BİTKİ MATERYALİ-2 4. HAFTA Dr. Sergun DAYAN
POLYPETALAE Bu alt sınıftaki ağaçların çiçeklerinde taç yapraklar birleşmemiş olup serbesttir.
FAM: ACERACEAE Tüm örnekleri ağaç halinde odunsu bitkilerdir. Yapraklar karşılıklı dizilir. Yapraklar loplu sade veya tüysüzdür. Tomurcuk çıplak veya pulludur. Çiçekler erselik veya bir cinsli bir evciklidir.
GENUS: ACER Kışın yaprak döken ağaçlardır. Tomurcuklar karşılıklı ve pulludur. Genellikle iki parçaya ayrılan uzun kanatlı nuks meyvesi bulunur. Yapraklar sade, loplu veya tüysüdür. Çiçekler erselik veya bir cinslidir. Bu cinsin tükiyede doğal yetişen 9 türü bulunur.
Acer campestre L. (Ova Akaçağacı) Gövde kabuğu kalın, düzensiz, çatlaklı, dal ve sürgünlerinde oluklu mantar oluşumu görülür. 10-15m boy ve yuvarlak tepe, sık dallanma yapar. Yapraklar, 5-10 cm büyük yeşil ve 3-5 loblu,sonbahar renklenmesi oluşturur. Yavaş gelişir. Sıcak, güneşli ve yarı gölge yerlerde kuru, taze ve balçıklı topraklarda gelişir. Kirece dayanır, rüzgarlı ve dumanlı yerlerde yetişebilir. Varyeteleri: Acer campestre var. campestre. (Fruit downy) Acer campestre var. leiocarpum (Opiz) Wallr. (syn. A. campestre subsp. leiocarpum). (Fruit hairless)
Acer griseum (Franch.) Pax (Çin akçaağacı) Çin kökenlidir. 12 m boy yapar. Sonbahar renklenmesi canlı al kırmızıdır. Gövde kabukları parlak mahun renkli ve levhalar halinde soyulur.
Acer japonicum Thunb. (japon akçaağacı) 1,5-2 m arası boy yapar. Yaprakları yeşil renklidir. Sonbaharda Kırmızı renkli yaprakları vardır. Oldukça yavaş gelişir. Yatay köklenme yapar. Özellikle taş bahçeleri veya soliter olarak kullanılması uygundur.
Acer monspesulanum L. (Fransız akçaağacı) 8-10 m boy yapabilir. Sıcak ılıman iklimlerde, bol güneşli alanlarda, taze-kuru topraklarda yetişir. Kirece dayanıklıdır, ağır killi topraklarda da yetişebilir. Toprak koruma türü, park ve bahçelerde yada soliter kullanılır.
Acer negundo L. (Dişbudak yapraklı akçaağaç) Vatanı Kuzey Amerika'dır. Boyu 10-15 metre olup, kışın yaprağını döker. Hızlı büyüyen bir türdür. Gövde kabuğu ince ve çatlaklı, sürgünleri açık yeşil, bileşik yaprakları3-5 yapraktan oluşur. Gençlikte hızlı büyür ve sonbahar renklenmesi sarıdır. Hava kirliliğine dayanıklı olduğu için sanayi şehirlerin ağaçlandırılmasında dikkate alınmalıdır. Tüysü yapraklar 3-5 yaprakçıktan oluşur. Yapraklanmadan önce çiçek açar. Bu ağaç türünde tozlaşma yolu ile döllenme oluşur ince saplı dişi çiçekler aşağıya sarkan salkım vaziyetindedir. Meyve tüysüzdür. Kanatlar arasında dar açı vardır. Işıkta ve yarı gölgede, nemli taze balçıklı topraklar üzerinde iyi yetişir. Isı isteği değişken, su baskınlarına ve rüzgara dayanıksızdır. Kent içi allelerde, park ve bahçe kompozisyonlarında grup yada soliter olarak kullanılır. Üretimi tohum ile olur.
Acer palmatum (Alev Akçaağacı) 9 m. Boy yapabilir. 3-4 m. Tepe tacı yapar. Sonbahar renklenmesi koyu alev kırmızısıdır. Genellikle hızlı büyüme gösterir. Rüzgara ve budamaya dayanıklıdır. Çok dekoratif bir fon bitkisidir. Gruplar halinde yada tek (soliter) olarak toprak koruma, rüzgar perdesi, çit amacıyla kullanılabilir.
