BROYLER TAVUKLARDA GÖRÜLEN ENFEKSĐYÖZ ĐSKELET HASTALIKLARI Đskelet bozuklukları; topallık, zayıf gelişim, artan mortalite, karkas kalitesi ve karkas derecesinin düşmesi ile sonuçlanır. Modern kanatlı hayvan yetiştiriciliğinin amacı olan broylerlerde CA, yumurtacılarda yumurta üretimi; iskelet sistemine yüksek oranda bağlıdır. Kanatlı beslenmesi ve management yetersizlikleri iskelet hastalıkları ile sonuçlanabilir. Son 10 yıldır broyler tavuklarda görülen enfeksiyöz iskelet hastalıkları çeşitli isimler altında bildirilmiştir. Bunlar; osteomyelitis, femur başı nekrozu, uzun kemik nekrozu, proksimal femur dejenerasyonu gibi. Ancak, osteomyelitis ile birlikte seyreden bakteriyal kondrotidis ve osteomyelitis ile birlikte seyreden bakteriyel kondronekrosis enfeksiyöz iskelet hastalıkları tanımlamak için en uygun terimlerdir. Zaman zaman femur başı nekrozu olarak tanımlanan bu iskelet haslıklarında, lezyonların sadece femurda bulunmayıp, tibiotarsal kemiklerde ve/veya uzun kemiklerde bulunuşundan ötürü osteomyelitis ile birlikte seyreden bakteriyel kondronekrosis olarak isimlendirilmesi araştırıcılar tarafından uygun olarak görülmüştür. Femur başı nekrozu terimi kanatlılarda malabsorbsiyon sendromu ve reovirus enfeksiyonları ile ilişkili olan kemiklerdeki lezyonları tanımlamada da kullanılır. Bununla birlikte, malabsorbsiyon sendromunda görülen lezyonlar nekroz değil, osteoporosistir.
Kanatlı hayvanlarda yaşanan bakteriyel osteomyelitis-kondronekrosis vakaları 1972 yılında bildirilmiştir ve şimdilerde broyler tavuklarda topallığın en önemli sebeplerinden birisi olarak görülmektedir. Son zamanlarda topallığın nedenleri üzerine yapılmış sistemik çalışmalar, bu durumun topallığın en yaygın sebebi olduğunu göstermiştir. Bu problem kanatlılarda ağrıdan ve/veya biyomedikal disfonksiyondan dolayı topallığa neden olur ve sonuçta zayıf gelişim, ölüm, açlıktan ve dehidrasyondan ötürü artan mortaliteye ve karkas derecesinin düşmesine neden olur (Thorp, 1996). Hastalık broylerlerde çoğunlukla 30-35 günlük yaşlarda ortaya çıkmaktadır. Etiyoloji Hastalığın bakteriyel etiyolojisi Staphylococcus aureus bacaklardan ve eklemlerden izole edilmiş en yaygın bakteridir ve ticari broylerlerin kemik enfeksiyonlarından sıklıkla izole edilmektedir (Nairn & Watson, 1972; Griffiths et al., 1984; Randall & Reece, 1996; Riddell, 1997; McNamee,1998; McNamee et al., 1998). Enfekte kemiklerden izole edilmiş diğer bakteriler; koagulaz pozitif staphylococ (Staph. Hyicus), koagulaz negatif staphylococ (S.Xylosus ve S.Simulans), E.coli, Mycobacterium avium, Salmonella spp. ve Enterococcus spp. dir (Reece, 1992; Thorp et al., 1993; McNamee, 1998; McNamee et al., 1998). Bir diğer çalışmada patojenlerin varlığının insidensi incelendiğinde; Sıvab alınan lezyonlardan, koagulaz pozitif stafilakok (%22.2), koagulaz negatif stafilakok (%11.1) ve E.coli karışık kültürleri (%13.3) izole edilmiştir. Ayrıca çeşitli araştırmalara göre de Stafilakok türlerinin arthritis/ tendonitis/ osteomyelitis de
