KÜRESELLEŞME SÜRECĐNDE TÜRKĐYE DE ÜCRETLERĐN GELĐŞĐMĐ Dr. Kamil Necdet AR Ankara, 2007
KÜRESELLEŞME SÜRECĐNDE TÜRKĐYE DE ÜCRETLERĐN GELĐŞĐMĐ Dr. Kamil Necdet AR Ankara, 2007
ÖNSÖZ VE TEŞEKKÜR Küreselleşme olgusunun dünyadaki siyasal, sosyal, ekonomik vb. çeşitli etkileri toplumsal hayatımızda kendisini her geçen gün biraz daha fazla hissettirmektedir. Buna bağlı olarak bu gelişmelerden, tüm dünyada olduğu gibi ülkemizdeki ücretli kesim de etkilenmektedir. Küresel politikaların bütün ülkelerde ve ülkemizde, çalışanların esas gelir kaynağını oluşturan ücretlere yansıması ile bunun sonuçlarını inceleyen bu çalışma, konunun sosyal yönüne ağırlık vermektedir. Çünkü başta gelişmekte olan ülkeler olmak üzere bütün ülkelerde zaten emek aleyhine olan bölüşüm ilişkilerinin, son gelişmeler sonrasında daha da kötüleşmekte olduğu izlenmektedir. Bu durumun düzeltilmesi için gerek ulusal, gerekse küresel ölçekte sosyal politikalara olan ihtiyaç öncelikli olarak kendini hissettirmektedir. Bu yönüyle bu çalışmanın önemli bir ihtiyaca hizmet edeceği ve bundan sonra bu konuda yapılacak çalışmalara zemin hazırlayacağına inanmaktayım. Doktora tezi olarak hazırlanan bu çalışmanın sosyal politika, sosyal adalet, toplumsal barış, demokratikleşme, ulusal güvenlik gibi konulardaki planlama ve diğer faaliyet alanlarındaki ilgililer açısından yararlı olacağını umut etmekteyim. Bu bağlamda, ulusumuzun ve bütün insanlığın çok daha eşitlikçi ve hakça bir yaşam hakettiklerine inanmanın, bu uğurda özveri ile çalışma ve mücadele etmenin gerekliliğine inanıyorum. Uzun inceleme ve zaman alan bu çalışmanın hazırlanmasında titiz bir katkı sağlayan danışmanım DEÜ Çalışma Ekonomisi ve Endüstri Đlişkileri Bölümü öğretim üyelerinden Doç. Dr. Faruk SAPANCALI ya, büyük bir manevi cömertlikle her türlü desteği sağlayan bölüm başkanımız Prof. Dr. Fevzi DEMĐR e, Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü Prof. Dr. Ali Nazım SÖZER e en içten şükranlarımı sunarım. Çalışmanın başlangıcındaki katkılarından dolayı Prof. Dr. Nükhet Hotar GÖKSEL e teşekkür ederim. Ayrıca çalışmalarım süresince Đzmir Büyükşehir Belediyesi, ESHOT ve ĐZSU Genel Müdürlükleri, Belediye-Đş Sendikası Đzmir Bölge Başkanlığı, Petrol-Đş Sendikası, Türk-Đş ve Türkiye Đşverenler Sendikası Konfederasyonu ilgililerinin gösterdiği anlamlı yardım ve desteklerine de teşekkürü bir borç bilirim. Özellikle bu çalışmanın kitap olarak basım ve yayımını üstlenen Kamu Đşletmeleri Đşverenleri Sendikası KAMU-ĐŞ in Genel Sekreteri Erhan POLAT a, Yayın Müdürü Dr.Süleyman ERYĐĞĐT e ve Yayın Sorumlusu Sevil ÇOLAKOĞLU na en içten duygularımla teşekkür ediyorum. Kamil Necdet AR
ĐÇĐNDEKĐLER KÜRESELLEŞME SÜRECĐNDE TÜRKĐYE DE ÜCRETLERĐN GELĐŞĐMĐ ĐÇĐNDEKĐLER KISALTMALAR TABLO, GRAFĐK, ŞEMA, HARĐTA LĐSTESĐ GĐRĐŞ BĐRĐNCĐ BÖLÜM KÜRESELLEŞME SÜRECĐ VE ÜCRETLE ĐLGĐLĐ KAVRAMLAR I. Küreselleşme Kavramı... A. Küreselleşme Tanımı... B. Küreselleşmeye Đlişkin Görüşler... 1. Küreselleşme Taraflısı Görüşler... 2. Küreselleşme Karşıtı Görüşler... 3. Diğer Görüşler... C. Küreselleşmenin Unsurları... 1. Merkez Ülkelerinin Etkisi... 2. Karşılıklı Bağımlılık... 3. Ekonomik Liberalizm (Yeni-liberal Politikalar)... 4. Karşılıklı Ekonomik Etkileşim... a. Ticaret Hareketleri... b. Finansal Hareketler... (1) Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları... (2) Kısa Vadeli Sermaye Girişleri... 5. Teknolojik Gelişmeler... 6. Çok Uluslu Şirketler... D. Küreselleşmenin Etkileri... 1. Ekonomik Etkiler... 2. Sosyal Etkiler...