Acer platanoides L. (çınar yapraklı akçaağaç) 20-30 m. Boy yapabilir. 6-7 m. Arasında da tepe tacı yapar. Yapraklı çınar yapraklarına benzer ve sonbahar renklenmesi açık sarı yada kırmızıdır. Karasal iklimlerde yetişebilir. Güneşli ve yarı gölgeli yerleri ister. Mayıs ayında çiçeklenir. Yayvan kök yapar. Park ve Allelerde, rüzgar perdesi olarak kullanılır.
Acer platanoides L. *Columnare: boyuna gelişme gösterir. *Crimson king:kırmızı-morumsu renkte yapraklara sahiptir. *Drummondii: beyaz yapraklı ve beyaz şeritlidir. *Emerold queen: 20 m boy ve 5 m tepe tacı yapar, yaprakları 10-15 cm geniş, 5 loplu, canlı yeşil, şemsiyemsi çiçekleri sarımsı, yapraklanmadan açar. Güneşli-yarı gölge yerlerde ve kuru taze topraklarda yetişir. Kent iklimine dayanır. Soliter, alle ağacı yada arı konukçusu olarak kullanılır. *Faassen s Black: 15-20 m boy ve 6 m tepe tacı yapar, yaprakları 10-16 cm geniş, 5 loplu, sürgünleri açık kırmızı, sonra koyu purpur kahve renkli. Normal taze topraklarda ve güneşli yerlerde yetişir, çok dayanıklıdır. Dar mekanlarda alle ağacı olarak yada soliter kullanılır. *Globosum: 5-6 m boy ve 3 m tepe tacı yapar, yaprakları 10-16 cm uzun, 5 loplu, taze yeşil renkli, sonbahar renklenmesi açık sarıdır. Güneşli yerlerde, kuru taze topraklarda yetişir. Alle ağacı olarak yada soliter kullanılır. *Laciniatum:yapraklar parçalı, uçları sivri ve hafifçe pençe gibi kıvrımlıdır. *Reitenbachii: 10-15 m boy ve 6 m tepe tacı yapar. Yaprakları 10-18 cm uzunluğunda, 5 lopludur, sürgünleri koyu esmer sonra siyahımsı-kırmızı renklidir. Güneşli yerlerde, taze topraklarda yetişir. Alle ağacı olarak, grup yada soliter kullanılır. *Schwedleri: 15 m boy ve 10 m tepe tacı yapar. Sürgünleri kan kırmızı, sonra zeytin yeşilikırmızımsı, sonbahar renklenmesi bakır kırmızıdır. Güneşli yerlerde, kuru taze topraklarda yetişir. Kent iklimine dayanır, alle ağacı olarak kullanılır. *Schwedleri nigra: dar tepeli, koyu kırmızı yapraklıdır.diğer özellikleri aynıdır.
Acer pseudoplatanus L. (Yalancı çınar yap. Akç.) 30-40 m boy yapar ve 400 ile 500 sene yaşamaktadır. Gövde kabuğu oldukça düzdür. Yaprakları 8-18cm büyük, 5 loblu ve çınar yaprağını andırmaktadır. Hızlı gelişir ve derin kök oluşturur. Ilıman ve serin yerlerde, ışık ve yarı gölgede iyi gelişim gösterir. Sonbahar renklenmesi kırmızı ve dekoratiftir. Üretimi tohum ekimiyle yapılmaktadır. İyi bir park ve alle ağacıdır.
Acer pseudoplatanus L. Varyeteleri *Negeria: Piramidal ve gevşek tepelidir. 20-30 m boy ve 8 m tepe tacı yapar. Yaprakları 8-10 cm genişliğinde, 5 loplu, üstü yoğun koyu yeşil, altı gri-yeşildir. Güneşli gölge yerlerde, kuru taze topraklar üzerinde yetişir. Kent iklimine dayanır, dar mekanda alle, rüzgarlı yerde perde ağacı olarak yada soliter kullanılır. *Purpureum: Kırmızı yapraklı dekoratif bir çeşittir. *Rotterdam: geniş piramit formlu ve gevşek tepeli, 20-30 m boylu ve 10 m tepe çaplıdır. Yaprakları 8-16 cm genişliğinde, kırmızımsı uzun saplı, üstü parlak koyu yeşil, altı mavimsi yeşil renklidir. Güneşli-gölge yerlerde kurutaze topraklarda yetişir. Kent iklimine dayanır, rüzgara karşı,dar mekanda alle ağacı olarak yada soliter kullanılır. *Spathii: Yaprakları koyu kırmızı renklidir. Bizde yetiştirilmektedir.
