RİZE İLİ ORMAN VE KIYI KÖYLÜLERİNİN KALKINDIRILMASINDA TIBBİ VE AROMATİK BİTKİLERİN ÖNEMİ ÖZET

III. Ulusal Karadeniz Ormancılık Kongresi 20-22 Mayıs 2010 Cilt: III Sayfa: 1176-1186 RİZE İLİ ORMAN VE KIYI KÖYLÜLERİNİN KALKINDIRILMASINDA TIBBİ VE AROMATİK BİTKİLERİN ÖNEMİ Gülsüm YALDIZ 1, Turan YÜKSEK 2, Nazım ŞEKEROĞLU 3 1 Rize Üniversitesi Pazar Meslek Yüksekokulu, Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Programı, 53300 Pazar-RİZE gulsum.yaldiz@rize.edu.tr 2 Rize Üniversitesi Pazar Meslek Yüksekokulu, Peyzaj ve Süs Bitkileri Programı, 53300 Pazar-RİZE e-mail:turan.yuksek@rize.edu.tr 3 Kilis 7 Aralık Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü,79000 KİLİS e-mail:nsekeroglu@gmail.com ÖZET Gelişen teknoloji, değişen ve artan ihtiyaçlar doğrultusunda insanların doğaya ve doğal ürünlere olan talebi tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de artmaya başlamıştır. Son yıllarda kimyasal ürünlerin olumsuz yan etkilerinin ortaya çıkmasıyla birlikte, gıda ve sağlık ürünleri başta olmak üzere günlük hayatımızda doğal ürünlerin oranı giderek artmaktadır. Bu anlamda, odun dışı orman ürünleri (ODOÜ) olarak tanımladığımız, bilimsel arenada Tıbbi ve Aromatik Bitkiler grubunda ele alınan ve henüz doğallıkları bozulmamış ürünlerin toplanması, kullanımı ve ticaretinde büyük gelişmeler olmaktadır. Ülkemiz zengin bitki çeşitliliğinin içerisinde yer alan ve ekonomik anlamda bulundukları yöre insanına ekonomik getiri sağlayan odun dışı orman ürünlerinin Doğu Karadeniz Bölgesi insanına sağladığı katkı da oldukça önemlidir. Bu çalışmada, Doğu Karadeniz sınırları içerisinde yer alan Rize ili orman ve kıyı köylerinin kalkındırılmasında tıbbi ve aromatik bitkilerin önemi önceki çalışmalarla desteklenerek irdelenmiştir. Çalışma sonucunda, Tıbbi ve Aromatik Bitkiler bakımından oldukça zengin olan yörede konu ile ilgili olarak yapılacak üretim çalışmalarının bölge insanına ciddi anlamda ekonomik katkı sağlayabileceği sonucuna varılmıştır. Anahtar Kelimeler: Kırsal kalkınma, Rize, Tıbbi ve Aromatik Bitkiler, ODOÜ IMPORTANCE OF MEDICINAL AND AROMATIC PLANTS IN DEVELOPMENT OF FOREST AND COASTAL VILLIAGES OF RIZE PROVINCE ABSTRACT Demand for nature and natural products of Turkish people have recently started to increase related to change in technological development, varying and increasing requirements, like all over the world. With explosion of side effects of chemicals, usage of natural products mainly food and health ones in our daily life has risen. In this mean, great developments have realized in collection, local usage and trade of nonwood forest products (NWFP) which are investigated medicinal and aromatic plants group. Having an important place in our plant diversity and contributing economic value to their regional people, NWFPs are also important for Eastern Black Sea Region. In the present study, importance of medicinal and aromatic plants in development of forest and coastal villages of Rize province of Turkey was evaluated by comparisons with former studies. In conclusion, it could be stated that studies related to medicinal and aromatic plants production in Rize district would be useful for noteworthy economic development of regional people. Keywords: Medicinal and Aromatic Plants, NWFP, Rize, Rural development 1176

GİRİŞ Tıp alanındaki önemli gelişmelere rağmen, insanlar zaman zaman şifayı doğada aramış ve yüzyıllardır edindikleri deneyimler neticesinde tıbbi bitkilerin kullanımını günümüze değin sürdürmüşlerdir. Hastalıkların tedavisinde kullanılan özellikle sentetik ve kimyasal içerikli ilaçların yan etkilerinin ortaya çıkışı tıbbi bitki kullanımını artırmıştır (Bayramoğlu vd., 2009). Tıbbi bitkiler baharat, ilaç sanayi, meşrubat, parfüm, sabun, şekerleme, kozmetik, diş macunu, çiklet, şifalı ve dinlendirici çay imalatı, esans, aroma, vb. gibi birçok alanda kullanılmaktadır. Tıbbi bitkilere yönelik talebin sürekli artması sonucu da bu bitkilerin ticareti ile uğraşan ayrı bir pazar yaratmıştır (Bayramoğlu vd., 2009). Tıbbi ve aromatik bitkilerin doğadaki yayılışı incelendiğinde ülkemiz ormanlarında (Orman bitişiği, orman içinde veya