GÜNÜMÜZDE TAŞ MİMARİ RESTORASYON TEKNİKLERİ VE ISAURA KENTİ MİMARİSİNDE Özge ALTUN * Savaş ALTUN ** Koruma ve onarım yanında restorasyon alanında ülkemizde son yıllarda olumlu gelişmeler yaşanmaktadır 1. Kültür Bakanlığının denetlemeleri yanında restorasyon yapılan alanlarda işlerinde uzman restoratörler çalıştırılmaktadır. Bir bölge ya da bir yapı da restorasyon yapılmasına karar verildiğinde uygulanacak bazı işlemler bulunmaktadır. Türkiye Cumhuriyeti tarafından da kabul edilerek Kültür ve Turizm Bakanlığı mevzuatı içine dahil edilen ICOMOS Arkeolojik Mirasın Korunması ve Yönetimi Tüzüğü ve Icomos Geleneksel Mimari Miras Tüzüğü dikkate alınarak restorasyon çalışmalarına başlanmaktadır. İnceleme, belgeleme ve saptama 2 bu çalışmalardan ilkidir. Restorasyonu yapılacak alan ve yapı hakkında detaylı bir raporlar hazırlanır. Bu raporlar içinde yapının çizimi plan, kesit ve görünüş olarak her cepheden detaylı olarak bulunmalıdır (Resim 1 2). Restorasyon projesinde yapılan çizimler üzerinde lejantlar kullanılarak yapıda bulunan taş çeşitleri, taşların konumları, kırık ve eksikleri belirtilmelidir. Çizim çalışmalarına ek olarak yapının fotoğraflanması çevresi ile beraber detaylı şekilde yapılarak rapora eklenmelidir. Bu görsel çalışmalara ek olarak yapının işlevini, yapım tekniklerini, kullanılan malzemeleri, yatay ve düşey taşıyıcıların durumunu ile yapının genelinde görülen bozulmaları belirten detaylı bir metin rapora eklenmelidir. Bu işlemler * Öğr. Gör. Dr., Selçuk Üniversitesi Bozkır MYO Mimari Restorasyon Programı. ozgeboker@gmail.com ** Dr., Selçuk Üniversitesi Arkeoloji Bölümü, altunsavas58@hotmail.com 1 Patara Meclis Binası, Kaş Tiyatrosu gibi restorasyonu bitmiş yapılar yanında Knidos Tiyatrosu, Telmessos Tiyatrosu gibi restorasyonu devam eden birçok yapı vardır. 2 http://www.icomos.org.tr/?sayfa=tuzukler1&dil=tr
180 GÜNÜMÜZDE TAŞ MİMARİ RESTORASYON TEKNİKLERİ VE ISAURA KENTİ MİMARİSİNDE gerçekleştirilirken yapıdan alınacak taş, harç ve metal örnekleri Ankara ve İstanbul başta olmak üzere Restorasyon ve Konservasyon Bölge Laboratuarlarına analiz için gönderilmelidir. Gelen sonuçlara ve Kültür ve Turizm Bakanlığının kabul edeceği şartlara uygun olarak yenileme aşamasında kullanılacak malzemenin niteliği belirlenerek restorasyon projesine eklenir. Bu malzemeler orijinal ya da orijinale en yakın malzemelerden seçilmelidir 3. Belgeme işlemi restorasyon çalışmasına karar verildiği andan restorasyonun bitmesine kadar aralıksız devam eden bir süreçtir. Tam olarak yapılan belgeleme restorasyonun ilerleyen dönemlerinde ya da restorasyondan sonraki yıllarda yaşanacak problemlerin çözülmesindeki en büyük yardımcıdır. İkinci aşama olarak uygulanacak müdahalelere karar verilmesi gösterebiliriz. Yapıya müdahale edilmeden önce raporda yer alan yapım teknikleri araştırılmalı ve restorasyonda mümkün oldukça aynı yapım teknikleri uygulanmalıdır. Ayrıca bozulmaya uğramış taşların bozulma dereceleri belirlenerek yapıda tekrar kullanılabilme durumları belirlenmelidir. Bunlara ek olarak yapının statik durumu belirlenmelidir. Temel seviyesi ya da temelden alınacak örnekler ile inşaat mühendisleri tarafından yapının statik raporu mutlaka hazırlanmalıdır. Bazı durumlarda yapının temel seviyesine kadar sökülerek zeminin sağlamlaştırılması gerekir. Aksi durumda yapılan restorasyon sağlam olmayacağı gibi bir kaç yıl içinde yıkılabilir. Üçüncü aşama onarım ve yenilemedir. Bu evrede yapıda kullanılan materyalin onarılacağına mı yoksa yenileneceğine mi karar verilir. Daha sonra eğer yenileme yapılmasına karar verilirse; yapı çizime uygun olarak sökülür ve numaralandırılır. Numaralandırılan ve sökülen taşlar hem fotoğraf hem de çizim ile belgelenir (Resim 3, 4, 5,). Bu aşamada dikkat edilmesi gereken nokta restorasyon yapılırken alana girecek iş makinelerinin hesaplanmasıdır. Örneğin dış duvara erken yapılan yenileme yapının iç duvarlarına geçince zorluk yaratacak belki yıkılmasına neden olacaktır. Bu nedenle önce projelendirme sonra yenileme yapılması çok önemlidir. Yapı elemanlarının sökülmesinden sonra yapının durumuna göre zemin sağlamlaştırılıp tekrar örme işlemine geçilir. Bu evrede yapıdan sökülen sağlam taşlar ve onarılabilen taşlar aynen 3 Yapıda kullanılan taşın alındığı ocağın yok olması durumuna karşı orijinale en yakın malzeme tercih edilebilir.