Acer rubrum L. (Kırmızı Akçaağaç) Yaprağını döken küçük bir ağaçtır. Olgunlaştığında yaklaşık 15-m boy yapabilir. Kabukları gri renktedir. Young twigs are often red. Leaves are opposite, and shallowly to deeply palmately lobed (rarely unlobed). The leaf margins are irregularly serrate, with sinuses that are sharply V-shaped, unlike those of southern sugar maple (Acer barbatum) which are rounded. Also, the sides of terminal leaf lobes are widest at the base, tapering to the tip, while those of southern sugar maple are more or less parallel. Separate male and female flowers may occur on the same or on different trees, or they may be combined in bisexual flowers. Fruits consist of two, winged samaras that split apart when mature, sometimes traveling long distances on the breeze as they spin to the ground. One of the most widely distributed native trees in eastern North America.
Acer saccharinum L. (Gümüşi Akçaağaç) 20-30m boy yapabilir. Hızlı gelişimli, gevşek tepeli, çok dallı, hafif sarkık sürgünlü bir ağaçtır. Yaprakları 8-14 cm geniş, derin 5 loplu, üst yüzü açık yeşil alt yüzü gümüşi beyazdır. Sonbahar renklenmesi sarıdır. Soliter yada gruplar halinde bulunur.
Acer saccharum (Şeker Akçaağaç-Sugar Marple) Odun özsuyundan şurup ve şeker yapılır. 30-40 m boy yapan yaprağını döken ağaçtır. Gövde kabuğu gri renkli çatlaklı 8-14 cm büyüklüğündedir. 3-5 lopludur.llopları sivri kenarları dişlidir. Alt yüzü açık yeşil ve tüysüzdür. Çiçekleri salkım halinde kanat tüysüz meyveli kanat 2-4 cm uzunluğundadır.
FAM: ANACARDİACEAE Kabukları reçineli ağaç ve çalıları içerir. Basit veya tüysü yada üç yaprakçıklı yaprakları bulunur. Çiçekler genellikle tek eşeylidir. Meyve sulu veya nuks tiptedir.
GENUS: COTİNUS Çalı formundadırlar. Yapraklar çok sıralı sarmal dizilişlidir. Çiçek kuru salkım şeklindedir. Meyve tek tohum içerir. Türkiyede akdenizde doğal yetişir. Örn: Cotinus coggygria (boyacı sumağı)
Cotinus coggygria (Duman Ağacı=Smoke tree ) Türkiye, Asya ve Avrupadır. 2-3 m boyunda sık dallı yuvarlakça tepeli küçük bir ağaçtır bazen çalı formunda olabilir. Saçak köklüdür. Kısa saplı tam kenarlı yapraklar geniş yumurta-dairemsi, 3-5cm uzunluğunda dip tarafı birden daralan tüysüz üst yüzü yeşil alt yüzü mavimsi yeşil ve tüysü damarlar çıkıktır. Terminal durumlu mürekkep salkım vaziyetindeki sarımsı yeşil çiçekler çok cinslidir. Haziran- Temmuz aylarında önceleri duman mavisi-morumsu, sonra açık kahverengine dönüşür. Meyvesi çarpık armut biçimindedir.meyvesinin içinde böbrek şeklinde bir tane tohum bulunur. Sıcağı sever.kuraklığa dayanıklıdır. Direk yada dolaylı olarak gelen ışığa dayanıklıdır. Besince çok zengin olmayan kurak topraklarda bile yetişebilir. Sonbahar renklenmesi ile dikkat çektiği için dikkati bir yöne çekmek için soliter olarak kullanılır. "Velvet Smoke", "Velvet Cloak" ve "Royal Purple" kültivarlarının bütün büyüme mevsimi boyunca mor yaprakları vardır. İlginç bir fon oluşturabilirler. "Rubrifolius" kültivarının kırmızı renkli meyve kurulları ilginç ve çok güzeldir. 'Foliis purpureis, Purpureus, ''Golden Spirit' 'Young Lady'
GENUS: PİSTACİA 20 civarı tür içeren bir cinstir 5-15 m boylanan çalı veya küçük ağaçlardır Herdem yeşil ve yaprak döken türler içerir
Pistacia lentiscus (LINN.) (Sakız yada Mastik Ağacı/Çalısı) Maki elemanları arasında yer alır ve 3-5 m boy yapar. Gövde kabuğu, koyu renkli ve pulludur. Yaprakları çit tüysü yaprak tipindedir. Kabuk yaralanırsa mastika denilen bir sakız verir.bu sakız tıpta kullanılır. Sıcak ve kurak Akdeniz ikliminde, deniz kıyılarında yetişir. Üretilmesi tohum ya da çelikle yapılır.