orman üst sınırında) ticari olarak özellikle yabancı pazarlara sunulabilecek odun dışı orman ürünleri (ODOÜ) bulunmaktadır. Planlı bir üretimpazarlama programıyla bu ürünler değerlendirilerek sürdürülebilir bir kırsal kalkınma için kullanılabilir. Nitekim ithalat-ihracatla uğraşan bazı iş adamları tarafından ülkemizin farklı bölgelerindeki orman içi ve çevresinde yaşayan köylülere tıbbi ve aromatik bitkiler doğadan bilinçsizce ve aşırı olarak toplatılarak dış piyasalara ihraç edilmektedir. Doğadan toplanan bitkiler ulusal ekonomiye ve yöre halkına ciddi bir ek gelir sağlamaktadır. Aydın vd., (2007) nin bildirdiğine göre odun dışı orman ürünleri ihracatından elde edilen gelir, toplam orman ürünleri ihracat gelirinin % 98 ini oluşturmaktadır. Bu nedenle Odun dışı orman ürünlerinden yararlanma koşulları gözden geçirilmeli, sürdürülebilirlik, ekonomik büyüklük ilkelerine uygun yararlanma olanakları sağlanarak orman köylüsüne uzun dönemli kullanım hakları sağlanmalı, teknik ve mali destek verilmelidir (Yaman ve Akyıldız, 2008). Doğu Karadeniz Bölgesinde, tıbbi, aromatik ve diğer amaçlarla kullanılan 117 farklı bitkinin bulunduğu belirtilmektedir. 117 bitkinin tamamından ilaç olarak yararlanılmakta olup ayrıca 10 undan boya bitkisi, 4 ünden insektisit, 6 sından hayvan hastalıklarında, 28 inden yemek olarak, 14 ünün uçucu ve sabit yağından, 8 inin reçine ve zamkından yararlanıldığı ifade edilmektedir (Birinci, 2008). Doğu Karadeniz Bölgesinde yapılan bir başka araştırmada ise toplam 25 aktarın her birinde ortalama 284 bitki türünün ticaretinin yapıldığı belirlenmiştir. Bir aktarın aylık ortalama bitki satışından kazancı 4800 TL ve araştırmanın yapıldığı bölgede bitki satışından kazanılan paranın yaklaşık 1.500.000 TL olduğu, 2007 yılı sonu dolar kuru tahmini ile birlikte hesaplandığında (1$=1,6TL) ise bir aktarın aylık geliri 3000 $ ve bölgede kazanılan paranın yaklaşık 900.000 $ olduğu belirlenmiştir. Tıbbi bitkilere olan talebin artması, sektörün gelişmesi ile birlikte 5 yıllık dönemde (2002-2007) işletme sayısının % 42, müşteri sayısının % 75 ve talep edilen ürün çeşidinin % 83 arttığı ancak satılan malların üretimi ve satışındaki denetimin beklenenden daha az olduğu belirlenmiştir (Bayramoğlu vd., 2009). Uluslararası anlaşmalar (CITES) çerçevesinde yasaklanmış olmasına ve ülkemizde bu konuda yasal düzenleme ve yönetmelik bulunmasına karşın, her yıl Türkiye den tonlarca bitki soğanı, yumrusu, rizomu ve diğer bitki parçalarının doğadan rastgele toplanarak yurtdışına gönderildiği bilinmektedir. 1999 2003 yılları arasında Türkiye den ihracatı yapılan soğanlı ve yumrulu bitkilere ait değerlere bakıldığında toplam 448 ton soğan ve yumru ihracat edilirken, 2.265.000 $ gelir elde edilmiştir. Ülkemizden en fazla soğanlı ve yumrulu bitkiler ithalatı yapan ülkelerin başında Hollanda, İsrail ve Romanya 1177

gelmektedir. Doğadan en fazla sökülen ve ticareti yapılan bitkiler ise, salep, kardelen ve siklamen türleridir (Özgüven vd., 2005). ARAŞTIRMA ALANININ TANITIMI VE DOĞAL KOŞULLAR Rize ili Türkiye nin kuzeydoğusunda, Doğu Karadeniz Bölgesi nde yer almakta olup, göller hariç 3920 km 2 yüzölçümü ile dağlık ve engebeli bir arazi yapısına sahiptir. Kıyı kesimi ve vadi boylarındaki düz araziler dışında tarıma uygun arazinin oldukça az olduğu Rize yöresinde I., II., III. ve IV. sınıf araziler toplam arazinin % 3 ünü oluşturmaktadır. Geçim kaynağının tarım olduğu Rize yöresinde tarıma uygun arazilerin büyük çoğunluğu tarım dışı kullanıma (yol, kentsel yerleşim, okul, fabrika vb.) tahsis edilmiştir (Paksoy ve Memiş, 2006). Rize ilinde bulunan meteorolojik istasyonlarda yapılan ölçümlere göre Rize de yazları serin, kışları ılıman ve her mevsimi yağışlı bir iklim görülür. Uzun yıllar meteorolojik verilere göre Rize de yıllık ortalama sıcaklık 14.0 0 C dir. 1975-2008 yılları arasında en soğuk ay olan Şubat ayının sıcaklık ortalaması 3.3 0 C; en sıcak ay olan ise Ağustos ayının ortalaması 26.5 0 C dir. Rize, genel olarak denizsel iklimlerin karakteristik özelliğini taşır (Anonim, 2009 a). Rize yöresi ormanlık alan ve bitki tür çeşitliliği yönünden son derece zengindir. Rize