GÜNÜMÜZDE TAŞ MİMARİ RESTORASYON TEKNİKLERİ VE ISAURA KENTİ MİMARİSİNDE kullanılmalıdır. Ancak onarılamayan ve bozulma durumuna karşı koruyucu önlemler alınamayacak durumda olan taşlar için yukarıda da belirttiğimiz üzere yeni taşlar gelen analiz raporlarına uygun olarak kullanılabilir. Yapı tekniklerinde yapının orijinalliği bozulmamalı mümkün olduğunca aynı teknikler kullanılmalıdır. Günümüzde restorasyon sonrasında ya da sırasında orijinal taşlar ve yenileme sonucu konulan taşlar arasında oluşan renk farkları sanki yanlış restorasyon uygulaması yapılmış gibi duyurulmaktadır. Unutulmaması gereken nokta yapılardaki taşlarda görülen kararmalar insan eli ve doğal olaylar sonucu meydana gelen kirlenmelerdir. Yenileme ile konulan taşlar ise ocaktan yeni çıkmış ve herhangi bir kirlemeye uğramamış taşlardır. Restorasyonu yapılan eser ilk yapıldığı dönemde yenilenen taşlar ile aynı renge sahip olduğu unutulmamalıdır. Yanlış eleştirilere yol açan bu durum belirlenecek uygun temizleme yöntemleri ile giderilebilir. Günümüzde giderek yaygınlaşan ve gerek taş gerekse ahşap yapılarda zarara yol açmayan lazer ile temizleme yöntemi en uygunudur(resim 6, 7 ). Pahalı olan bu sistem Selçuk Üniversitesi rektörlüğü desteği ile Koruma Onarım bölümümüzde gerçekleştirilen proje ile hayata geçirilmesi planlanmaktadır. Projenin gerçekleşmesi sonucunda hem üniversitemiz restorasyon uygulamalarında rol alabilecek hem de çevredeki antik kentler için sağlıklı eser temizliği yapılabilecektir. Ayrıca Restorasyon uygulamalarında dikkate alınan tüzükler yapıya uygulanan yenilemenin vurgulanmasını gerektiğini belirtir. Bunun nedeni ilerleyen yıllarda meydana gelecek bozulmalara karşı uygulanacak koruma, onarım ve yenileme uygulamaları için referans noktası olmasıdır. b-isaura için yenileme önerileri İsaura kenti bölge içinde iyi korunmuş nadir bir örnektir 4. Kenti oluşturan öğeler arasında sayabileceğimiz sur duvarları, şehir kapısı, cadde, stoalar, zafer takları, nekropoller ve diğer yapılar hem koruma onarıma hem restorasyona uygundur. Kentte yapılacak kazılar ile hazırlanacak detaylı raporlar hangi yapının koruma hangi yapının restorasyona gerektirdiğini net bir biçimde ortaya koyacaktır. Kent içindeki yapılar baktığımızda genellikle yerel taş olarak adlandırdığımız taşın kullanıldığını görmekteyiz ki bu durum gerçekleştirilecek bir restorasyonda hammadde sağlanması açısından 181 4 Yılmaz 2005.
