Azerbaycan n Yi it Evlad Mehmet Emin Resülzade Yazan: SUAT AYTIN kinci vatan m diyerek 1947 y l nda s nmak zorunda kald Türkiye de sekiz y l sessiz yaflayan Türk dünyas n n bir yi it evlad, 1955 y l nda yaflam n yitirdi i Ankara da sonsuzluk uykusunu, 60 y ldan buyana ayn sessizlik içinde sürdürmektedir. Bu yi it evlad m z, büyük düflünür, politikac ve Azerbaycan Devleti nin ilk Meclis Baflkan Mehmet Emin Resülzade dir. Sa l nda oldu u denli, ölümünden sonra da Türk kamuoyu taraf ndan pek bilinmeyen Resülzade, yaflam n n önemli bir bölümünü hiçbir ödün vermeksizin cezaevleri ve sürgünlerle geçirmesine ve u runda büyük ac lara katlanmas na karfl n, sevgili Azerbaycan n n 1991 y l nda tam ba ms zl na kavuflmas n görememifltir. Mehmet Emin Resülzade, 69
1 884 tarihinde Bakü nün bir köyünde dünyaya gelmifl, ö renimini teknik okulda tamamlamas na karfl n, siyasal ve toplumsal konulara ilgisi nedeniyle çal flma yaflam na gazetecilik ve yazarl kla, siyasal yaflam na ise örgütçülük le bafllam flt r. Resülzade 1902 y l nda henüz onsekiz yafl nda iken Müslüman Gençlik Teflkilatı n kurmufltur. Dönemin yönetimine karfl kurulan ilk siyasal kurum olan bu örgüt, ilk eylemini 1 May s 1903 tarihinde Tag yev Tiyatrosu nun önünde büyük bir gösteri yaparak Rus Çar n protesto ederek gerçeklefltirmiflti. Bu gösteride Mehmet Emin Resülzade ilk kez ba ms zl k ve özgürlük kavramlar n n önemini vurgulam flt. Örgütün Ba ms zl k ve özgürlük amaçl eylemleri sürerken 1904-1905 Rus-Japon savafl Rusya aleyhine sonuçlanm fl, Çar II. Nicola Rusya da hürriyet havas n n do mas na yol açan 30 Ekim 1905 tarihli manifestoyu ilan etmek zorunda kalm flt. Bu manifesto ile Kifli dokunulmazl ile temel hak ve özgürlüklerin halka ba fllanmas, daha önce seçme seçilme hakk na sahip olmayan s n flara bu hakk n verilmesi, yasama organ n n yetkilerine tecavüz edilmemesi, Çar II. Nicola taraf ndan kabul edilmifl oluyordu. Resülzade, bu özgürlük ortam ndan yararlanmakta gecikmemifl ve Himmet, Tekamül, Yoldafl dergilerinde yaz lar yazmaya bafllam flt. Fakat Rusya da özgürlük iklimi fazla uzun sürmemifl, Resülzade nin yaz iflleri müdürü olarak görev tapt Tekamül dergisi 1907 de kapat lm fl ve kendisi, yüzlerce ayd nla birlikte ran a sürgüne gönderilmiflti. Resülzade nin ran daki Çal flmalar ran da da rahat durmayan Resülzade, 1908-1910 y llar nda ran da devrim hareketine kat lm fl, meflrutiyetin ilan edilmesi üzerine Tahran a giderek, ran- Nev (Yeni ran) gazetesinin yönetmenli ini yapmaya bafllam fl. Bu kez ran n Rus bask - s ndan kurtulmas için sert yaz lar yazmaya bafllayan, yaz yazmakla da yetinmemifl, bir grup ran l ayd nla birlikte ran Demokrat Partisi ni kurmufltu. Resülzade nin bu çal flmalar Rus yetkilileri rahats z etmifl, onlar n Bu gazetecilik de ildir bask lar üzerine Resülzade ran dan s n rd fl edilmiflti. Resülzade bu kez stanbul a s nm fl, 1911-1913 y llar nda Rusya n n bask lar na karfl direniflini burada, Rusya dan kaçan Türk topluluklar n n temsilcilerini örgütleyerek, onlarla birlikte sürdürmeye bafllam flt. Resülzade nin bu direniflinden ayr olarak, stanbul d fl nda da Rusya ya karfl benzeri çal flmalar n ay rd na varan Rus Çar, Romanov Hanedan n n tahta ç k fl n n 300 üncü y ldönümünü bahane ederek genel af ilan etmifl ve Rusya d fl ndaki vatandafllar na can güvenli i vaat ederek onlara, ülkelerine dönmeleri yollar n açm flt. Bu olanaktan yararlanan Resülzade Bakü ye dönmüfltü ama, yine de polisin dikkatini çekmek istememifl, sessiz bir biçimde ve uslu 70