ilinin % 40.4 ü (1568 km 2 ) ormanlarla kaplıdır. Türkiye genelinde kişi başına düşen ormanlık alan miktarı 0.16 ha iken Rize yöresinde bu oran 0.44 ha dır. Buda orman varlığı bakımından oldukça zengin olan Rize yöresinin; ormanların çok yönlü kullanımı bakımından da güçlü bir potansiyele sahip olduğu izlenimini bize vermektedir (Reis, 2008). Rize ilinin 2008 yılı itibariyle nüfusu 319 410 kişi olup bu nüfusun 189 704 ü şehir merkezlerinde, 129 706 sı ise köylerde yaşamaktadır (Anonim, 2009 b). TUİK verilerine göre ise Rize ilinde toplam 85 orman köyünde 22 905 orman köylüsü yaşamaktadır (Reis, 2008). Bir diğer ifadeyle toplam nüfusun % 7.17 sini ise orman köylüleri oluşturmaktadır. Rize yöresinde, tıbbi ve aromatik bitkilerin bolca bulunduğu diğer bir ekosistem ise otlak (çayır ve mera) ekosistemi olup alanı 71 600 ha (% 18.5) dır (Kandemir vd., 2006 ). Otlak ekosistemleri de orman ekosistemleri gibi tıbbi ve aromatik bitki üretimine katkı sağlamakta ve hem bugün, hem de genetik rezerv olarak gelecekte ortaya çıkacak olan farmakolojik faydalarıyla ekonomik değere sahip olmakta ve kırsal alanda yaşayan halk için yeni ve yüksek getiriye sahip alternatif geçim kaynakları oluşturmaktadır. Orman Genel Müdürlüğü (OGM), ODOÜ potansiyelini belirlemeye yönelik olarak Bölge Müdürlükleri bazında yaptığı ve gelecekte yapılacak envanter ve planlama çalışmalarına bir altlık oluşturmak istediği çalışmada söz konusu ürünlerin Türkiye deki dağılımını ortaya koymuştur. Buna göre, çiçekli dal ve yaprakları kullanılan kekiğin Türkiye de yayılış sahası 602 683 hektardır. Bu alandaki üretim potansiyeli ise 5 241 458 kg/yıl olarak tahmin edilmektedir. Defnenin ise yaprakları, odunu ve tohumları kullanılmaktadır ve yayılış sahası 131 862 hektardır. Tahmini üretim potansiyeli ise 12 201 326 kg/yıl olarak hesaplanmıştır. Fıstık çamının ise tohumları, kabukları, reçinesi, odunu ve kozalağı kullanılmaktadır ve 65 194 hektar sahada yayılış göstermektedir. Tahmini potansiyel üretimi ise 2 545 064 ton/yıl dır (OGM, 2009 a). Okan ve Şafak (2004) yılında yaptıkları bir araştırmada kekik üretiminin aile bireyleri tarafından yapılması, arazinin kendilerinin olması durumunda kekik üretiminin üreticiye % 160-210 arasında kâr bıraktığını bildirmişlerdir. Kekik üretiminin bu geliri, birçok tarımsal üretimde, hatta çeşitli sanayii işletmelerinde dahi bulunmamaktadır. Bu nedenle, kekik üretiminin, marjinal şartlarda yaşayan orman köylüleri için oldukça büyük bir gelir artışına yol açacağı öngörülebilir. 1178

TÜRKİYE DE ODUN DIŞI ORMAN ÜRÜNLERİ SATIŞ YÖNETEMİNE GENEL BİR BAKIŞ Devlet orman işletmeleri ODOÜ nün sürdürülebilirliğini sağlayabilmek için, toplayıcılardan tarife bedeli adı altında düşük bir bedel almaktadır. OGM nin üreticilerden almış olduğu tarife bedeli örneğin kekik ve defnede ortalama % 1.5, çam fıstığında % 0.5`tir. Tarife bedelinin düşüklüğü OGM nin üretici ve toplayıcı üzerindeki desteğini göstermektedir. İşletmeler ürettikleri mal ve hizmetler ile tüketicilerin karşısına çıkmakta ve tüketiciler işletmenin mal ve hizmetlerinden tatmin oldukları sürece, işletme ve tüketici arasındaki karşılıklı ilişki devam etmektedir. Üretilen mal için istenen fiyat, kullanılan tutundurma teknikleri ve dağıtım kanalları, üretici ve tüketici arasındaki etkileşimde rol oynasa da, malın tüketicinin istediği özellikleri taşımaması tüketiciler açısından önemli ve ilk eleyici koşul olarak görülmektedir (İlter ve Ok, 2004). Türkiye de kooperatifler etkin bir yapıda bulunmadığı için, aracılar oldukça rahat bir ürün alım satımı gerçekleştirmektedir. Sermaye yetersizliği nedeniyle ürünün tamamını alamaması, alınan ürün bedelinin geç ödenmesi, alım esnasında stopajın üreticilerden tahsil edilmesi gibi nedenlerden dolayı üreticiler kooperatifleri tercih etmemektedir. ODOÜ dağıtım kanalı sırasıyla toplayıcı - köy temsilcisi - yöre aracısı tüccar - ihracatçı biçiminde gerçekleşmektedir. Bu dağıtım kanalı içinde ürün toplayıcılar (orman köylüsü) tarafından toplanmakta ve köy temsilcisine teslim edilmektedir. Köy temsilcisi ürünün kurutma ve paketleme işlemlerini gerçekleştirmektedir. Köy temsilcisi