3. Siyasal Etkiler... 4. Kültürel Etkiler... II. Ücret; Kavram Kuram ve Oluşumu... A.Tanımı... B. Ücretin Unsurları... 1. Bağımlı Çalışma... 2. Ücretin Đşçinin Yegane Gelir Kaynağı Olması... 3. Đşveren Açısından Maliyet Unsuru Olma... 4. Ücrete Đlişkin Sosyal Koruma Unsuru Bulunması... 5. Ücretin Makro Ekonomik Bir Değişken Olması... C. Ücret Kuramları... 1. Klasik Ücret Kuramları... a. Doğal Ücret Kuramı... b. Ücret Fonu Kuramı... c. Artık Değer Kuramı... 2. Talep Yönlü Ücret Kuramları... a. Marjinal Verimlilik Kuramı... b. Satın Alma Gücü Ücret Kuramı... c. Pazarlık Gücü Kuramı... 3. Güncel Ücret Kuramları... a.yeni-liberal Ücret Kuramı (Arz Talep Çözümlemesi)... b. Tamamlayıcı Yeni-Liberal Ücret Kuramları... (1) Beşeri Sermaye Kuramı (Human Capital Theory)... (2) Kolektif Bireyselci Ücret Kuramı... (3) Şok Kuramı (Shock-Based Theories of Cycle)... (4) Doğal Đşsizlik Oranı Kuramı... (5) Đçerdekiler Dışardakiler Kuramı... (6) Etkin Ücret Kuramı... (7) Zımni Sözleşme Kuramı... D. Ücretin Oluşumu... 1. Đşgücü Piyasası... 2. Verimlilik...
3. Rekabet... 4. Kamu Müdahalesi...... 5. Örgütlenme ve Pazarlık... 6. Ekonomik ve Politik Sistem... ĐKĐNCĐ BÖLÜM KÜRESEL DÜZENDE ÜCRETE ĐLĐŞKĐN GELĐŞMELER I. Küreselleşme Sürecinde Ücretleri Etkileyen Faktörler... A. Kamunun Ekonomik Yaşamdan Uzaklaştırılması... 1.Yeni-Liberal Politikalar ve Özelleştirme... 2. Ulus Devlet ve Sosyal Devlet Anlayışının Gerilemesi... 3. Uluslararası Finans Kurumlarının Artan Etkinliği... B. Đşletmenin Değişen Yapısı... 1. Rekabet ve Đşgücü Maliyetini Düşürme Baskısı... 2. Yeni Üretim Đlişkileri... C. Đşgücü Piyasasında Değişim... 1. Enformel Ekonomi ve Đstihdam... 2. Artan Đşsizlik... 3. Azalan Sanayi Đstihdamı... 4. Đşgücü Piyasasında Bölünme... D. Toplu Pazarlık Düzeninin Bozulması... 1. Zayıflatılan Sendikal Örgütlülük...... 2. Toplu Pazarlık Düzeninin Ademimerkezileşmesi... 3. Đnsan Kaynakları Yaklaşımının Önem Kazanması... II. Küreselleşme Sürecinde Ücretlerde Ortaya Çıkan Gelişmeler... A. Gelişmiş Ülkeler... 1. Amerika Birleşik Devletleri... 2. Avrupa Birliği... 3. Japonya... B. Gelişmekte Olan Ülkeler...
1. Doğu ve Güneydoğu Asya Ülkeleri... 215 2. Latin Amerika Ülkeleri... 221 3. Afrika Ülkeleri... 225 C. Geçiş Sürecindeki Ülkeler... 227 1. Rusya Federasyonu... 227 2. Diğer Geçiş Sürecindeki Ülkeler... 232 III. Ücretlerdeki Değişimin Küresel Etkileri... 236 A. Artan Küresel Eşitsizlik... 240 B. Artan Ulusal Eşitsizlikler... 247 C. Yeni Ödeme Biçimlerinin Ortaya Çıkışı... 259 D. Yoksulluk ve Sosyal Dışlanma... 262 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KÜRESEL ESASLI POLĐTĐKALARIN TÜRKĐYE YE YANSIMASI VE ÜCRETLER I. Türkiye deki Ekonomik Yapının Dönemsel Özellikleri... 279 A. 1980 Yılına Kadar... 283 1. Yeniden Đnşa ve Korumacı-Devletçi Sanayileşme... 283 2. Savaş Sonrası Yeniden Uyum Dönemi... 290 3. Đthal Đkameci Dönem... 294 B. 1980 Sonrasında Ekonomik Yapı ve Özellikleri... 297 1. Uluslararası Piyasalarla Ticaret Temelinde Bütünleşme... 299 2. Uluslararası Finans Kapitalle Bütünleşme ve Krizler... 304 a. 1994 Krizi... 306 b. 2001 Krizi... 309 II. Ücretlere Etkisi Bakımından Küresel Ekonominin Unsurları... 313 A. Yapısal Uyum ve Makro Ekonomik Gelişmeler... 313 B. Özelleştirme Uygulamaları... 316 1. Özelleştirmenin Nedenleri... 317 2. Özelleştirme Uygulamaları... 319 3. Özelleştirmenin Sonuçları... 325
C. Đşletme Yapısında Değişim ve Taşeronlaşma... 331 D. Enformel Ekonomi... 335 1. Enformel Ekonominin Büyüklüğü... 336 2. Enformel Ekonominin Ücretler Üzerinde Etkileri... 337 E. Đşgücü Piyasasındaki Gelişmeler... 342 F.Türkiye de Toplu Pazarlık Düzeninin Bozulması... 345 III. Türkiye de Ücretlerin Gelişimi... 352 A. 1980 Öncesi Ücretler... 353 B. 1980 Sonrası Küreselleşmenin Etkisinde Ücretler... 357 IV. Ücretler Bağlamında Türkiye de Küreselleşmenin Sonuçları... 369 A. Emeğin Milli Gelir Đçersindeki Payının Azalması... 369 B. Artan Yoksulluk... 377 C. Ücret Farklılaşması... 381 D. Siyasal ve Sosyo-Ekonomik Đstikrarın Bozulması... 385 SONUÇ... 391 KAYNAKLAR... 401