bir kifli olarak, bir y l kadar bir ticarethanede çal flm flt. Resülzade uslu kifli kimli ini daha fazla sürdürememifl, önce kbal gazetesinin bafl yazarl n yapm fl, daha sonra fielale dergisinde ve Aç k Söz gazetesinde yazmaya bafllam fl, daha daha sonra ise beklenen sonla buluflmufl, gazetede ç kan bir yaz s nedeni ile birkaç ay cezaevinde kalm flt. Resülzade nin Azerbaycan da ç kard ilk gazete olan Aç k Söz gazetesinin belirgin özelliklerinden biri de milli bir ruh tafl mas d r. Bu milli ruh, Türkçülük ilham yaz lar nda halka, Türkçülü ün ön plana ç kar ld ulusal ruh afl layan Resülzade nin, bu amaçla ç kard Aç k Söz adl gazetesi, Ulusal Azeri Demokrat taraftarlar n n sözcüsü olarak yay n n, 1918 y l Mart ay na de in sürdürmüfltü. Rus Çarl n n 1917 fiubat ay nda devrilmesinden sonra, Nisan 1917 de Kafkasya Müslümanlar Kurultay düzenlenmifl ve burada Resülzade Türk topluluklar n n Milli Devletlerini kurmalar tezini hararetle savunmufltu. Burada daha da ileri giderek, Kafkasya n n co rafi bak mdan Rusya dan ayr lmas n, Azerbaycan n bir ba ms z ülke olarak kendi kendini yönetmesi gerekti i görüflünü ileri sürmüfltü. Azerbaycan Cumhuriyeti nin ilan Bolfleviklerin Rusya da idareyi ele geçirmeleri üzerine Kafkasya da, Azerbaycanl, Ermenistanl ve Gürcistanl lar n içinde Resülzade nin Azerbaycan da ç kard ilk gazete olan Aç k Söz gazetesinin belirgin özelliklerinden biri de milli bir ruh tafl mas d r. bulundu u Mavera-y Kafkasya ad yla federatif bir hükümet kurulmufltu. Yaklafl k bir y l faaliyette bulunan Mavera-y Kafkasya Hükümeti Gürcistan n ayr lmas yla sona ermifl, bu geliflme üzerine, 28 May s 1918 tarihinde Azerbaycan Misak- Milli si (Azerbaycan Ulusal Meclisi) ilan edilmifl ve Mehmet Emin Resülzade baflkanl a seçilmiflti. 7 Aral k 1918 tarihinde parlamentonun aç l fl nda Resülzade nin aç l fl konuflmas nda söyledi i Bir kere yükselen bayrak, 71
Resülzade Kafkasya n n Rusya dan ayr lmas n, Azerbaycan n bir ba ms z ülke olarak kendi kendini yönetmesi gerekti i görüflünü ileri sürmüfltü. bir daha inmez sözü, tarihe geçmifltir. Ama ne yaz k ki, ba ms zl k 23 ay kadar devam etmifl ve 27 Nisan 1920 tarihinde Rusya ani bir sald r ile Azerbaycan iflgal etmiflti. Bir süre kaçak olarak saklanan Resülzade daha sonra yakalanarak hapse at lm flt r. Stalin in Resülzade yi Ziyareti Mehmet Emin Resülzade, Çarl k Rusyas n n y k lmas için Stalin le de çal flmalarda bulunmufltu. Stalin in, Çarl k karfl t faaliyetlerinden ötürü tutuklanarak Bakü yak nlar ndaki Bay l hapishanesine at lmas üzerine Resülzade arkadafllar ile Stalin i kurtarmak istemifl ancak baflar l olamam flt r. Stalin ile Resülzade nin 1903-1905 aras devam eden, daha sonra da Ekim 1917 devrimine de in süren