bu işlemleri yöre aracısı adına gerçekleştirmektedir. Yöre aracısı ürünün toplanmasından tüccar veya ihracatçıya teslim edilmesine kadar olan süreçte gerçekleştirilen yasal işlemleri takip etmektedir. Bu zincirde OGM`nin belirlediği ürün tarife bedelleri yöre aracısı tarafından ödenmektedir. Bu nedenle, ODOÜ`nün kayıt altına alınabilmesi için köy temsilcilerinin ve yerel aracıların takip edilmesi oldukça önemlidir (Şafak ve Okan, 2004). Bu halkada kırsal kesime düşen payın ne olacağı büyük önem taşımaktadır. Kızmaz (2001) a göre, ODOÜ nün ticaretindeki toplam gelirden OGM % 3 oranında, orman köylüleri % 30 oranında, aracı ve ihracatçılar ise % 67 oranında pay almaktadır. Bann ve Clemens (1999) e göre ise, 1996 yılı için yem bitkileri dışındaki ODOÜ nün toplanmasından yıllık ihracat gelirinin % 7 sinden daha azının köylülere gittiği belirtilmektedir. Türkiye de ODOÜ nün ihracatı büyük çoğunlukla hammadde veya yarı-mamul olarak yapıldığından sağlanan gelir, potansiyel gelirin çok altındadır. Nitekim, Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE) ihracat verilerine bakıldığında defnenin yaprak, kekiğin ise ezilmemiş biçimde işlenmeden ihraç edildiği görülmektedir. Gelişmiş bazı ülkelerin hem ithalat hem de ihracat olarak öncü durumda oldukları bilinmektedir. Bu bağlamda, Türkiye de ODOÜ nün hammadde yerine işlenmiş olarak ihracına yönelik çalışmaların desteklenmesi ve güçlendirilmesi gerekmektedir. ODOÜ nün üretiminde hedef pazar olarak sadece tüketici pazarını veya endüstriyel pazarı ya da her iki pazarı da seçmek olanaklıdır. Nihai tüketiciler, ODOÜ nü tüketim amacıyla az miktarlarda alan kişi veya kuruluşlardır. Endüstriyel pazarlardaki alıcılar ise ürünleri farklı bir işletmede, başka bir üretimin girdisi olarak kullanmak, market veya lokantalarda tüketime sunmak gibi nedenlerle talep etmektedirler (Geray, 2002). Türkiye`de ODOÜ nü işleyen veya ihraç eden işletmeler Rekabete Dayalı Fiyatlandırma ve Maliyet Artı Fiyatlandırma yöntemlerini kullanmaktadırlar. Yapılan bir araştırmada firmaların ihraç fiyatlarını belirlerken % 52.6 oranında maliyetlerden, % 21.1 oranında dünya fiyatlarından, % 21.1 oranında yurt içinde aynı konuda çalışan diğer 1179

firmaların fiyatlarından ve % 5.2 oranında da stoklarından etkilendikleri belirtilmektedir (Artukoğlu ve Uzmay, 2003). Ülkemizde ticareti yapılan ve Rize ili ormanlık ve otlak alanlarda bulunan doğal çay olarak kullanılan bitkiler, çiçekleri toplanıp satılan bitkiler, baharat olarak kullanılan bitkiler, gıda olarak kullanılan bitkiler, zamk ve reçine olarak kullanılan bitkiler, hayvan hastalıklarında kullanılan bitkiler, insektisit olarak kullanılan bitkiler, boya yapımında kullanılan bitkiler ve yurtdışında ilaç hammaddesi olarak kullanılan bitkiler sırayla aşağıda verilmiştir. Doğal Çay Olarak Kullanılan bitkiler; -Thymus praecox subsp. Caucasicus var. Caucasicus (Anzer Kekiği) Yöre halkı tarafından anzer çayı olarak bilinen bitki İkizdere ilçesi aşağı ve yukarı Anzer adı verilen ve denizden 2300-2500 m yükseklikteki yörede yoğun şekilde doğal olarak yetişmektedir. Bir dekarlık alandan ilk yıldan sonra, ortalama olarak 150-200 kg kuru Anzer çayı elde edilebilecektir. Anzer tarımının yapılması ile, yörede yapılan arıcılığın daha etkin hale getirilmesinin yanı sıra, kurutulmuş Anzer çayı, kurulacak modern tesisler ile kekik yağı ve suyunun üretilmesi yöre insanına ek bir gelir sağlayacaktır. Ancak şu konu dikkate alınmalıdır ki, yörede doğal florada yetişen bitkilerin ticari amaçla toplanması, bitkilerin neslini tehlikeye sokacağından, bitkinin tarımının yapılması gerekmektedir (Şekeroğlu vd., 2005). -Hippophae rhamnoides L. (Yalancı İğde, Çıçırgın Otu ya da Yer İğdesi ) Çok yönlü kullanım alanları bulunan ve ürünün değerli olması nedeniyle özellikle Amerika ve Kanada da yetiştirilerek ülke ekonomisine katkıda bulunduğu bilenen ve Ayder yolu üzeri dere kıyısında yoğun bir şekilde bulunan ağaçsı bir bitkidir (Li ve Schroeder 1996). Bitkinin kültüre alınması ile birlikte Pazar ağının oluşturulması yöre halkına ciddi bir ek gelir sağlayabilecektir. -Castanea sativa Miller (Anadolu kestanesi) İkizdere-Çamlıhemşin-Ayder 