KISATMALAR AB : Avrupa Birliği ABD : Amerika Birleşik Devletleri a.g.e. : Adı Geçen Eser ATO : Ankara Ticaret Odası AKTAŞ : Anadolu Yakası Elektrik Dağıtım Anonim Şirketi A.Ş. : Anonim Şirket BEDAŞ : Boğaziçi Elektrik Dağıtım Anonim Şirketi BDT : Bağımsız Devletler Topluluğu BM : Birleşmiş Milletler CIA : Central Intelligence Agency (ABD Merkezi Haber Alma Teşkilatı ÇĐTOSAN : Türkiye Çimento Ve Toprak Sanayii Anonim Şirketi ÇUŞ : Çok Uluslu Şirket DEÜ : Dokuz Eylül Üniversitesi DĐE : Devlet Đstatistik Enstitüsü DMO : Devlet Malzeme Ofisi DPT : Devlet Planlama Teşkilatı DHMĐ : Devlet Hava Meydanları Đşletmeleri EBK : Et Ve Balık Kurumu DYY : Doğrudan Yabancı Yatırım (FDI-foreıgn Direct Invesment) FTAA : Free Trade Area Of Americas (Amerika Serbest Ticaret Bölgesi FAO : Food And Agriculture Organization, (Gıda ve Tarım Teşkilatı) G-5 : Group Of Five Countries GATT : General Agreement On Tariffs And Trade (Genel Ticaret ve Tarifler Anlaşması) GOÜ : Gelişmekte Olan Ülke GSMH : Gayri Safi Milli Hasıla GSYĐH : Gayri Safi Yurt Đçi Hasıla GÜ : Gelişmiş Ülke
GVK : Gelir Vergisi Kanunu HAVAŞ : Havaalanları Yer Hizmetleri Anonim Şirketi HĐA : Hanehalkı Đşgücü Anketi ICFTU : International Confederation Of Free Trade Unions (Uluslar arası Hür Đşçi Sendikaları Konfederasyonu) ILO : Đnternational Labour Organization (Uluslar arası Çalışma Örgütü) Đ.Đ.B.F. : Đktisadi ve Đdari Bilimler Fakültesi ĐSO : Đstanbul Sanayii Odası ĐKY : Đnsan Kaynakları Yaklaşımı IMF : International Monatary Fund (Uluslar arası Para Fonu) KAMU-ĐŞ : Kamu Đşletmeleri Đşverenleri Sendikası KKBG : Kamu Kesimi Borçlanma Gereği KĐT : Kamu Đktidadi Teşebbüsü MAI : Multilateral Agreement On Investment (Çok Taraflı Yatırım Anlaşması) MESS : Türkiye Metal Sanayicileri Sendikası MKEK : Makine Kimya Endüstrisi Kurumu NAFTA : North American Free Trade Agreement (Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşması) NATO : North Atlantic Treaty Organization (Kuzey Atlantik Anlaşması Teşkilatı OECD : Organization foreconomic Cooperation and Development (Ekonomik Kalkınma ve Đşbirliği Teşkilatı) ÖĐB : Özelleştirme Đdaresi Başkanlığı OPEC : Organization OF the Petroleum Exporting Countries (Petrol Đhraç Eden Ülkeler Teşkilatı) ORÜS : Orman Ürünleri Sanayi PETKĐM : Petro Kimya Anonim Şirketi s. : Sayfa Numarası SEK : Süt Endüstrisi Kurumu SEKA : Selüloz ve Kağıt Sanayi Đşletmeleri SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği TCDD : Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları TCMB : Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası
TDÇĐ : Türkiye Demir Çelik Đşletmeleri T.DENĐZ Đ. : Türkiye Denizcilik Đşletmeleri TEAŞ TEDAŞ TEFE TEK TMMOB TOBB TSEK TESK T.GEMĐS THY TĐGEM TĐS TĐSK TKĐ TL TODAĐE TPAO TUGSAŞ TURBAN TÜFE TÜĐK TÜSĐAD TTK TZDK TUSAŞ UNCTAD : Türkiye Elektrik Üretim Đletim Anonim Şirketi : Türkiye Elektrik Dağıtım Anonim Şirketi : Toptan eşya Fiyatları Endeksi : Türkiye Elektrik Kurumu : Türkiye Mühendis ve Mimar Odaları Birliği : Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği : Türkiye Süt Endüstrisi Kurumu : Türkiye Esnaf ve Sanatkarlar Konfederasyonu : Türkiye Gemi Đşletmeleri : Türk Hava Yolları : Tarım Đşletmeleri Genel Müdürlüğü : Toplu Đş Sözleşmeleri : Türkiye Đşverenleri Sendikası Konfederasyonu : Türkiye Kömür Đşletmeleri : Türk Lirası : Türkiye ve Orta Doğu Amme Đdaresi Enstitüsü : Türk Petrolleri Anonim Ortaklıkları : Türkiye Gübre Sanayi Anonim Ortaklığı : Turizm Bankası Đşletmeleri : Tüketici Fiyatları Endeksi : Türkiye Đstatistik Kurumu : Türk Sanayicileri ve Đşadamları Derneği : Türkiye Tarım Kredi Kooperatifleri : Türkiye Zirai Donatım Kurumu : Türk Uçak Sanayi Anonim Şirketi : United Nations Conference on Trade and Development (Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı Teşkilatı)
