. İlkokul 2 08 08 Ortaokul 3 12 20 Lise 13 52 72 Üniversite 5 20 92 Y.lisans-doktora 2 08 100 Tablo 4. İşletme Tepe Yönetiminin Eğitim Düzeyi Tepe yönetiminin eğitim düzeyinde ağırlık %52 ile lise düzeyindedir. Aile şirketlerinin çokluğu nedeniyle şirket yönetiminde ilkokul ve ortaokul eğitim düzeyinde olan yöneticiler de bulunmaktadır. Bununla birlikte yönetimde işletme eğitimi almış üniversite ve yüksek lisans mezunu profesyonel yöneticiler de mevcuttur. 1-9 6 24 24 10-24 11 44 68 25-49 5 20 88 50- üzeri 3 12 100 Tablo 5. İstihdam Sayısı İşletmelerin istihdam sayılarına bakıldığı zaman bu işletmelerin küçük ve orta boy işletmeler olduğu görülmektedir. Genel olarak 10 ile 25 arasında istihdam eden işletmeler çoğunlukta olmasına karşılık 50 ve üzerinde istihdam sayısı olan işletmeler de bulunmaktadır. Prim 4 16 16 Ayni yardım 14 56 72 İkramiye 2 08 80 Terfi 1 04 84 Prim- ayni yardım 4 16 100 Tablo 6. İşgörenlere Uygulanan Teşvikler Bölge işletmelerinde işgörenlere uygulanan en yaygın teşvik %56 oranı ile ayni yardım üzerinde yoğunlaşmaktadır. Prim sistemi de işgörenlerin daha verimli olmaları için uygulanan diğer teşvik yöntemidir. Bazı işletmelerin ise hem prim hem de ayni yardım uyguladığı görülmektedir. Hayır 8 32 32 İşe alıştırma 5 20 52 İşbaşı eğitimi 10 40 92 Diğer 2 08 100 Tablo 7. Hizmet İçi Eğitim Uygulanıp Uygulanmadığı

896 I.BURDUR SEMPOZYUMU İşletmelerin yaklaşık % 70 lik bölümü işgörenlerin niteliğini yükseltmek için hizmet içi eğitim yöntemini, işe alıştırma ve işbaşı eğitimi şeklinde uygulamaktadır. %32 lik bölüm ise hizmet içi eğitim uygulamamaktadır. İşletme ocakları 6 24 24 Diğer ocaklardan 17 68 92 Her ikisinden de 2 08 100 Tablo 8. Hammadde Kaynakları İşletmelerin %24 lük bölümü üretim için gerekli hammaddeleri sağlamak için kendi hammadde ocaklarını kullanmaktadır. İşletmelerin büyük bir bölümü ise hammadde kaynaklarını kendilerine ait olmayan ocaklardan sağlamaktadırlar. Bu ise maliyetlerinin artmasına sebep olmaktadır. Hammadde sıkıntısı yaşandığı durumlarda ise işletmeler bölge ocaklardan hammadde tedarik etme yoluna başvurmaktadır. Malın maliyeti 12 48 48 Malın kalitesi 2 08 56 Maliyet-kalite 7 28 84 Maliyet-kalite-rekabet 4 16 100 Tablo 9. Fiyat Belirleme Kriteri İşletmelerin %48 i ürettikleri ürünün fiyatını belirlerken temel etken olarak maliyetleri dikkate almaktadırlar. Maliyet ile birlikte kalitenin de fiyatları belirlemede etkenliği %28 ile önemli yer tutmaktadır. Bir de bölge işletmeleri arasındaki rekabet fiyatlar için belirleyici özellik arz etmektedir. Plaka 4 16 16 Blok-plaka 8 32 48 Plaka-fayans 3 12 60 Plaka-blok-moloz 5 20 80 Plaka-blok-fayans-mutfak 3 12 92 Tümü 2 08 100 Tablo 10. Üretilen Ürün Çeşitleri İşletmelerin çoğunluğu birden fazla ürün üretmektedir. Blok-plaka üretimi yapan işletmeler %32 ile ön sırada yer almışlardır. Yine blok-plaka ve moloz üretimi yapan işletmeler de %20 ile önemli bir yere sahiptir. Plakaları keserek fayans şekline dönüştüren işletmeler de bulunmaktadır. Buna