200-1700 m yüksekliklerde yoğun bir şekilde bulunan ve tıbbi olarak özellikle yaprakları kullanılan bu bitki yöre halkı tarafından yalnızca kendi kullanımlarında tüketilmekte olup kültüre alınarak yurt içi ve yurt dışında satışlarının yapılması ticari olarak yararlanılması gerekmektedir. -Tilia rubra subsp. caucasica L. (Kafkas Ihlamur) Yörede deniz seviyesinden itibaren bol miktarda bulunan bitkinin tüketimi yalnızca yöre içerisinde olmaktadır. Bu bitkinin ticaretin yapılması yöre halkına ek gelir sağlayacaktır. -Vaccinium myrtillus L. (Mavi Meyveli Ayı Üzümü) Rize-Çamlıhemşin-Hemşin-Ayder 1100-2700 m yüksekliklerde bulunmaktadır. Vaccinium vitisidea L. (Kekremiş, Yaban Mersini) Kaçkar dağlarında 1150-2000 m yüksekliklerde bulunmaktadır. -Laurocerasus officinalis L. (Karayemiş, Taflan) Çamlıhemşin-Hemşin-Ayder 1600 m yükseklikte bulunmaktadır. -Mentha longifolia L.( Uzun Yapraklı Nane, tüylü nane) İkizdere-Kalkandere 1500 m (Birinci, 2008). -Mentha piperita L. (Bahçe Nanesi ) Çamlıhemşin 400-500 m -Hypericum perforatum L. (Sarı kantaron, Koyun Kıran, Binbir Delikotu, Mayasıl Otu, Kanotu) Yörede deniz seviyesinden itibaren farklı yüksekliklerde yoğun bir şekilde bulunmaktadır. -Achillea millefolium (Civanperçemi) İkizdere 460 m -Matricaria chamomilla L. (Papatya, Tıbbi Papatya, Mayıs Papatyası ) Yörede 500-2000 m yüksekliklerde yoğun bir şekilde bulunmaktadır. 1180

-Urtica dioica L. (Büyük Isırgan Otu), Urtica pilulifera L. (Isırgan tohumu, kara ısırgan tohumu), Urtica urens L. (Küçük ısırgan otu) Yörede 600-2250 m yüksekliklerde yoğun bir şekilde bulunmaktadır. -Salvia glutinosa (Ada çayı) İkizdere-İyidere 0-50 m (Anşin, 1980). -Humulus lupulus L. (Şerbetçi otu, Ömerotu, Mayaotu, Bira Çiçeği) Yörede deniz seviyesinden itibaren farklı yüksekliklerde yoğun bir şekilde bulunmaktadır -Plantago major L.( Büyük yapraklı sinir otu, Büyük sinirli ot, Damar otu) Yörede deniz seviyesinden itibaren farklı yüksekliklerde yoğun bir şekilde bulunmaktadır -Primula vulgaris Huds. (Çuha çiçeği) İyidere 60 m -Physalis alkekengi L. (Güvey Feneri, Gelin Feneri, Kambilotu, Kandilotu) İyidere- İkizdere-Güneyce 30-310 m (Güner vd., 1987). -Verbascum thapsus (Sığır kuyruğu) Çamlıhemşin Çat köyü 1200m, İkizder 400 m (Güner vd., 1987). -Buxus sempervirens (Anadolu Şimşiri yaprağı) 100-2000 m -Rubus idaeus (Ahududu) Çamlıhemşin Amlakıt Yaylası-Parçovit 2300-2450 m, İkizdere Haya köyü 1700 m de bulunur (Güner vd., 1987). -Rosa canina L.( Kuşburnu) İkizdere - Anzer 1250-2000 m (Birinci, 2008). -Angelica sylvestris (Melek otu) Pazar-Çayeli 10 m de bulunur (Güner vd., 1987). -Plantago lanseolata ((Dar Yapraklı Sinirli Ot) Çamlıhemşin-Çiçekli Yaylası 2250 m Çayeli- İncesırt köyü 40 m İkizdere -Sivrikaya köyü 1840 m de bulunur (Güner vd., 1987). -Galium aparine L. (Tırmanıcı Yoğurt Otu) Fırtına havzası 100-300 m Çiçekleri Toplanan ve Satılan Bitkiler; -Galanthus ikariae L. (Kardelen) Fındıklı-Gürcüdüzü-Çamlık yaylası 1000-1100 m arasında bulunur (Güner vd., 1987). -Lilium monadelphum Bieb. (Sarı çiçekli Zambak, Zigana Zambağı) İkizdere- Dereköy 480-600 m (Birinci, 2008). -Crocus sativus L.( Safran) İkizdere-Dereköy 880 m (Birinci, 2008). -Colchicum autumnale L. (Acı Çiğdem, Güze Çiğdem, Vargit, Kalkgit) İkizdere- Ayder 480-600 m Baharat Olarak Kullanılan Bitkiler; -Thymus praecox subsp. (Kekik) İkizdere-Anzer 2300-2500 m -Mentha longifolia L. (Uzun Yapraklı Nane) İkizdere-Kalkandere 1500 m (Birinci, 2008). -Mentha piperita L. (Bahçe Nanesi) Çamlıhemşin 400-500 m (Birinci, 2008). -Tanacetum parthenium L. (Gümüşdüğme) Çamlıhemşin-Ayder 1650 m (Birinci, 2008). -Daphne glomerata L. (Dafne, Dağ Sırımbağı) 130-2400 m -Rhus corıarıa (Sumak) Açık yamaç alanlarda bulunur Gıda Olarak Kullanılan Bitkiler; -Crocus sativus L.( Safran) İkizdere-Dereköy 880 m (Birinci, 2008). -Malva sylvestris L. (Büyük ebegümeci) 200-700 m -Taraxacum officinale Tobb. (Kara Hindiba) İyidere 70 m -Taraxacum turcicum 600-2250 m -Taraxacum bithynicum 1900-3200 m 1181