UN UNDP UNESCO UNIDO USAŞ VDMK WB WTO WHO WTO YEMSAN : United Nations Organization (Birleşmiş Milletler Teşkilatı) : United Nations Development Programme (Birleşmiş Milletler Gelişme Programı) : United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (BM Eğitim, Bilim ve Kültür Teşkilatı) : United Nations Industrial Development Organisation (Uluslararası Sınai Kalkınma Teşkilatı) : Uçak Servis Anonim Şirketi : Varlığa Dayalı Menkul Kıymet : World Bank (Dünya Bankası) : World Trade Organization (Dünya Ticaret Örgütü) : World Health Organization (Dünya Sağlık Örgütü) : World Trade Organization (Dünya Ticaret Örgütü) : Türk Yem Sanayi Anonim Şirketi
TABLO, GRAFĐK, ŞEMA, HARĐTA LĐSTESĐ T A B L O L A R Tablo 1: Küreselleşmeye Yönelik Üç Eğilim... Tablo 2: Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Ülkelerin Dünya Đhracat Hacmindeki Büyüklükleri... Tablo 3: Küreselleşme ve Uluslararası Ticaret Hacmi ( Milyar $)... Tablo 4: Yabancı Sermaye Yatırım Đkliminde Meydana Gelen Değişiklikler... Tablo 5: Uluslararası Doğrudan Yabancı Yatırım Akışı... Tablo 6: Gelişmekte Olan Ülkelere Doğrudan Yabancı Sermaye Akışı... Tablo 7: Doğrudan Yabancı Yatırım Alan Ülkeler ve Payları... Tablo 8: Uluslararası Kısa Vadeli Sermaye Akışı... Tablo 9: Ücret Açısından Örgütlü ve Örgütsüz Đşgücünün Karşılaştırılması... Tablo 10: Bazı AB Ülkelerinde Özelleştirme... Tablo 11: Küresel Özelleştirmenin Gelişimi... Tablo 12: Özelleştirmenin Bölgesel Olarak Dağılımı... Tablo 13: Taylorist-Fordist ve Yenilenen Đşletme Üretim Đlişkilerinin Karşılaştırılması... Tablo 14: Esnek Çalışmada Ulusal Yaklaşımlar... Tablo 15: Đmalat Sanayi Đhracatında Ülkelerin Payları... Tablo 16: Kayıtdışı Ekonominin Unsurları... Tablo 17: Bazı OECD Ülkelerinde Enformel Ekonominin Boyutları... Tablo 18: Seçilmiş Geçiş Sürecindeki Ülkelerde Enformel Ekonomi... Tablo 19: Seçilmiş Gelişmekte Olan Ülkelerde Enformel Ekonominin Boyutları (2002)... Tablo 20: Seçilmiş Ülkelerde Enformel Đstihdamın Hacmi... Tablo 21: Dünyada Đşsizlik... Tablo 22: Dünyanın Değişik Bölgelerinde Đşsizlik Oranları... Tablo 23: Seçilmiş Avrupa Ülkelerinde Đşsizlik... Tablo 24: Diğer Gelişmiş Ülkelerde Đşsizlik... Tablo 25: Seçilmiş Geçiş Sürecindeki Ülkelerde Đşsizlik...
Tablo 27: Alt Sektörlerde Ücret ve Maaş Gelirleri Payı (2002)... Tablo 28: Seçilmiş Ülkelerde Sektörel Đstihdam (2002)... Tablo 29: Đkili Đşgücü Piyasası Özellikleri... Tablo 30: Đşçi Ücretleri ve Niteliklerine Göre Đşgücü Oranları... Tablo 31: Seçilmiş Gelişmiş Ülkelerde Sendikalaşma Oranları ve Değişimi... Tablo 32: Seçilmiş Gelişmekte Olan Ülkelerde Sendikalaşma Oranları ve Değişimi... Tablo 33: Geçiş Sürecindeki Ülkelerde Sendikal Örgütlülük (1998)... Tablo 34: Toplu Pazarlıkta Merkezileşme Endeksi (2004)... Tablo 35: ABD, Japonya ve Bazı AB Ülkelerinde Toplu Pazarlık Düzeyleri... Tablo 36: Seçilmiş Ülkelerde Ücret Belirleme Mekanizmasında Merkeziyet ve Koordinasyon... Tablo 37: Seçilmiş Ülkelerde Toplam Đstihdam Đçerisinde Tis Kapsamındaki Đşçilerin Oranı (2005)... Tablo 38: ABD de Çeşitli Bölgelerde Yaşam Ücreti Örnekleri... Tablo 39: ABD de Verimlilik ve Ortalama Ücretlerdeki Gelişim... Tablo 40: ABD de Ücret Aralığına Göre Ortalama Ücretin Değişim Oranları (1979-1999) s.165... Tablo 41: Farklı Eğitim Durumuna Göre Saat Başına Gerçek Ücretler... Tablo 42: Erkek Ve Kadın Ücretlerindeki Gelişim... Tablo 43: ABD de Düşük Nitelikli Đşgücünün Kompozisyonu (1980-2000)... Tablo 44: ABD de Düşük Ücretle Çalışanların Irklara Göre Oranları... Tablo 45: ABD de Emek Gelirinin Makro Ekonomik Gelişimi... Tablo 46: Fransa da Ücretlerin Gelişimi... Tablo 47: Almanya da Ücretlerin Gelişimi... Tablo 48: Đngiltere de Ücretlerin Gelişimi... Tablo 49: Đtalya da Ücretlerin Gelişimi... Tablo 50: Danimarka da Ücretlerin Gelişimi... Tablo 51: Đrlanda da Ücretlerin Gelişimi... Tablo 52: Seçişmiş AB Ülkelerinde Asgari Ücret Düzeyi (2003)... Tablo 53: Seçilmiş AB Ülkelerinde Gerçek Asgari Ücretteki Gelişmeler... Tablo 54: AB nde Düşük Ücretli Çalışanlar...