göre işletmelerin ana üretim süreçleri blok mermer kütlelerinin çıkarılarak plaka biçimine, plaka mermerin uygun boyutlarda kesilerek fayans biçimine dönüştürerek işler. İleri teknoloji 1 04 04 Normal teknoloji 22 88 92 Düşük teknoloji 2 08 100 Tablo 11. Üretim Teknolojisi Üretimde kullanılan üretim teknolojisine bakıldığı zaman işletmelerin %88 oranında normal bir üretim teknolojisi kullandıkları görülmektedir. İleri teknoloji kullanımına geçmeleri durumunda işletmeler, maliyetlerini ve ürün kayıplarını azaltıp kârlılık oranlarını yükseltecektir. Yurt dışı 8 32 32 Tüm Türkiye 12 48 80 Komşu bölgeler 3 12 92 Göller Bölgesi 2 08 100 Tablo 12. Hedef Pazar

I.BURDUR SEMPOZYUMU 897 İşletmelerin hedef pazarlarını işletme yapılarına göre belirledikleri görülmektedir. Yeni kurulan işletmelerde hedef pazar öncelikle Türkiye olarak belirlenip işletmenin gelişimiyle birlikte hedef de yurt dışı olarak şekillenmektedir. Daha önceden kurulmuş olan ve piyasada tecrübe kazanmış işletmeler ise hedef pazarlarını yurt dışı olarak belirlemişlerdir. Evet 18 72 72 Hayır 7 28 100 Tablo 13. İhracat Yapıp Yapmadığı Bölge işletmelerinin %72 si ihracat yaparken %28 i henüz ihracat yapmamaktadır. Bu işletmelerin ihracat yapmamalarındaki en büyük etkenlerden birisi yeni kurulmuş olmaları dolayısıyla henüz ihracata hazır olmamalarıdır. Hammadde 5 27,7 27,7 Yarı mamul 1 05 32,7 Mamul 9 50 82,7 H.madde-yarı mam 1 05 87,7 Hepsi 2 11,3 100 Toplam 18 100 Tablo 14. İhracatı Yapılan Ürünler İhracat yapan işletmelerin %50 si ihraç ürünlerini mamul şeklinde yaparken, %27,7 si de hammadde olarak ihraç etmektedir. Yarı mamul şeklinde ihracat da yapılmaktadır. AB ülkeleri 2 11,1 11,1 Ortadoğu 4 22,2 33,3 ABD 1 05,5 38,8 AB- Ortadoğu 5 27,7 66,5 Ortadoğu- ABD 4 22,2 89 AB-ABD-Ortadoğu 1 05,5 94,5 Hepsi 1 05,5 100 Toplam 18 100 Tablo 15. İhracat Yapılan Ülkeler Bölge işletmelerin ihraç pazarlarının başında %27,7 AB-Ortadoğu gelirken, Ortadoğu ve ABD pazarları %22,2 lik oranla bölgenin diğer önemli ihraç pazarları arasında yer almaktadır. Otofinansman 8 32 32 Dış finansman 7 28 60 Teşvik 2 08 68 Otofinansman-Dış finansman 5 20 88 Hepsi 3 12 100 Tablo 16. Finansman İhtiyacının Karşılanması Bölge işletmeleri finansman ihtiyaçlarını öncelikle otofinansman yoluyla karşılamaya çalışmaktadır. Otofinansman ile karşılayamama durumlarında dış finansman yoluna başvurmaktadırlar. Finansman 2 08 08 Pazarlama 2 08 16 Personel 2 08 24 Bürokrasi 5 20 44 Hammadde 4 16 60 Girdi maliyetleri 9 36 96 Ulaşım 1 04 100 Tablo 17. Karşılaşılan En Önemli Sorunlar