-Rosa canina bulunmaktadır. L.(Kuşburnu) İkizdere - Anzer 1250-2000m yüksekliklerde Zamk ve Reçine Olarak Kullanılan Bitkiler; -Astragalus viciifolis L. (Geven) İkizdere 1300-1600 m (Anşin, 1980) -Buxus sempervirens L.(Anadolu Şimşiri yaprağı) 100-2000 m -Lilium monadelphum Bieb. (Sarı çiçekli Zambak, Zigana Zambağı) İkizdere- Dereköy 480-600 m (Birinci, 2008). -Pinus sylvesteris L. (Sarıçam) İkizdere 460 m -Rhododendron ponticum L.(Mor Çiçekli Orman Gülü) 500-1300m -Juniperus communis L (Adi Ardıç) İkizdere 1800-2200 m Hayvan Hastalıklarında Kullanılan Bitkiler; -Achillea millefolium (Civanperçemi) İkizdere 460 m - Verbascum thapsus (Sığır kuyruğu) Çamlıhemşin Çat köyü 1200 m, İkizdere 400 m (Güner vd., 1987). -Helleborus orientalis Lam. (Kar ot) Çamlıhemşin Aşagıvice çevresi 350-450 m, İkizdere ılıca köyü altı 750 m (Güner vd., 1987). İnsektisit Olarak Kullanılan Bitkiler; -Artemisia vulgaris (Yavşan Otu) Ardeşen in 4-10 km Güneybatısı 200-250 m (Güner vd., 1987). -Achillea millefolium (Civanperçemi) İkizdere 460 m Boya Bitkisi Olarak Kullanılan Bitkiler; -Anthemis tinctoria L. (Sarı Papatya) 85-1500 m -Artemisia vulgaris (Yavşan Otu) Ardeşen in 4-10 km Güneybatısı 200-250 m (Güner vd., 1987). -Frangula alnus L. (Barut ağacı, Erkek akdiken) İkizdere 100 m -Pinus sylvesteris L. (Sarıçam) İkizdere 460 m -Sambucus ebulus L. (Otsu mürver, Azı otu, Yabani mürver, Yer mürveri) Çamlıhemşin Boğaziçi köyü Tumaslı 450-650 m Yurtdışında İlaç Hammaddesi Olarak Kullanılan Bitkiler; -Achillea millefolium (Civanperçemi) İkizdere 460 m -Anthemis tinctoria L. (Sarı Papatya) 85-1500 m -Artemisia vulgaris (Yavşan otu) Ardeşen in 4-10 km Güneybatısı 200-250 m de bulunur (Güner vd., 1987). -Malva slyvestris L. (Ebegümeci) 200-700m -Plantago major L. (Büyük Sinirli ot, Damar otu) Yörede deniz seviyesinden itibaren farklı yüksekliklerde yoğun bir şekilde bulunmaktadır -Rosa canina L (Kuşburnu) İkizdere-Anzer 1250-2000 m -Taxus baccata (Adi Porsuk) İkizdere 800-1900 m (Anşin, 1980). -Taraxacum officinale Wobb. (Kara Hindiba) İyidere 70 m -Tilia rubra subsp. caucasica L. (Kafkas Ihlamur) Yörede deniz seviyesinden itibaren farklı yüksekliklerde yoğun bir şekilde bulunmaktadır. -Tussilago farfara L. (Öksürük otu, Farfar otu) Ardeşen Tunca köyü 400 m, Çamlıhemşin Aşağıvice 500 m, İkizdere Ilıca köyü 750 m (Güner vd., 1987). 1182

-Urtica dioica L. (Büyük Isırgan Otu) Yörede 600-2250 m yüksekliklerde yoğun bir şekilde bulunmaktadır. -Vaccinium myrtillus L. (Mavi Meyveli Ayı Üzümü) Rize-Çamlıhemşin-Hemşin-Ayder 1100-2700 m -Verbascum thapsus (Sığır kuyruğu) Çamlıhemşin Çat köyü 1200 m, İkizdere 400 m (Güner vd., 1987). -Helleborus orientalis Lam. (Kar ot) Çamlıhemşin Aşagıvice çevresi 350-450 m, İkizdere ılıca köyü altı 750 m -Digitalis ferruginea (Yüksük Otu) Çamlıhemşin Aşağıvice 300-500 m (Güner vd., 1987). -Datura stramonium (Datura) Pazar-Fındıklı 3 m (Güner vd., 1987). -Ranunculus ficaria L. (Basur Otu, Yağlı Çiçek, Düğün Çiçeği) Yörede deniz seviyesinden itibaren farklı yüksekliklerde yoğun bir şekilde bulunmaktadır. -Atropa belladonna L. (Güzel avratotu, Ayıçileği) Çamlıhemşin Çat-Elevit 1200 m -Ballota nigra L. (Ballıbaba, Köpekotu, Kara Isırgan) Çamlıhemşin Zilkale 700 m (Güner vd., 1987). -Valeriana alliariifolia (Kedi Otu) Çamlıhemşin Amlakıt Yaylası 2000 m, Boğaziçi köyü 700 m, Fındıklı Gürcüdüzü 550-700 m, İkizdere 1200 m (Güner vd., 1987). -Plantago lanseolata (Dar Yapraklı Sinirli Ot) Çamlıhemşin Çiçeklı Yaylası 2250 m Çayeli İncesırt köyü 40 m İkizdere Sivrikaya köyü 1840 m (Güner vd., 1987). Rize yöresinde yaşayan halkın büyük çoğunluğu birkaç önemli tür dışında ODOÜ nün pek çoğunun taşıdığı ekonomik önem hakkında bilgi sahibi değildir. Orman köylüsünün de büyük bir çoğunluğu odun dışı orman ürünlerini tanıyamamakta ve onlardan yeterince faydalanamamaktadır. Buda göstermektedir ki orman-otlak ekosistemlerinde bulunan ve her geçen gün piyasa değeri artan ODOÜ nün potansiyeli yeterince değerlendirilememektedir. Çizelge 1 de Doğu Karadeniz İllerinin 2006-2008 yıllarına ait odun dışı orman ürünlerin OGM tarafından köylülere satış değerlerini incelediğimizde, Rize iline komşu illerde azda olsa ODOÜ satışı ve buna ait envanteri olmasına rağmen Rize ilinde resmi kayıtlara aktarılmış olan herhangi bir satışın olmadığı görülmektedir (OGM, 2009 b). Yalnız sözlü olarak 2009 yılında 17500 kg şimşir sürgünü satışı gerçekleştirildiği bildirilmiştir. 1183