Tablo 55: Tam Gün Çalışan Düşük Ücretli Đşçiler... Tablo 56: Seçilmiş AB Ülkelerinde Farklı Nitelikteki Đşgücüne Talep... Tablo 57: Seçilmiş AB Ülkelerinde Ücretin Milli Gelir Đçersindeki Payı... Tablo 58: Japonya da Asgari Ücretin Gelişimi... Tablo 59: Doğu Asya Ülkelerinde Ekonomik Büyüme (1980-1990/1990-2000)... Tablo 60: Çin de Kentsel Formel Sektörde Gerçek Ücret Artış Oranları... Tablo 61: Çin de Değişik Đşletmelerde Göreceli Ücretler... Tablo 62: Latin Amerika Ülkelerinde Asgari Ücretler... Tablo 63: Geçiş Sürecindeki Ülkelerde Ekonomik Büyüme (1990-2000,2003)... Tablo 64: Geçiş Sürecindeki Ülkelerde Ortalama Gerçek Ücretin Değişimi... Tablo 65: Merkezi ve Doğu Avrupa Ülkeleri Sanayi Sektörü Ortalama Ücretleri (2002)... Tablo 66: En Zengin ve En Yoksul Ülkeler Arasındaki Ekonomik Eşitsizlik... Tablo 67: Bölgesel Olarak Gelir Dağılımındaki Değişim... Tablo 68: Seçilmiş OECD Ülkelerinde Gelir Dağılımı (1950-1980)... Tablo 69 : Seçilmiş OECD Ülkelerinde 1980 ler Sonrası Gelir Dağılımı... Tablo 70: ABD de Değişik Gelir Dilimlerinde Gelir Artışı (1979-2000)... Tablo 71: Çin de Gelir Eşitsizliği... Tablo 72: Seçilmiş Gelişmekte Olan Ülkelerde Gelir Dağılımı... Tablo 73: Geçiş Sürecindeki Ülkelerde Gelir Dağılımındaki Eşitsizlik... Tablo 74: Seçilmiş Latin Amerika Ülkelerinde Gelir Dağılımındaki Eşitsizlik... Tablo 75: Farklı 75 Ülkede Gelir Eşitsizliğindeki Değişim (1960-1990 lar)... Tablo 76: Seçilmiş AB Ülkelerinde Yoksul Çalışanların Genel Nüfusa Oranı... Tablo 77: Seçilmiş Ülkelerde Çalışan Yoksulların Đşgücüne Oranı... Tablo 78: Küresel Harcamalarda Öncelikler... Tablo 79: 1990 lı Yıllarda Dünyada Ekonomik Büyüme ve Yoksulluk Đlişkisi... Tablo 80: Dünyada Mutlak Yoksulluk... Tablo 81: Dünyada Göreceli Yoksulluk... Tablo 82: Çin de Yoksulluk Sınırındaki Nüfüsun Genel Nüfusa Oranı... Tablo 83: Bazı Ülkelerde Ekonomik Krizlerin Yoksulluk Üzerine Etkisi...
Tablo 84: Dönemsel Özelliklerine Göre Đzlenen Ekonomi Politikaları... Tablo 85: Bölüşüm Göstergeleri (1930-1939)... Tablo 86: Bölüşüm Göstergeleri (1938-39, 1944-1945 Dönemleri)... Tablo 87: Bölüşüm Göstergeleri (1946-1953 Dönemi)... Tablo 88: Bölüşüm Göstergeleri (1954-1961 Dönemi)... Tablo 89: Bölüşüm Göstergeleri (1968-1978)... Tablo 90: Bölüşüm Göstergeleri (1980-1988 Dönemi)... Tablo 91: Đmalat Sanayinde Emek Verimliliği ve Ücretlerdeki Gelişim... Tablo 92: Dış Borç Yükü (Milyon Dolar)... Tablo 93: KĐT lerin Kamu Ekonomisindeki Payları (1996)... Tablo 94: Özelleştirme Önceliklerine Göre Kit lerin Sınıflandırılması... Tablo 95: Seçilmiş KĐT lerde Özelleştirmenin Đstihdama Etkisi... Tablo 96:Türkiye de Ücretten Yapılan Kesinti Oranları... Tablo 97: Formel ve Enformel Sektör Ücretleri... Tablo 98:Türkiye de Toplu Pazarlık Kapsamındaki Đşçi Sayısı... Tablo 99: Çalışma Ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına Göre Sendikalaşma... Tablo 100: 1963-2003 Döneminde Ücretli Emek Ve Sendikalaşma Oranı... Tablo 101: Bölüşüm Göstergeleri... Tablo 102: Özel Đmalat Sanayi Ücretlerindeki Gelişmeler... Tablo 103: Gerçek Ücret Ve Verimlilikteki Gelişim (2000-2004)... Tablo 104: Ücret Gelirlerinin Gayrı Safi Yurt Đçi Hâsıla Đçindeki Payı... Tablo 105: Đstihdam Đçindeki Ücretli-Yevmiyeli Đşgücünün Payı ve Ücretlilerin GSYĐH Đçindeki Durumu Ve Hanehalkı Yıllık KullanIlabilir Gelirler Dağılımı... Tablo 106: Gelir Gruplarının %20 lik Dilimlere Göre Karşılaştırılması... Tablo 107: Yoksulluk Sınırı Yöntemlerine Göre Fert Yoksulluk Oranları... Tablo 108: Türkiye de Farklı Yoksulluk Sınırlarındaki Nüfus Oranları... Tablo 109: Çalışma Çağındaki Yoksullar Đçinde Çalışanların Oranı... Tablo 110: Kamu Ve Özel Sektör Ücret Farklılığı...