898 I.BURDUR SEMPOZYUMU Bölge işletmelerinin karşılaşmış olduğu en önemli sorunların başında %36 oranı ile girdi maliyetleri gelmektedir. Maliyetlerin artması işletmelerin ürün fiyatlarına da yansımakta ve satışları olumsuz etkilemektedir. Özellikle küçük işletmelerin girdi maliyetlerinin artmasıyla piyasada rekabet edebilme şansları azalmaktadır. Bir diğer önemli sorun karşılaşılan bürokratik engellerdir. Bürokratik engellerin kaldırılması durumunda işletmeler çok daha iyi bir duruma gelecektir. İşletmelerin karşılaştığı sorunlardan biri de hammadde kaynaklarıdır. Hammadde fiyatlarının yüksek olması işletmelerin hammadde alımlarını güçleştirmektedir. Ayrıca kalifiye personel bulamaması da karşılaşılan diğer önemli sorunlardan biridir. a)finansman-yatırım kolaylıkları 1 04 04 b)pazarlama kolaylıkları 2 08 12 c)taşıma kolaylıkları 1 04 16 d)altyapı kolaylıkları 2 08 24 e)nitelikli işgücü sağlama 3 12 36 f)bürokratik kolaylık 6 24 60 a) ve b) seçenekleri 3 12 72 a) b) c) seçenekleri 3 12 84 Tümü 4 16 100 Tablo 18. Devletten Beklentiler Bölge işletmelerinin devletten beklentilerine bakıldığında özellikle ihracat işlemleri sırasında karşılaştıkları bürokratik engellere karşı bir kolaylık sağlanması ilk beklentiler arasında gelmektedir. Zaman zaman karşılaştıkları finansman sorunları için de devletten yardım beklemektedirler. Ayrıca altyapı, taşıma, nitelikli işgücü ve ürünlerinin pazarlamasında da beklentiler söz konusudur. 4. Sektörde Karşılaşılan Başlıca Sorunlar Anket sonuçları ve yüzyüze yapılan görüşmeler birlikte değerlendirildiğinde Burdur mermercilik sektörünün içinde bulunduğu başlıca sorunlar aşağıdaki şekilde özetlenebilir: Bölgede yeterli hazırlık aşamaları tamamlanmadan ocak açılması ocaklardan yeterince yararlanılamamasına sebep olmaktadır. Özellikle küçük ölçekli mermer ocak ve işletmelerinde ileri teknolojilerin kullanımının henüz yetersiz düzeyde olması işletmelerin verimliliklerini de olumsuz etkilemektedir. Bölge işletmeleri genellikle geleneksel aile şirketlerinden oluşmakta ve tepe yönetimi de genellikle aile bireyleri tarafından oluşmaktadır. Ancak bu tepe yönetiminin eğitim düzeylerinin büyük oranda ortaöğretimden oluştuğu görülmektedir. Bölgede profesyonel yöneticilik anlayışı henüz yeterli düzeyde yerleşmemiştir. İşletmelerde yönetim ve organizasyon eksikliği hissedilmekte, üretim departmanı dışında departmanlaşma düzeyi yetersiz durumdadır. İşletmenin tüm birimlerinde yetişmiş ve nitelikli işgücü yetersizliği söz konusudur. İşgören bulma yöntemi olarak daha çok şahsi başvuru yöntemi uygulanmaktadır. Çalışanların motivasyonunu yükseltecek yöntemler çok sınırlı ve yetersizdir. İşletmeler ücret dışında genellikle ayni yardım şeklinde teşvikler uygulamaktadır. Ancak bu teşviklerin yeterli durumda olduğunu söylemek güçtür. Ocaklarda çalışma şartlarının ağır ve sosyal olanakların az olması nedeniyle işçiler çok verimli bir şekilde çalışamamaktadır. Ocaklarda ve fabrikalarda elektrik, yol ve kalifiye eleman sıkıntısı çekilmektedir. Yolu olmayan ocaklara kamyonlar girememekte, kış aylarında ulaşım sıkıntısı yaşanmaktadır. İşletmeler işgören yetiştirme konusunda da yeterli düzeyde değillerdir. İşletmelerin uyguladıkları en yaygın işgören eğitimi işe alınan işgörenlerin işbaşında eğitilmesidir. Bölge işletmelerinde ürün farklılaştırması yetersizdir. Bütün işletmelerin ürettikleri ürünler birbirine benzemektedir. Yeni ürün geliştirme çalışmaları yetersizdir.