Pistacia terebinthus L. (Menengiç-Terebinth, Turpentine Tree) 8-10 m boy ve yuvarlak-geniş bir tepe yaparlar. Yaprakları tüysü, oval biçimli 13 yaprakçıktan oluşur. Erkek ve dişi çiçek kurulları salkım şeklindedir. Akdeniz iklimli bölgelerde, sıcak, kuru ve kireçli topraklarda yetişmektedir. Üretimi tohumla yapılır. Toprak stabilizasyonunda ve gruplandırmalarda kullanılır. Pistacia vera (antep fıstığı) için aşı anacı olur. Palaestina Güney Anadula da yetişir. Terebinthus ise Marmara bölgesinde yetişmektedir.
Pistacia vera (Antep/ Şam fıstığı) S ve SE Anadolu da doğal olarak yetişir. P.terebinthus üzerine aşılanmak suretiyle, kültüre alınır. Peyzaj bakımından fazla önemi yoktur. Bahis konusu bölgelerde ve Akdeniz ve Ege bölgelerinde meyve üretimi için aşı ile yetiştirilir.
GENUS: RHUS Yaprak döken veya herdem yeşil türleri içerir Yapraklar tek tüysü, üçlü veya basittir Çekirdekli sulu meyve küre şekilli ya da basittir
Rhus coriaria derici sumağı 2-3 m boylanabilen herdem yeşil çalıdır Yapraklar 9-15 yaprakçıktan oluşur Yaprak kenarı kaba dişlidir Ülkemizin doğal üyesidir
GENUS: SCHİNUS Tropik ve subtropik kuşakta yetişen 12 kadar türü vardır. Ağaçcık yada çalı formundadırlar. Yaprakları tek, tüysü yada basittir. Küçük çiçekleri 5 yapraklı ve etkisizdir. Meyveleri sulu ve yuvarlak çekirdekli, dış kabuğu zar gibi ince ve parlaktır. Gövde kabukları tanen ve kokulu bir reçine içerir. Ülkemizin W ve S bölgelerinde yetiştirilir.
Schinus molle (Peru Biber Ağacı) Orta ve S Amerika kökenlidir ve Ülkemizde de yetiştirilir. 8-10 m boy ve gevşek, yuvarlak bir tepe (ø 4m) yapar. Dalları ve sürgünleri ince ve sarkıktır. Hepyeşil olan tek tüysü yaprakları 15-30 adet ince, uzun, mızrağımsı yaprakcıktan oluşur. Çiçekleri sarı renkli, başağımsı ve sarkıktır. 4-5 mm ø lı olan yuvarlak, kırmızı ve parlak kabuklu meyveleri çok dekoratiftir. Ağacın kabuklarından "mastix" denen bir çeşit sakız (Amerikan sakızı), biber gibi acı yapraklarından "sarı-boya" ve meyvelerinden kırmızı şarap renginde bir çeşit sirke elde edilir. Sıcak deniz iklimlerinde, derin topraklarda iyi yetişir. İyi bir alle ağacı olur. Park ve bahçelerde soliter yada grup halinde kullanılır. Üretimi tohumla yapılır.
FAM: AQUİFOLİACEAE Çobanpüskülügiller Monotipiktir; yalnızca Ilex cinsini içerir.
GENUS: İLEX lex cinsi, Kuzey Amerika'nın batısı ile Avustralya, Yeni Zelanda, Melanezya, Mikronezya ve Polinezya hariç olmak üzere, bütün dünyada yaygın olarak bulunan 500 kadar türü içerir. Çalı ya da küçük ağaç biçimli olan ve bazısı yaprak döken, bazısı da yaprak dökmeyen bitkilerdir. Çoğunluğunun dekoratif niteliği vardır.