G R A F Đ K L E R Grafik 1: Küresel Üretimin (GSHM) Paylaşımı... Grafik 2: Küresel Doğrudan Yabancı Yatırım Akımlarındaki Değişim... Grafik 3: Kuruldukları Ülkeler Đtibariyle Çok Uluslu Şirketler... Grafik 4: ABD de Ekonomik Büyüme ve Ücret Artışları... Grafik 5: ABD de Asgari Ücretin Gelişimi... Grafik 6: ABD de Ücret Farklılaşması... Grafik 7: Đngiltere de Milli Gelirde Ücret ve Kar Payları... Grafik 8: AB Genelinde Ücret ve Verimlilik Đlişkisi... Grafik 9: AB Ülkelerinde Nominal Ücret Artış Oranları (2003-2004)... Grafik 10:ABD ve Bazı AB Ülkelerinde Gerçek Asgari Ücretler... Grafik 11: AB Genelinde Gerçek Ücretlerin Milli Gelir Đçindeki Payı... Grafik 12: AB Geneli ve ABD de Ücret Gelirlerinin Milli Gelir Payı... Grafik 13 :Japonya da Ücretlerin Gelişimi... Grafik 14: Çin de Ücretlerin Gelişimi... Grafik 15: Meksika da Ücretlerin Gelişimi... Grafik 16: Seçilmiş Afrika Ülkelerinde Đmalat Sanayi Ücretlerinin Gelişimi... Grafik 17: Seçilmiş Geçiş Sürecindeki Ülkelerde Đmalat Sanayi Ücretleri... Grafik 18: En Zengin ve En Yoksul Ülkelerde Kişi Başına Milli Gelirdeki Artış... Grafik 19: ABD de Artan Gelir Eşitsizliği... Grafik 20: Đngiltere de Milli Gelir Dağılımı... Grafik 21: Japonya da Gelir Dağılımındaki Gelişmeler... Grafik 22: Yöntemleri Đtibariyle Türkiye de Özelleştirme Đşlemleri... Grafik 23: Özelleştirme Gelirlerinin Kullanımı... Grafik 24: Türkiye de Özelleştirme Đşlemlerinin Hacmi... Grafik 25: Özel Đmalat Sanayinde Verimlilik ve Gerçek Ücretlerdeki Gelişim... Grafik 26:Đşçilik Maliyetinin Dökümü... Grafik 27: Asgari Ücret, Enformel Ücret ve Açlık, Yoksulluk Sınırı Karşılaştırması... Grafik 28: Ücretlilerin Gelir Getirici Đşte Çalışanlara Oranı...
Grafik 29:Türkiye de Sendikal Örgütlülük (Çalışma Bakanlığı ve Sendikal Verilere Göre)... Grafik 30: 1932-1938 Dönemi Gerçek Ücret Endeksi... Grafik 31: 1938-1980 Döneminde Gerçek Ücretlerin Gelişimi... Grafik 32: Nominal Ortalama Đşçi Ücretleri, Memur Maaşı ve Asgari Ücretin Gelişimi Grafik 33: Đmalat Sanayiinde Çalışan Kişi Başına Gerçek Kazanç Endeksi... Grafik 34: Türkiye de GSYĐH Đçindeki Faktör Ödemelerinin Payı... Grafik 35: Türkiye de Emek ve Sermayenin Milli Gelir Payı... Ş E M A L A R Şema 1: Ücret Oluşumunun Gerçekleştiği Ekonomik-Politik Alan... Şema 2: Küreselleşme Sürecinin Ücretlere Etki ve Sonuçları... Şema 3: Gelir Dağılımında Yapısal Değişim... Şema 4: Küresel Rekabet Çarkı... H A R Đ T A L A R Harita 1: Dünyada Gelir Dağılımı Eşitsizliğinin Görünümü...
GĐRĐŞ Sosyolojik evrim sürecinde sosyal yaşam sürekli değişim özelliğini devam ettirmektedir. Dönemsel özellikler gösteren değişim süreçlerinde güç odaklarının toplumsal yapıyı şekillendirmesi ile farklı siyasi, sosyal, ekonomik dengeler oluşmaktadır. Toplumsal yapılanmalar ise güç merkezlerinin çıkarlarına uygun ürettiği ideolojiler aracılığıyla gerçekleştirilmektedir. Yakın tarihe bu gözle bakıldığında, Batı toplumlarında Sanayi Devrimini izleyen 19. yüzyıl ile 20. yüzyılın başlangıcını kapsayan 150 yıldan fazla zaman sürecinde, işgücünün örgütlülükten uzak olması ve pazarlık gücünün bulunmaması nedeniyle, sermayenin tahakküm ettiği bir emek sermaye ilişkisine tanık olunmuştur. Bu düzende büyük kitleler sıkıntı ve haksızlıklara maruz kalmışlardır. 20. yüzyılın başında bir taraftan Rusya daki ihtilal ve rejim değişikliğinin etkisi, diğer taraftan işçilerin artan örgütlü mücadeleleri sonrasında 20. yüzyılın ortalarında yaratılabilen Sosyal Devlet yapılanması kapsamında emeğe daha iyi koşullar sağlayan yeni ve daha sosyal içerikli emek sermaye dengesi kurulabilmiştir. Ancak dünya, 1980 ler sonrasında Sovyetler Birliği nin dağılmasıyla ortaya çıkan siyasi konjonktürün sağladığı avantajı kullanan Merkez ülkelerince, küreselleşme adı verilen uluslar arası ideoloji ile bunun artan tatbikatına sahne olmaktadır. Yeni konjonktürde dengeler değişmekte, yeni oluşumlar ortaya çıkmaktadır. Küreselleşmenin yarattığı ortam, ekonomik olgu ve sorunlar, değişik konumdaki toplumları