I.BURDUR SEMPOZYUMU 899 Üretilen ürünlerin kalitesi büyük oranda hammaddenin niteliğine bağlı durumdadır. Kaliteyi yükseltmek için teknolojik yenilenme yapılması görüşü hakim durumdadır. Maliyetlerin azaltılmasında ucuz hammadde bulma arayışı ön plandadır. Bununla birlikte işgörenlerin verimliliğin arttırılması, israfların azaltılması gibi diğer maliyet azaltıcı yöntemler yeterince kullanılmamaktadır. İşletmelerde finansman ihtiyaçları öncelikle otofinansman yoluyla karşılanmaya çalışılmakta, yetersiz kalındığı durumlarda ise dış finansman yoluyla borçlanılmaktadır. Bu borçlanma yöntemi ise işletmeler için daha maliyetlidir. Kredi temininde başlıca sıkıntılar; maden ocaklarının teminat olarak kabul edilmesi, faizlerin yüksek oluşu, madenciliğe verilen kredilerin yetersiz bulunuşudur. İşletmelerin karşılaşmış olduğu en önemli sorunlardan biri de karşılaşılan bürokratik engellerdir. Devletten beklentilerinin başında da bürokratik engellerin kaldırılması gelmektedir. Ayrıca finansman, pazarlama, alt yapı, ulaşım sorunları da işletmeler için önemli sorunlar arasındadır. Mermer işletmecisi, mevzuat karmaşıklığı sonucu verimli çalışma sıkıntısı çekmektedir. Sık sık kanun değişiklikleri mermercilik sektörün sağlıklı gelişimini engellemektedir. Sektörde örgütlenme yeterli değildir. Küçük işletmelerde pazar ve pazarlama sorunları yaşanmaktadır. Sektör içinde bir örgütlenme sağlanırsa küçük işletmelerin bu problemlerinin çözümü daha kolay olacaktır. İşletmelerin büyük çoğunluğu ihracat yapmaktadır. İhraç pazarlarının başında AB ülkeleri, Ortadoğu ülkeleri ve Amerika gelmektedir. İhracat için personelin yeterli olmadığı işletmelerde daha çok aracı firmalar kullanılmaktadır. Bu ise işletmelerin kâr marjlarını olumsuz yönde etkilemektedir. İhracatta, ithalatçı firma ya da aracı firmalarla bazı sorunlar yaşanmaktadır. Karşılaşılan sorunlarda en üst sıralarda yerini alan güven duygusunun işletmeler için hayatiyet derecesinde önemli olduğu görülmektedir. 5. Sonuç ve Çözüm Önerileri Dünya mermer ürün talebine paralel olarak Türkiye mermer üretimi de hızla gelişmektedir. 1990 sonrası Burdur mermer üretimi de hızla gelişmiş ve ilin ve bölgenin gelişmesinde önemli bir faktör haline gelmiştir. Bu gelişme beraberinde birçok sorunu da bünyesinde barındırmaktadır. Bu sorunların aşılması, sektörün, İlin ve Bölgenin gelişimi ve büyümenin sürdürülebilirliği açısından önemlidir. Burdur İli Mermer sektörünün içinde bulunduğu sorunları aşabilmesi ve rekabet gücünü artırabilmesi için şu çözümler önerilebilir: Mermer üretiminde dünya pazarlarında rekabet edebilmeleri için ocak işletmesinden başlayıp mamul aşamasına kadar giden süreçte belirli bir kalite düzeyine ulaşmaları gerekmektedir. Bölge işletme sahiplerine, profesyonel anlamda işletme yönetiminin, işletme üzerindeki etkileri üniversite uzmanları tarafından seminer, konferans v.b. ile anlatılmalıdır. İşletmelerin kendi kalite kontrol mekanizmalarını geliştirmeleri gerekmektedir. Kalite