182 GÜNÜMÜZDE TAŞ MİMARİ RESTORASYON TEKNİKLERİ VE ISAURA KENTİ MİMARİSİNDE kolaylık sağlayacaktır. Kente ulaşım düşünüldüğünde restorasyon için zorlayıcı tek nokta iş makinelerinin alana çıkışı olarak düşünülebilir. Ancak kentin güney kısmı sabit bir vinç çalışması açısından uygun gözükmektedir. Böyle bir durumda koruma kurulunun belirleyeceği uygun bir alana sabit vinç kurularak restorasyon çalışmaları rahatlıkla yapılabilir. Unutulmaması gereken nokta restorasyon projesi hazırlanırken iş makinelerinin gerekli olduğu ve kurulacak yerlerin düşünülmesi gerektiğidir. Bu nedenle kent restorasyonu iyi planlanmalı ikinci bir olasılık yoksa iş makinelerinin yolunu kapatacak şekilde restorasyon yapılmamalıdır. İsaura antik kentinde yukarıda da belirttiğimiz üzere yenileme yapılabilecek birçok yapı bulunmaktadır. Burada iki yapı için yenileme önerileri belirteceğiz. Ancak unutulmaması gereken en önemli nokta kazısı yapılmamış bir yapının restorasyon çalışması yapılamaz. Eğer kazı yapılmadan yenilemeye geçilirse çalışmalar sırasında ortaya çıkacak plan değişiklikleri en iyi ihtimalle uygulanan restorasyon projesinin değiştirilmesi ile sonuçlanır. Bir diğer olasılık ise yapılmış bütün yenilemelerin sökülmesi ve tekrar gözden geçirilmesidir. Bu durumda esere oldukça zarar verir. İsaura'da rahat bir şekilde yenileme yapılacak alanlardan biri nekropollerdir, yapılacak yenileme, onarım ve korumalar ile İsauria Bölgesinin nekropol yapısı ve mezar çeşitliliği açık hava müzesi gibi sergilenebilir. Yenilemeye uygun yapılardan ilki Güney Nekropolünde yer alan ve Anıt Mezar 1 olarak isimlendirdiğimiz mezar anıtıdır. Bu yapının seçilme nedeni Swoboda'nın daha önce çizimini yaparak bir öneri sunmasıdır 5 Resim 8). Günümüzde Swobada'nın çizimi yaptığı döneme göre daha fazla tahribata uğramıştır, ancak mezar etrafındaki bloklar çizimde verilen elemanlarla uyum içinde olduğu ve diğer mezarların restitüsyon önerileri kazı yapılmadan verilemeyeceği için bu mezar seçilmiştir. Kesme taştan yapılmış mezar anıtının etrafında mezara ait olduğu anlaşılan bloklar bulunmaktadır. Ayrıca mezarın içi doğal şartlar ve olasılıkla insan eli ile toprak, moloz ve çöp ile dolmuştur (Resim 9, 10, 11). Mezarın şu anki durumunun çizimi yapılarak belgelenmiştir 6 (Resim 12). Etrafındaki blokların ölçüleri ve yapıları bu mezara ait olduklarını düşündürmektedir. Ancak belirttiğimiz üzere sistemli kazı çalışmaları sonucunda net veriler elde edebiliriz. Bu hali ile mezar duvar örgüsü anlaşılmaktadır. 5 Swoboda- Keil - Knoll 1935, s. 140, Abb. 71. 6 Altun 2016, s 18, resim 1-8, çizim 1.
GÜNÜMÜZDE TAŞ MİMARİ RESTORASYON TEKNİKLERİ VE ISAURA KENTİ MİMARİSİNDE Duvar kalınlıkları çift sıra örgü halinde yapılmıştır. Derzleri kaydırılarak yükseltilen duvarlarda, blokların birleştirilmesinde kenet kullanıldığını günümüze ulaşan izlerden anlamaktayız (Resim 13). Sonuç olarak kazısı yapılarak temel seviyesine kadar inilen mezarın statik raporu alınmalıdır. Daha sonra rapora uygun şekilde ya temel seviyene kadar sökülerek temel sağlamlaştırılmalı ya da en düzgün duvar örgü sırasına ulaşana kadar duvar blokları sökülmelidir. Söküm