ve ulusları derinden etkilemektedir. Bu gelişmelere bağlı olarak Đkinci Dünya Savaşı sonrası oluşan ve 1980 lere kadar devam eden emek-sermaye dengeleri de etkilenmekte, değişim yeni sosyo-ekonomik ve hatta siyasal koşulları şekillendirmede büyük etmen olmaktadır. Böylece 20. yüzyılın son çeyreğinden itibaren yaşanan tarihi süreç içersinde Merkez ağırlıklı yönlendirilen yeni yapılanma düzeni aracılığıyla sosyal içerikli dengelerin sermaye lehine değiştirilmesi devam etmektedir. Çünkü 1980 ler sonrasında teknolojinin yarattığı olanaklar büyük ölçüde sermaye gücünün kontrolünde gelişmektedir. Bu gelişmelerin 19. yüzyılın sınırsız kapitalizm uygulaması sonrasında, ulus devlet modeli içersinde oluşturulan, emeksermaye dengesini hali hazırdaki ulusal kalıbın dışına taşınabilmesine geniş olanaklar sağlamaktadır. Siyasi, ekonomik kültürel pek çok farklı alanları içeren hızlı değişim dünyayı, teknolojik ilerlemeyi ve sermaye olanaklarını elinde bulunduran
güçlerin şekillendirdiği siyasal ve ekonomik yapılanmaya uymayı zorlamaktadır. Yeni dönemin ortaya çıkardığı uluslar arası güçlerin yeni dünya düzeni, bir bakıma 19. yüzyılda uygulanmış bırakınız yapsınlar anlayışının ulus ölçeğinde, dünya ölçeğine uyarlanmış bir modeli olarak gelişmektedir. Uluslar arası iki kutuplu siyasal düzen değişikliğine paralel olarak ulus devlet şablonu içerisinde oluşan sermaye-emek denge kapılarını da yeni-liberal ideolojinin şekillendirdiği sermaye orijinli yeni dengelere yönelmiştir. Küreselleşme olgusunun yaşamın değişik alanlarında, (siyasal, kültürel ve toplumsal) kendine özgü önemli etkileri içersinde ücretler üzerindeki etkisi, ücretin geniş kitlelerin tek gelir kaynağı olması nedeniyle özel önem taşımaktadır. Üretim sürecine emeği ile katılan işçiler, diğer üretim faktörlerinin sahibi sermayedar, girişimci, toprak sahibi gruplar içersinde niceliksel olarak en büyüğünü oluşturmaktadır. Özellikle sanayileşmiş ülkelerde bu oran çok yüksektir. Bu bağlamda çağdaş ülkelerin ulusal çizgideki anayasal düzenlerinin devamlılığı, sosyal barışın sürdürülebilmesi açısından çalışanların korunması ve gözetilmesi büyük önem taşımaktadır. Bu genel perspektiften hareketle çalışmanın Birinci bölümü, küreselleşme süreci ve ücretlerle ilgili kavramları içermektedir. Đlk bölümde küreselleşme olgusunun genel gelişimi, küreselleşmeyi hazırlayan şartlar, yeni ekonomik düzen ile bunun etkileri gibi, küreselleşmenin genel panaromasına değinilmiştir. Bu bölümün devamında gelir ve ücret kavramlarının yanı sıra, ücret oluşumuna yer verilmiştir. Kuramsal ağırlıklı bölümde güncel gelişmelerin hem kürüselleşme, hem de ücretler yönünü aktarma kolaylığı sağlayıcı özet bilgi alt yapısı sunmak amaçlanmaktadır. Đkinci Bölümde, küresel esaslı politikalar ile bu politikaların oluşturduğu uluslar arası düzene değinilmektedir. Kapsam olarak genel hatları yeni uluslar arası düzen ile bu ekonomik düzenin etkin kurumları ve işleyişi esas alınmıştır. Bu bölümde yeni küresel düzenin ulus devleti zayıflatması ile başlayan bir reaksiyon zinciri içersinde, ücretleri sınırlayıcı politikalar, devletin ekonomik yaşamın dışına çıkarılması, ekonomik işletmelerin değişen yapısı, işgücü piyasasındaki değişim, toplu pazarlık düzeninin bozulması olguları incelenmektedir. Daha sonra küresel ortamdaki değişimin karşılaştırmalı olarak ücretler ve gelişmelerine etkileri ülke
örnekleriyle ele alınmakta ve ücretlerdeki değişimin küresel etkilerine değinilmektedir. Üçüncü Bölümde ise, küreselleşmenin Türkiye de ücretlerin gelişimine etkileri ve bunun sonuçları ele alınmaktadır. Küreselleşme Sürecinde Ücretlerin Gelişimi konulu tez, son 25 yılda dünyamızda ağırlığı artan boyutlarda hissedilen küreselleşme süreci nedeniyle, önce küresel boyutta, sonra dünya geneli ile bağlantılı olarak Türkiye özelini içeren bir perspektiften anılan sürecin ücretler, milli gelir dağılımı ile bunun sosyoekonomik dengeler ve istikrar üzerindeki etkilerini yansıtmak amacını taşımaktadır.