Ilex aquifolium L. İngiliz çoban püskülü Türkiye'de de doğal olarak yetişmektedir. Uçları dikenli yeşil yaprakları ve kışın parlak kırmızı taneleri vardır. Budamaya uygundur. Çeşitli renkli yapraklı türleri bulunur. Herdemyeşil Boyu 10-15 metre Çapı 10-12 metre
KULLANIM AMACI Mühendislik İşlevleri Mimarlık İşlevleri Görsel perdeleme - Ses perdelemesi - Sınırlama - Alan doldurucu - Bitki katmanları oluşturma - Fon bitkisi - Geçiş bitkisi - Masif bitkilendirme - Soliter Ek Özellikler Gösterişli meyveler - Topiary - KULLANIM ALANLARI Kırsal Kullanım Alanları Endüstriyel Alanlar Karayollar/Otoyollar Şevler Kentsel Kullanım Alanları Çatı Bahçeleri / Avlular Kent parkları Mahalle parkları Meydanlar Otoparklar Refüjler Sahil bantları Yollar/Caddeler Diğer Kullanım Alanları Peyzaj Tarzı Formal bahçeler - Tropikal bahçeler Kullanıma İlişkin Notlar Pahalı bir bitki olduğu için çit kullanımına uygun olmasına rağmen tercih edilmemektedir.
FAM: CORNACEAE Ağaç ve çalı formlu türler içerir Yaklaşık 110 türü bulunur Yaprak döken veya herdem yeşildir
GENUS: CORNUS kızılcıklar Kızılcıklar (Kiren) (Cornus L); Cornaceae ailesine ait, yaprağını döken yada herdem yeşil çalı yada küçük ağaçlardır. Bu cinsin kuzey yarım kürede yayılmış olan 40 türü ülkemizde ise C. mas (kızılcık) ve C. sanguínea adlı iki türü doğal olarak yetişir. Kızılcıkta çiçeklenme erken baharda gerçekleşir ve meyveler sonbaharda kırmızı renk alarak olgunlaşır.
Cornus florida L. (Florida Kızılcığı) 5m 12 m ye kadar boy yapan küçük ağaç veya çalı formundadır. Kuzey Amerika ana vatanıdır. Ülkemizde henüz yoktur. Sürgünleri başlangıçta yeşil ve tüylüdür, yaprakları geniş ve oval biçimlidir. Alt yüzü mavimsi, damarları boyunca tüylüdür. Paralel damarlarının sayısı 6-8 arasında değişir. Genelde yavaş gelişir. Park ve bahçelerde sol iter kullanılır. Meyveleri parlak kırmızı renklidir.
Cornus mas L. (Gerçek Kızılcık- Sarıçiçekli Kızılcık) Orta ve Güney Avrupa ile ülkemizde yetişir. 5-8 m boy yapar. Kuvvetli kök sistemi geliştirir. Sürgünleri yeşilimsi-sarı tüylüdür. Çiçekleri yapraklanmadan önce açar, sarı renklidir. Güneşli, sıcak-yarı gölgeli yerler de ve kuru, taze ağır yada hafif balçıklı olan yerlerde iyi gelişim gösterir. Kent iklimine ve rüzgarlı yerlere dayanır. Endüstriyel yerlerde kullanılabilir. Sol iter veya kap içinde kullanılır.
kaynakça YALTIRIK F., EFE A., 2000, DENDROLOJİ GYMNOSPERMAE- ANGİOSPERMAE, 2. BASKI, İSTANBUL. ÖZDEMİR T., 2003, SİSTEMATİK BOTANİK, BİROL BASIN YAYIN DAĞITIM, 1. BASKI, İSTANBUL. AKMAN Y., KETENOĞLU O., KURT L., GÜNEY K., HAMZAOĞLU H., TUĞ G. N., 2007, ANGIOSPERMAE KAPALI TOHUMLULAR-, PALME YAYINCILIK, ANKARA. MAMIKOĞLU N. G., 2012, TÜRKİYENİN AĞAÇ VE ÇALILARI, 5. BASKI, NTV YAYINLARI, İSTANBUL.