işlemi yapılırken bloklar söküldükleri duvar yönüne ve sırasına göre kodlanarak numaralandırılmalıdır (ör: doğu 1.sıra 1. blok için D1-1 kodu kullanılabilir). Söküm işlemi gerçekleştirilip belgelendikten sonra duvarlar geleneksel yöntemine uygun şekilde örülmelidir. Yenileme sırasında olabildiğince orijinal bloklar kullanılmalıdır, eğer orijinal bloklar onarılamayacak kadar kötü durumdaysa o zaman yeni bloklar kullanılabilir. İkinci yapı İsaura antik kenti sembollerinden biri haline gelen Hadrianus Zafer Takıdır (Resim 14,15). Bu yapının da Swoboda tarafından yapılmış çizimine sahibiz 7 (Resim 16, 17, 18), bu durum bizim restitüsyon önerisi sunmamızı kolaylaştırmaktadır. Düzgün kesme taştan yapılan tak yuvarlak kemerlidir. Duvar örgüsü tek bir tipe sahip değildir. Alt kısımda pseudo isodomos dediğimiz bir sıra geniş bir sıra dar yüzlerin kullanıldığı örgü ile atkılı duvar örgüsü dediğimiz iki geniş sırada bir uzun atkı taşlarının kullanılması ile örülen örgü karışımıdır. Bu çeşit duvar örgüsü, özellikle surlarda Isaura'da görülen bir özelliktir 8. Swobada'nın çizimine göre kemeri çerçeveleyen alan isodomos diyebileceğimiz tarzda aynı yüksekliğe sahip bloklardan yapılmıştır. Her bloğun derzleri kaydırılarak yapılmıştır ki bu da duvara sağlamlık kazandıran bir özelliktir. Bu çizim sayesinde duvar örgüsünün ne şekilde yenileceği kesindir. Bizim için tartışılacak nokta blokların yüzde kaçının yapı da tekrar kullanılabilir olduğudur. Yapılacak kazı çalışmaları sonucunda etrafındaki blokların çizimi ve raporlanması ile hangi bloğun tekrar kullanılabileceği daha net şekilde anlaşılacaktır. Hadrianus zafer takı için önemli bir diğer nokta zemin analizinin yapılmasıdır. Bu analiz sonucuna göre yapı da yenileme mi yapılacağına yoksa onarılarak koruma altına mı alınacağına karar verilmelidir. Zemin sağlamlaştırması yapılamayacak durumda ise yenileme yapılması 183 7 Swoboda- Keil -Knoll 1935, s 130-132. 8 Akarca 1998, s.115-116.
184 GÜNÜMÜZDE TAŞ MİMARİ RESTORASYON TEKNİKLERİ VE ISAURA KENTİ MİMARİSİNDE esere daha çok zarar verir. Bu hali ile var olan yapının onarılması yapının uzun süre varlığını koruması sağlayacaksa yenileme yapılmamalıdır. Burada belirttiğimiz restorasyon önerileri yapıların elimizdeki sınırlı çizimlerine ve arazide bulunuş durumlarına göre yapılmıştır. Metin içinde de sık sık belirttiğimiz üzere sistemli bir kazı çalışması yapılmadan yenileme yapılamaz. İsaura Antik kentinde yapılacak sistemli kazılarla yapıların planlarının neredeyse tamamına ulaşabilir ve restitüsyon önerisi sunabiliriz. Ayrıca alan içinde ve yapılar etrafında yığın halinde bulunan blokların sistemli şekilde tasnif edilmesi yapılacak yenilemelerde malzeme sıkıntısını kısmen ortadan kaldıracak kadar çoktur. Kazı çalışmaları ile birlikte sadece yenileme değil koruma ve onarımı da kapsayan projeler yapılarak antik kentin büyük bir kısmı ayağa kaldırılabilir. Önemli olan nokta iş makinelerinin yerleştirileceği alandan blokların yerleştirilecekleri alanlara kadar her şeyin işin başında planlamasıdır. Sistemli yapılacak kazı çalışması sorunsuz yenilemeleri de beraberinde getirecektir.