kontrol işleminde; cila kontrolü, sağlamlık kontrolü, türlerine göre ayrımın kontrolü ve renk ayrımının doğru yapılması gibi kalite kontrol kriterleri getirilmelidir. Ambalajlama da pazarlama için önemli bir etkendir. İşletmelerin ambalajlama stratejisi sadece fabrikadan sağlam çıkmasıyla sınırlı kalmayıp malın gideceği yer, yükleme ve boşaltma koşulları gibi alıcının memnun kalacağı şekilde belirlenmelidir. Üretici ve/veya pazarlamacı durumundaki işletmelerin dikkat edeceği bir nokta da istenilen malların zamanında teslim edilmesi olmalıdır. Üretim kapasiteleri her zaman dikkate alınmalıdır. Maliyetleri azaltmak için klasik yöntemler yanında, ocaklarda hammaddenin daha hasarsız çıkarılması, işlenirken hataların en aza indirilmesi, işgörenlerin daha verimli çalışması gibi alternatif yöntemler de uygulanmalıdır. Mermer ocaklarının açılmadan önce Süleyman Demirel Üniversitesi gibi bölgede uzman kuruluş ve kişilerce arama, tespit çalışmalarının bilimsel şekilde yapılması gereklidir.

900 I.BURDUR SEMPOZYUMU Pazar payının arttırılması için etkin pazarlama yöntemleri kullanılmalı, işletmelerde pazarlama ve reklam birimleri oluşturulmalı, ulusal ve uluslar arası fuarlara, seminerlere katılmalıdır. İşletmelerin tanıtımı için bölgede bulunan yazılı basın ve görsel yayınlardan mümkün olduğunca daha fazla yararlanılmalıdır. İhracat yapan işletmeler tanıtım, üretim planlaması, kalite kontrol, paketleme ve sandıklama, nakliye, fiyatlandırma, sektörel örgütlenme gibi konularda bir şirket stratejisi belirlemelidirler. Gerek yurtiçi ve gerekse yurt dışı satışlarda müşteriler varsa aracı şirketlerle güven bunalımı yaratacak olaylardan şiddetle kaçınılmalı karşılıklı güven tazeleyici faaliyetlerde bulunulmalıdır. Siparişlerin karşılanamadığı gibi gerekli durumlarda diğer işletmelerle işbirliğine gidilmeli, ihracat işlemlerinde yetersiz kalındığı durumlarda gerekirse danışmanlık hizmetleri alınmalıdır. İşletmelerin başarısında en önemli paya sahip olan işgörenlerin daha verimli çalışmaları için teşvikler yaygınlaştırılmalı ve işgörenlerin eğitimine daha çok önem verilmelidir. Çalışanlara periyodik olarak uzmanlar tarafından iş ile ilgili bilgilendirici konferanslar verilmelidir. İşgörenler için işyeri güvenliği sağlanmalıdır. Sosyal güvencelerinin sağlanması işgörenlerin çalışma motivasyonunu ve verimliliğini arttıracaktır. Ürün çeşitliliğini arttırmak için Ar-Ge çalışmalarına önem verilmelidir. İhraç ürünlerinde katma değeri yüksek olan plaka mermer ve işlenmiş mermer ürünlere ağırlık verilmelidir. Üretim teknolojilerindeki gelişmeler takip edilmeli ve işletmelerin geri kalmış teknolojilerinin yenilenmesi gerçekleştirilmelidir. Bölge mermer işletmelerinin üretim teknolojilerini yenilemek amacıyla ithal ettikleri makine ve teçhizat alımlarında gümrük muafiyetleri ve buna benzer kolaylıkların sağlanması gereklidir. Devlet tarafından özellikle mermer ocağı işletmecilerini özendirecek teşvik tedbirlerinin alınması gerekmektedir. Bunun için