BĐRĐNCĐ BÖLÜM KÜRESELLEŞME SÜRECĐ VE ÜCRETE ĐLĐŞKĐN KAVRAMLAR I. Küreselleşme Kavramı Küreselleşme 1990 lı yıllardan sonra bütün dünyada en çok tartışılan konuların başında gelmektedir. Küreselleşme kavramı; belirsiz, her şeyi kavrayan ve bu açıdan kullanışlı olmayan bir analitik araç olarak karşımıza çıkmaktadır. Kavram içerik olarak açıklandığından daha çoğunu gizlemektedir. Çünkü değişik boyutları olan küreselleşme olgusuna değişik bakış açılarına ve gelişmelere göre farklı ve yeni anlamlar vermek mümkündür. Đngilizce si Globalization olan sözcüğün küreselleşme olarak Türkçeleştirilmesi dahi tartışma konusudur 1. Küreselleşme Arapça kökenli küre sözcüğüne Türkçe sel takısı eklenerek üretilmiş olup, kapsam olarak Batı dillerindeki anlamların tamamını taşıdığını ifade etmek zordur 2. Küreselleşme kavramını açıklama amaçlı tanımların ortak özelliği bir tanım üzerinde anlaşmaya varılamamış olmasıdır. Küreselleşmeye bakış açıları, ideolojiler değiştikçe tanımı da farklı olarak ortaya çıkmaktadır 3. Anglo Sakson yazında küreselleşme; karşılıklı dayanışma ve karşılıklı bağımlılık anlamlarına gelen interdependence sözcüğü ile başlamış, daha sonra globalization sözcüğü, karşılıklı dayanışma ve karşılıklı bağımlılık sözcüğünün akla gelebilecek çeşitli anlamlarını ifade edebilmek için türetilmiştir 4. Kavram olarak küresel (global) sözcüğünün kökeni 400 yıl öncesine gitse bile, küreselleşme (globalization) oldukça yenidir. Đlk olarak 1960 larda ortaya çıkan küreselleşme kavramı, 1980 lerde sıkça kullanılmaya başlanmıştır. 1990 lara gelindiğinde de bilim adamlarının önemli kabul ettiği anahtar bir sözcük haline gelmiştir 5. 1 2 3 4 5 Erdoğdu, Seyhan, Yüzyıl Bin yıl Biterken Dünyada ve Türkiye de Durum, Türk-Đş 99 Yıllığı, Cilt. 2, Türk-Đş Araştırma Merkezi, Ankara, 1999, s. 46. Ergin, Berrin; Üçüncü Dalganın Çalışma Hayatına Etkileri, Globalleşme ve Ütopya, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Prof.Dr. Nuri Çelik e Armağan Özel Yayını, Đstanbul, Ocak 2001, s. 32-33 Zengingönül, Oğul; Küreselleşme, Adres Yayınları, Ankara, 2004, s.5. Jones, Barry R.J.; Globalization and Interdependence in the International Political Economy, Pinter Publishers, London, 1995, s. 1. Gür, Mehtap Yılmaz; Çok Bilinmeyenli Kavram: Küreselleşme Karizma Dergisi, Ekim- Kasım-Aralık sayısı, Đstanbul, 2004, s.63-67.
A. Küreselleşme Tanımı Tanımı öncesinde küreselleşmenin gelişimine değinmek yararlı olacaktır. Soğuk Savaşın sona ermesi ve Sovyetler Birliği nin dağılması küreselleşmeye ivme kazandırmakla beraber, küreselleşmeyi 1989 da başlayan bir süreç olarak ele almamak gerekir. Çünkü tarihi sürecin değişik dönemlerinde ortaya çıkan -Yakındoğu ve Akdeniz in Antik Yunan tarafından Helenleştirilmesi, Orta Asya, Kuzey Afrika, Avrupa ve Ortadoğu nun Osmanlılar tarafından Türkleştirilmesi, Avrasya nın büyük bir bölümünün Sovyetler tarafından Ruslaştırılması-gibi kültürel homojenleştirmeleri küreselleştirme olarak yorumlayanlar bulunabilir. Ancak günümüzde kültürel küreselleşme Amerikanlaşmanın yaygınlaşması anlamına gelmektedir 6. Aslında ilk küresel bütünleşme hareketinin 1870 ile 1914 arasında gerçekleştiği söylenebilir. Deniz vasıtalarında buhar gücünün kullanılmasıyla ulaşım giderlerinin azalması, Đngiliz-Fransız anlaşmasının başı çektiği gümrük tarifelerindeki indirimler bu oluşumun temelini oluşturmuş, hammadde ile mamul sanayi ürünlerinin ticaretinin yoğun olduğu bir dönem yaşanmıştır. Temel maddelerin üretimi insan gücü gerektirdiğinden altmış milyon insan Avrupa dan Kuzey Amerika ve Avustralya ya toprağı işlemek için göç etmişlerdir. 1914 de gelişmekte olan ülkelerdeki yabancı yatırım stoku milli gelirlerinin %32 sine kadar yükselmişti. Birinci Dünya Savaşı nın uluslararası para sistemini bozması ve 1930 lu yıllarda kapitalist ekonomileri sarsan sosyo-ekonomik deprasyon, ülkeleri korumacı politikalar izlemeye yöneltmiş, göç olgusu yavaşlamıştır. Küreselleşmenin ikinci dalgasının 1945-1980 arasında olduğu ifade edilebilir. Ancak bu daha çok gelişmiş ülkeler arasında küresel sanayi ve hizmet ticareti olarak kendisini göstermiş, gelişmekte olan ülkeler bunun dışında kalmıştır. Bu dönemde yalnız OECD ülkelerinde yoksulluk azalmıştır. Yeni küreselleşme dalgası ise 1980 lerde başlamıştır. Bu dönemin özelliklerinin başında, gelişmekte olan ülkelerin sahip olduğu ucuz ve bol emeğin emek yoğun imalat sanayi ve hizmet sektöründe bu ülkelere rekabet avantajı sağlamış olmasıdır. Anılan ülkelerin 1980 de %25 civarında olan sanayi ürünleri ihracatı 1990 ların sonunda %80 lere kadar çıkmıştır 7. Bu gelişmeler bağlamında küreselleşme, iletişim ve etkileşimin dünya ölçeğinde hızla yayılmasıyla birlikte uluslararasındaki coğrafi sınırların önemini yitirmeye başlaması sonucunda insani gündem ve 6 7 Zengingönül, s.9-11. World Bank; Globalization, Growth and Poverty; Policy Research Report, New York, 2002, s.24-32.