Çizelge 1. Doğu Karadeniz İllerinin 2006-2008 Yıllarına Ait Odun Dışı Orman Ürünlerin Satış Değerleri (OGM, 2009 b) 2006 2007 2008 Ürün Adı İl Adı Satış (kg) Gelir (TL) Satış (kg) Gelir (TL) Satış (kg) Gelir (TL) Cyclamen Giresun --- --- --- --- --- --- Kardelen Giresun 1049,0 420,0 2535,0 1014,0 2269,0 908,0 Diğer Giresun --- --- --- --- 4018,0 778,0 meyveler Şimşir Giresun --- --- 5000,0 1750,0 --- --- sürgünü Kabuk Giresun 250,0 30,0 --- --- --- --- Karayemiş Giresun 3000,0 60,0 400,0 40,0 1000,0 20,0 yaprağı Diğer sürgünler Giresun 21494,0 1619,0 17299,0 1612,0 0,0 0,0 Her çeşit Giresun 300,0 9,0 900,0 90,0 500,0 6,0 boş kozalak Çıralı çam Giresun --- --- --- --- 40000,0 33,0 kök odunu Çıra Giresun --- --- --- --- --- --- Her türlü Giresun --- --- 40,0 38,0 --- --- artık Toplam kg 26093,0 2138,0 26174,0 4544,0 47787,0 1745,0 Her çeşit Artvin --- --- --- --- 6275,0 2510,0 soğan Şimşir Artvin --- --- --- --- 7020,0 1825,0 sürgünü Toplam kg --- --- --- --- 13295,0 4335,0 Kardelen Trabzon 8326,0 3330,0 6841,0 2736,0 --- --- Toplam kg 8326,0 3330,0 6841,0 2736,0 --- --- SONUÇLAR Rize yöresi çok zengin bir floraya sahiptir. Bu flora içinde 70 den fazla tıbbi ve aromatik bitki türünün olduğu belirtilmesine rağmen gerçek sayı tam olarak bilinmemektedir. Rize florasının Doğal Çay Olarak Kullanılan Bitkiler, Baharat Olarak Kullanılan Bitkiler, Çiçekleri Toplanan ve Satılan Bitkiler, Gıda Olarak Kullanılan Bitkiler, Zamk ve Reçine Olarak Kullanılan Bitkiler, Yurtdışında İlaç Hammaddesi Olarak Kullanılan Bitkiler yönünden zengin (Rize havzalarının büyük çoğunluğunda bu bitkilere rastlanabilmektedir) olduğu görülmektedir. Ancak, Rize yöresinde yaşayan halk ile yapılan söyleşilerde birkaç tür dışında (ıhlamur, çörek otu, pul biber, kimyon, tarçın, ebegümeci, nane, karabiber, tarçın, yeşil çay, zencefil) tıbbi ve aromatik bitkilerin pek fazla bilinmediği ve bu bitkilerin yetiştiriciliği ve ticareti hakkında fikir sahibi olmadıkları belirlenmiştir. ÖNERİLER Tarım arazilerinin oldukça yetersiz olduğu Rize yöresinde istihdam imkanları çok kısıtlıdır. Yöredeki odun dışı orman ürünlerin sağlıklı bir envanterinin yapılması, bu bitkilerin yöre insanına tanıtılması, korunması, bilimsel verilere uygun olarak üretilmesi, 1184

hasat edilmesi, depolanması ve pazarlanması ve yaygınlaştırılmasının sağlanması durumunda başta orman köylüsü olmak üzere yöre insanlarının sürdürülebilir kalkındırılmasında önemli katkılar sağlayabilecek güçlü bir potansiyele sahiptir. Bu amaçla: Odun dışı orman ürünlerinin sağlıklı bir envanterinin yapılması, doğal yayılış alanlarının öncelikle korumaya alınması, halk arasında bu bitkilerin ekonomik önemleri konusunda farkındalık yaratılması ve sürdürülebilir doğal bitki toplamaları konularında eğitimin yaygınlaştırılması bölgede hem biyolojik çeşitliliğin korunması, hem de yöre halkına ek gelir kaynağı sağlanması bakımından büyük önem taşımaktadır. Ancak, ekonomik değeri yüksek olan bu ürünlerin tekniğine uygun ve planlı bir şekilde yetiştirilebilmesini sağlayacak eğitimli işgücü yörede bulunmamaktadır. Bu nedenle yukarıda bahsedilen bitkilerin planlı ve sürdürülebilir yetiştiriciliğini sağlamak için çağdaş bilgi ile donanmış eğitimli işgücünün zaman geçirilmeden yetiştirilmesi gerekmektedir. Bu ürünlerin ormanın uygun kesimlerinde yaygınlaştırılması ve özellikle orman köyleri yakınında kültüre alınmasının desteklenmesi, bütün bunlara taban oluşturmak üzere ODOÜ nün doğal ortamdan toplanması, kültüre alınması ve ticaretine ilişkin bir politikanın oluşturulması ve konu ile ilgili gerekli hukuki düzenlemeler ivedilikle yapılmalıdır. Arz açığı olan ve kültüre alınabilecek, verimliliği yüksek ODOÜ üretimi teşvik edilmelidir. Örneğin, Anzer kekiği. ARGE çalışmalarındaki ODOÜ ne ilişkin çalışmaların payının artırılması, bu doğrultuda araştırma enstitülerinden birinin bu konu temelinde örgütlenmesi sağlanmalıdır. Üretimin programlanması, ürünlerin toplanması, paketlenmesi, taşınması, depolanması