düşük faizli ve uzun vadeli yatırım kredileri verilmelidir. İhracatçı firmaların ihracat için en çok kullandıkları gemi taşımacılığında, özellikle diğer ülkelere göre yüksek olan gemi kiraları, devlet tarafından kısmen de olsa sübvanse edilmelidir. Bölge işletmeleri için bir ihracatçı birliği kurulması bölge işletmelerinin ihracat yapmalarında kolaylık sağlayacaktır. Kurulmuş mermer ocaklarında karşılaşılan altyapı sorunları kısa sürede çözümlenmeli, gerekli teşvik kredileri ile sektörde çalışanlar desteklenmelidir. Bölge sermayesini mermer üretimine sevk edebilmek için yatırımcılar konferanslar, seminerler gibi toplantılarla bilgilendirilmeli ve yatırım için gerekli destek sağlanmalıdır. Maden Tetkik Arama Müdürlüğü nün sektöre temel araştırma, jeolojik altyapı hazırlama ve diğer karşılaşılan sorunları giderme yolunda görevlendirilmesi sağlanmalıdır. Sektör faaliyetlerinin her aşamasında eksikliği hat safhada gözlenen mermer teknisyen ve teknikerlerinin eğitimi amacıyla orta ve yüksek öğretim kurumlarında alt yapılara gereken önem verilmesi ile beraber meslek içi eğitimin desteklenmesi gerekmektedir. İşletmelerin bünyelerinde yer alacak uzman elemanların her konudaki profesyonelce yaklaşımları, üretim ve hizmetlerde aranan kaliteyi arttıracaktır. Dünya piyasalarında başarılı olmak için anahtar kelimeler olarak kabul edebileceğimiz kalite, fiyat ve hizmet üçgeninin çok iyi değerlendirilmesi gereklidir. Bölgedeki muhtemel rezervlerin ekonomiye kazandırılması için şirketlere yasal kolaylıklar sağlanmalıdır. Bölgede dağınık şekilde bulunan mermer işletmeleri ve atölyeleri için olmayan yerlerde Organize Sanayi Bölgeleri kurulmalı, proje aşamasında olan Organize Sanayi Bölgeleri ise en kısa zamanda tamamlanmalıdır. Bölgenin üretim miktarı, randıman, maliyet ve teknoloji yönünden uluslar arası rekabet gücünün arttırılabilmesi için büyük ölçekli projeler özendirilmelidir.

I.BURDUR SEMPOZYUMU 901 Kaynakça BURDUR VALİLİĞİ İGEME, Doğal Taşlar Dış Pazar Araştırması, Ankara 2001 F. Yunus ŞATIRER, Türkiye Mermer Sektörünün Sorunları ve Çözüm Önerileri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kütahya 1999 Hülya YILMAZ ve Ruhan SAFEL, Mermer Sektörü, Sektör Araştırmaları Serisi/No:31, Türkiye Vakıflar Bankası, Ankara 2004 Mehmet VARKAL, Çamlık (Bucak- Budur) Travertenlerinin Jeolojisi ve Mermer olarak Kullanılabilirliliğinin Araştırılması, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Antalya 1991 Mehmet ÖZMEN, Kasım 2000- Şubat 2001 Ekonomik Krizleri Ve Göller Bölgesi Mermercilik Sektörüne Etkileri, Süleyman Demirel Üniversitesi, S.B.E,Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta 2003 TOBB- BAGEV,(Batı Akdeniz Bölgesi Bölgesel Kalkınma Projesi, Nihai Rapor), Madencilik Sektörü, 2002 Turhan ÇETİN, Türkiye Mermer Potansiyeli, Üretimi ve İhracatı, G.Ü., Gazi Eğitim Fak.Dergisi, Cilt:23, Sayı:3, Ankara 2003 Türkmen BACAKOĞLU, Nejat KUN, Doğal Oluşumlar, Mermer Dergisi, Sayı:8, Eylül 1996 www.tümmer.org.tr