dostlu u 27 Nisan 1920 tarihinde Azerbaycan Cumhuriyeti nin K z l Ordu taraf ndan iflgali üzerine sona ermiflti. Resülzade Moskova da Resülzade tutuklu iken, daha önce 72 yard m na kofltu u Stalin taraf ndan hapishanede ziyaret edilmiflti. Bir saatten fazla süren görüflme sonunda Stalin netice almak için, Resülzade ye Bakü de mi kalmay yoksa Moskova ya m gitmeyi tercih etti ini bildirmesini ister. Bunun üzerine Resülzade flu karfl l verir: Madem ki bize hürriyet mutasavverdir, o halde dört duvar n aras nda mahpus olarak düflünüp karar almaktansa bütün meseleleri hürriyet havas içinde salim bir kafa ile düflünüp halletmeyi tercih ederim der. Birkaç gün sonra cezaevi yetkilisi Pankratov tekrar Resülzade yi yan na ça rarak Yoldafl Stalin size dar lm fl der. Daha sonra iste i uygun görülerek Moskova ya gitmesine izin verilir. Orada kald iki y l içinde sürekli kontrol alt nda tutulan Resülzade sonunda Finlandiya ya kaçm fl, oradan 16 Eylül 1922 tarihinde Berlin e gitmifl, sonra da Paris üzerinden büyük güçlüklerle stanbul a ulaflm fl, Azerbaycan n ba ms zl ve özgürlü ü için çal flmalar n burada sürdürmeye bafllam flt. Türkiye deki Yaflam ve Faaliyetleri lk olarak Azerbaycan Cumhuriyeti Keyfiyet-i Teflekkülü ve fiimdiki Vaziyeti ( stanbul 1922) adl eseri yay mlanm flt r. Bu eser, Azerbaycan d fl nda yay nlanan ve Azerbaycan özgürlük ve ba ms zl k savafl m n n bir bak ma Misak- Millisi olmufltur. Resülzade, Türkiye de bulundu u süre içinde çok say da eser yay mlanm flt r. Bunlar n bafll calar : Asr m z n
Siyavufl u -Yeni Kafkasya Mecmuas - stiklal Mefkuresi ve Gençlik- Rusya da Siyasi Vaziyet - Azeri Türk Mecmuas - Odlu Yurt Mecmuas Resülzade ve arkadafllar n n Türkiye deki çal flmalar Sovyetleri rahats z etmifl, Türk- Sovyet iliflkilerinin geliflmesi u runa ve Sovyetlerin iste i üzerine 1930 y l nda Avrupa ya gönderilmifltir. kinci Dünya Savafl süresince Avrupa da bulunan Resülzade savafl n bitmesinden sonra 1947 y l Eylül ay nda Türkiye ye dönmüfltür. Çal flmalar na Ankara da devam eden Resülzade nin, o günlerde ekonomik s k nt lar na bir çözüm olabilmesi için çal flt Milli E itim Bakanl n n ad ve armas bugün, Ankara n n büyük liselerinden birinin aln nda, Mehmet Emin Resülzade ad yla bir bütün oluflturarak yer almaktad r. Mehmet Emin Resülzade Anadolu Lisesi / Ankara Resülzade nin Ölümü Hayat yokluk ve sürgünlerle geçen Resülzade 6 Mart 1955 tarihinde Ankara Üniversitesi Hastanesi nde yaflama gözlerini kapam flt r. Cenazesi 8 Mart 1955 tarihinde Ankara Hac Bayram Camii nde k l nan cenaze namaz ndan sonra Ankara Cebeci Asri Mezarl nda topra a verilmifltir. Çok sevdi i ve u runda çok ac çekti i Azerbaycan n, 1991 y l nda tam ba ms zl a kavufltu unu göremeden hayata veda eden büyük devrimci ve devlet adam Mehmet Emin Resülzade, flimdi Cebeci Asri Mezarl ndaki 156 ada ve 12 parsel numaral an t mezar nda, Birinci Vatan ndan uzakta, fakat kinci Vatan ndaki öz kardefllerinin öz topra nda, Türk ve Azerbaycan bayraklar n n gölgesinde, öz kardeflleriyle yanyana yatmaktad r. Ruhu flad olsun... Resülzade nin Ankara Cebeci Asri Mezarl ndaki an t mezar 73