ve nakliye işlemlerinin belirlenecek standartlara göre yapılabilmesi için, kooperatif, köy tüzel kişileri, sivil örgüt, dernek... vb kuruluşların işbirliği içerisinde olmaları ve Ulusal bir kurul oluşturmaları gerekmektedir. Ulusal kurulun yanında, bu sektörün içinde yer alan öğelerin bütünleşmesi, uyumu, çıkarlarının korunması, tanıtım, iletişim, bilgilendirme işlevlerini gerçekleştirecek bir sivil toplum örgütünün (dernek, vakıf, oda...) oluşturulması sağlanmalıdır. KAYNAKLAR Anşin, R., 1980. Doğu Karadeniz Bölgesi Florası ve Asal Vegetasyon Tiplerinin Florastik İçerikleri, Doçentlik Tezi. KTÜ. Trabzon, 305 s. Anonim,2009 a.http://www.meteor.gov.tr/veridegerlendirme/il-ve-ilceler istatistik.aspx? m=rize Erişim Tarihi: 15.12.2009 Anonim, 2009 b. http://www.tuik.gov.tr/veribilgi.do?tb_id=39&ust_id=11 Erişim Tarihi: 16.12.2009 Artukoğlu, M., M., UZMAY, A., 2003. Tıbbi ve Aromatik Bitkiler İç ve Dış Ticareti Üzerine Bir Araştırma. İzmir Ticaret Odası, 42 Sayfa, İzmir. Bann, C., Clemens, M., 1999. Ormancılık Sektör İncelemesi, Küresel Örtüşme Programı Final Raporu, Ankara. Bayramoğlu, M. M., Toksoy, D., Şen, G., 2009. Türkiye de Tıbbi Bitki Ticareti. Ormancılıkta Sosyo-Ekonomik Sorunlar Kongresi 19-21 Şubat 2009, Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta. 1185

Birinci S., 2008. Doğu Karadeniz Bölgesinde Doğal Olarak Bulunan Faydalı Bitkiler Ve Kullanım Alanlarının Araştırılması. Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. Adana Geray, U., 2002. Ormancılık Kurumları, Ulusal Ormancılık Programı Projesi TCP/TUR/0066. Güner, A., Vural, M., Sorkun, K., 1987. Rize Florası, Vegetasyonu ve Yöre Ballarının Polen Analizi. Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu Matematik, Fiziki ve biyolojik Bilimler araştırma Gurubu. Proje No: T.B.A.G.-650 Ankara İlter, E., Ok, K., 2004. Ormancılık ve Orman Endüstrinde Pazarlama İlkeleri ve Yönetimi. ISBN: 975-96967-2-X. Form Ofset Matbaacılık, Ankara. Kızmaz, M. 2001. Policies to Promote Sustainable Forest Operations & Utilization of Nonwood Forest Products. Ministry of Forestry of Turkey, Seminar Proceedings, Harvesting of Non-Wood Forest Products. p.97-113, Ankara. Kandemir, S., Altınkaya, U., Şanal, S., Hatinoğlu, M., Aydın, L., Varlık, Ö., 2006. Rize Valiliği İl Çevre ve Orman Müdürlüğü Çevre Orman Durum Raporu. s.109 Rize. http://www.cedgm.gov.tr/icd_raporlari/rizeicd2006.pdf. Erişim Tarihi: 16.12.2009 Lı, T.S.C., Scroeder, W. R. 1996. Sea Buckthorn (Hippophae rhamnoides L.);a Multipurpose Plant. Hort Technology 6.370-380 Okan, T., Şafak, İ., 2004. Akhisar Yöresindeki Kekik ve Tütün Üretiminin Ekonomik Açıdan Karşılaştırılması. İ.Ü. Orman Fakültesi Dergisi Seri A, Volume 54, Sayı 1, s.187-206, İstanbul. OGM, 2009 a. Türkiye Ormanlarında Odun Dışı Ürünler, Ankara. OGM, 2009 b. Doğu Karadeniz İllerinin 2006-2008 Yıllarına Ait Odun Dışı Orman Ürünlerin Satış Değerleri, Ankara. Özgüven, M., Sekin, S., Gürbüz, B., Şekeroğlu, N., Ayanoğlu, F., Erken, S., 2005. Tütün, Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Üretimi ve Ticareti, Türkiye Ziraat Mühendisleri Odası Teknik Kongresi, I. Ankara, 2005, 481-501. Paksoy, S., Memiş, H., 2006. Rize de Tarım Sektörü, Tarıma Dayalı Sanayiler ve Çay. Rize Valiliği 1.Rize Sempozyumu 16-17-18 Kasım. S.129-135. Reis, S., 2008. Analyzing Land Use/Land Cover Changes Using Remote Sensing and GIS in Rize, North-East Turkey, Sensors, 8 (10), (6188-6202). Şafak İ., Okan T., 2004. Kekik, Defne Ve Çam Fıstığının Üretimi Pazarlaması. Çevre ve Orman Bakanlığı, Ege Ormancılık Araştırma Müdürlüğü, İ.Ü. Orman Fakültesi, Ormancılık Ekonomisi Anabilim Dalı, Doğu Akdeniz Ormancılık Araştırma Müdürlüğü Doa Dergisi (Journal of DOA) Sayı: 10 Sayfa: 101-129 Şekeroğlu, N., Deveci M., Şılbır, Y., 2005. Bir Yudum Sağlık; Anzer Çayı. Rize Ticaret Borsası Dergisi. 13(18):32-33 Yaman, K., Akyıldız, M. H., 2008. Kastamonu da Yetişen Bazı Odun Dışı Orman Ürünlerinin Toplama, İşleme ve Pazarlama Maliyetleri. Kastamonu Üniversitesi, Kastamonu MYO, Kastamonu. Kastamonu Üniversitesi, Orman Fakültesi, Kastamonu * Sorumlu yazar: kyaman@kastamonu.edu.tr. Geliş Tarihi: 07.03.2008 1186