broilerlerde en yaygın sebep olduğunu bildirilmiştir (Thorp et al., 1993; McNamee, 1998; McNamee et al., 1998). Staph.aureus kanatlı hayvan yetiştiriciliğinde en yaygın bakterilerden birisi olarak tanınır (Sauter et al., 1981). Bu konu ile ilgili olarak yapılan bir araştırma ise şu şekildedir; 5 ayrı broyler sürüsünde 38 kemikte bakteriyolojik çalışma yapılmıştır (McNamee, 1998). Staph. aureus un oranı %63,1 olarak bulunmuşken, non-hemolitik E.coli %13.1, Staphylococcus xylosus % 10.5, Staph. hyicus 10.5% ve Staph. simulans %2.6 olarak bulunmuştur. Başka bir çalışmada; Staph. aureus 8 lezyonda %62.5 oranında bulunmuştur (McNamee et al., 1998). Bu yüzden bütün veriler, Staph. aureus un ticari broyler sürülerinde osteomyelitis ile birlikte seyreden bakteriyel kondronekrosis için predominant neden olduğunu göstermektedir. Staph. aureus un diğer bakterilerle kıyaslandığında niye predominant faktör olduğu bilinmemekle birlikte, Staph. aureus aynı zamanda bir sürü türde önemli enfeksiyonlara yol açar, örneğin; sığır ve koyunda mastitis nedeni iken, çocuklarda osteomyelitis sebebidir. Staph. aureus aynı zamanda hastane enfeksiyonlarının da bir sebebidir. Hastalıkla ilişkili lezyonlar Staphylococ enfeksiyonlarında septisemiden ötürü kanatlı hayvanlarda aynı zamana rastlayan lezyonlar görülebilir. Bunlar; arthritis, tenosynovitis ve/veya suppuratif arthritis olabilir (Griffiths et al., 1984; Thorp et al., 1993, McNamee et al., 1998).
Staphylococ aureus enfeksiyonlarındaki predispoze faktörler Staphylococ aureus, sağlıklı tavuklarda kolonize olabilen fırsatçı bir bakteridir ve saha koşullarında konakçı-patojen dengesinin bozulduğu durumlarda klinik hastalık gelişebilir. Araştırıcılar, büyüme plağı kıkırdağında meydana gelen travmanın hastalık gelişimine katkıda bulunabileceğini belirtmişlerdir. Predispoze faktörler arasında viruslar da sayılmalıdır. Çiftlik hayvanları refahı konseyi 1992 de viral enfeksiyona bağlı arthritis ve tenosynovitis in topallık için önemli bir neden olduğunu bildirmiştir. Bu konuda yapılan araştırmalarda etkilenmiş kemiklerden adeno- ve reo virus izole edilmiştir. Ayrıca, IBDV enfeksiyonu kanatlı heterofillerinin Staph. aureus u fagosite etme yeteneğini azalttığı bildirilmiştir ve enfeksiyon daha şiddetli bir hal almıştır. Yine aynı şekilde CAV ve IBDV virusunun beraberce çok daha büyük bir immunsupresyon yaptığını belirtilmiştir. CAV ve IBDV enfeksiyonuna maruz kalındıktan sonra Staph. aureus enfeksiyonu lezyonları sayısını artırmıştır (McNamee et al., 1999b). Bu yüzden, CAV ve IBDV birlikte patogenezde önemli rol oynarlar. Bir kümeste topallık insidensi düşürülmeye çalışılıyorsa bu faktörler de göz önünde bulundurulmalıdır. Patogenezis Enfeksiyonun tam patogenezisi bilinmemektedir, fakat temelde bu durumun metafisial kan damarlarının uçlarının, kanda bulunan bakteriye maruz kalması ile oluştuğu düşünülmektedir. Staph. aureus suşları, kuluçkahane artıkları ile yakından ilişkili olarak bulunmuştur, bu da kuluçkahanelerin enfeksiyon için önemli bir kaynak olduğunu göstermektedir.