GÜNÜMÜZDE TAŞ MİMARİ RESTORASYON TEKNİKLERİ VE ISAURA KENTİ MİMARİSİNDE 185 KAYNAKÇA Akarca 1998 Akarca, A., Şehir ve Savunması, TTK, Ankara. Altun 2016 Altun, S., İsaura Nekropolleri Ve Mezar Tipleri, yayınlanmamış doktora tezi. Nimmrichter- Linke 2008 Nimmrichter, J., Linke, R., "Laser Cleaning Of Stone Artefacts", Handbook on the Use of Lasers in Conservation and Conservation Science, COST G, 7, 2006. Swoboda- Keil - Knoll 1935 Swoboda, H.-Keil, J.,-F., Knoll, Denkmäler aus Lykaonien, Pamphylien und İsaurien, Wien. Yılmaz 2005 Yılmaz, M., Bozkır Çevresinin (Hadim-Ahırlı-Yalıhüyük) Antik Tarihi ve Eserleri: İsauria, Konya http://www.icomos.org.tr
186 GÜNÜMÜZDE TAŞ MİMARİ RESTORASYON TEKNİKLERİ VE ISAURA KENTİ MİMARİSİNDE Resim Listesi Resim 1: Restorasyon önerisi için tiyatro görünüş çizimi örneği. Resim 2: Restorasyon önerisi için tiyatro plan çizimi örneği. Resim 3: Taşların yapıdaki konumları örnek. Tarafımdan çekilen resimdir. Resim 4: Taş tasnif alanı örnek. Tarafımdan çekilen resimdir. Resim 5: Kaldırılan bloklar ve taş tarlasındaki konumları çizim örneği. Resim 6: Lazer Temizleme yapılmış bina örneği. Nimmrichter, J., Linke, R., "Laser Cleaning Of Stone Artefacts", Handbook on the Use of Lasers in Conservation and Conservation Science, COST G, 7, 2006, s. 39. Resim 7: Lazer Temizleme yapılmış bina örneği. Nimmrichter, J., Linke, R., "Laser Cleaning Of Stone Artefacts", Handbook on the Use of Lasers in Conservation and Conservation Science, COST G, 7, 2006, s. 17. Resim 8: Anıt mezar 1, Swoboda öneri. Swoboda, H.-Keil, J.,-F., Knoll, Denkmäler aus Lykaonien, Pamphylien und İsaurien, Wien, s. 140, Abb. 71. Resim 9 Anıt mezar 1. Tarafımdan çekilen resimdir Resim 10 Anıt mezar 1. Tarafımdan çekilen resimdir Resim 11: Anıt mezar 1. Tarafımdan çekilen resimdir Resim 12: Anıt mezar 1. Tarafımdan yapılmış çizimdir. Resim 12: Anıt mezar 1. Tarafımdan çekilen resimdir Resim 14: Hadrianus Zafer Takı. Tarafımdan çekilen resimdir Resim 15: Hadrianus Zafer Takı. Tarafımdan çekilen resimdir Resim 16: Hadrianus Zafer Takı, Swoboda çizimi. Swoboda, H.-Keil, J.,-F., Knoll, Denkmäler aus Lykaonien, Pamphylien und İsaurien, Wien, s. 131, Abb. 55. Resim 17: Hadrianus Zafer Takı, Swoboda çizimi. Swoboda, H.-Keil, J.,-F., Knoll, Denkmäler aus Lykaonien, Pamphylien und İsaurien, Wien, s. 131, Abb. 55. Resim 18: Hadrianus Zafer Takı, Swoboda önerisi. Swoboda, H.-Keil, J.,-F., Knoll, Denkmäler aus Lykaonien, Pamphylien und İsaurien, Wien, s. 132, Abb. 56. Resimler
GÜNÜMÜZDE TAŞ MİMARİ RESTORASYON TEKNİKLERİ VE ISAURA KENTİ MİMARİSİNDE 187 Resim 1: Restorasyon önerisi için tiyatro görünüş çizimi örneği. Resim 2: Restorasyon önerisi için tiyatro plan çizimi örneği. Resim 3: Taşların yapıdaki konumları örnek Resim 4: Taş tasnif alanı örnek.
188 GÜNÜMÜZDE TAŞ MİMARİ RESTORASYON TEKNİKLERİ VE ISAURA KENTİ MİMARİSİNDE Resim 5: Kaldırılan bloklar ve taş tarlasındaki konumları çizim örneği. Resim 6: Lazer Temizleme yapılmış bina örneği. Resim 7:Lazer Temizleme yapılmış bina örneği
GÜNÜMÜZDE TAŞ MİMARİ RESTORASYON TEKNİKLERİ VE ISAURA KENTİ MİMARİSİNDE 189 Resim 8: Anıt mezar 1, Swoboda öneri. Resim 9 Anıt mezar 1 Resim 10: Anıt mezar 1
190 GÜNÜMÜZDE TAŞ MİMARİ RESTORASYON TEKNİKLERİ VE ISAURA KENTİ MİMARİSİNDE Resim 11: Anıt mezar 1 Resim 12: Anıt mezar 1 Resim 13: Anıt mezar 1
GÜNÜMÜZDE TAŞ MİMARİ RESTORASYON TEKNİKLERİ VE ISAURA KENTİ MİMARİSİNDE 191 Resim 14: Hadrianus Zafer Takı Resim 15: Hadrianus Zafer Takı Resim 16: Hadrianus Zafer Takı, Swoboda çizimi. Resim 17: Hadrianus Zafer Takı, Swoboda çizimi.
192 GÜNÜMÜZDE TAŞ MİMARİ RESTORASYON TEKNİKLERİ VE ISAURA KENTİ MİMARİSİNDE Resim 18: Hadrianus Zafer Takı, Swoboda önerisi.