Ayrıca; kötü management koşulları, yer yumurtası ve kirli yumurtalar hastalığın yayılmasında etkilidir. Bu yüzden, damızlık kümesleri ve kuluçkahanelerdeki hijyen ve management uygulamaları hastalığın ortaya çıkışını etkileyebilir. Lezyonlar; Lezyonlar, uzun kemiklerin büyüme plaklarında özellikle femur ve tibiotarsus un proksimal büyüme plağında görülmektedir, fakat diğer kemikler de etkilenebilmektedir. Proksimal femur ve tibiotarsus un histolojik olarak incelendiği son yapılan çalışmalara göre, en çok etkilenen bölgenin sağ femur olduğu (%63,1), bunu sağ tibiotarsus (%40,3) ve sol femur (%36,8) ve sol tibiotarsus un (%19,3) izlediği belirtilmiştir (T. McNamee & J. A. Smyth) Bacak kemiklerinde oluşmuş enfeksiyonda, kanatlılar topallık semptomu gösterebilirler ya da ölü olarak bulunabilirler. Nairn & Watson (1972) broiler tavuklarda %5 e kadar mortalite ile birlikte topallığın insidensini %50 ye ulaşabileceğini belirtmişlerdir. Hastalıktan etkilenmiş kanatlılar, karakteristik olarak topallayan bir yürüyüşe sahiptirler. Lezyon femurun proksimal ucunda oluştuğunda, kanatlılar hareket ederlerken tipik olarak bir veya her iki kanat uçlarını veya kalça fleksiyonu hareketini destek için kullanırlar (Figür 1) ve etkilenmiş bölgeye basınç uygulandığında hayvan acıdan ötürü yüksek şekilde ses çıkarır (Thorp et al., 1993).
Hastalığın ileriki aşamalarında, etkilenmiş kanatlılar hareket etmeye isteksizdirler ve bu yüzden yem ve su almaları olası değildir. Kaçınılmaz olarak; ağırlık kaybı, söz konusudur (Griffiths et al., 1984) (Emslie & Nade, 1985). Makroskobik olarak; etkilenmiş kemiklerin daha kırılgan bir kemik yapısı söz konusudur (Skeeles, 1997). Bununla birlikte, çoğu lezyon sadece mikroskobik olarak görülmektedir (McNamee, 1998).
Teşhis Lezyonların gözle görülme oranı sadece vakaların %40-67 si olduğu için, histolojik inceleme gereklidir. Tedavi ve Kontrol; Hastalıkta bakteriyemi kaçınılmazdır. Osteomyelitis-kondronekrosis te aynı zamanda stafilakokal septisemiden de kayıplar söz konusudur. Bu yüzden, etkilenmiş sürülerde yapılacak uygun tedavi septisemiden dolayı oluşacak kayıpları önleyecektir. Bu sayede tedavi aynı zamanda bakteriyeminin ortaya çıkışını azaltacak ve vakalarının gelişimini durduracaktır. Tedavi problemin kaynağına dayanır. Kuluçkahanelerde uygulanacak yüksek standartta hijyen kuralları riski azaltabilir. Bu konuda kuluçkahanelerin dezenfeksiyonu ve paraformaldehit fumigasyonu önemlidir. Sonuç; Osteomyelitis ile birlikte seyreden bakteriyel kondronekrosis broylerlerde çok önemli bir problemdir. En yaygın sebep, Staph. aureus olmakla birlikte, ayrıca, diğer bakterilerde bu duruma yol açabilir. Staph. aureus zor bir patojendir ve kontrolü zordur ve önemli problemlere yol açar. Bu problemlerin yol açacağı ciddi önemli kayıpları önlemek için zamanında tedbirler alınmalı, hijyen koşullarna dikkat edilmeli ve stafilakoklara ve diğer bakterilere etkili olabilecek antibiyotik tedavisine gidilmelidir.
KAYNAKLAR; 1- McNamee P. & Smyth J.A; Bacterial chondronecrosis with osteomyelitis ( femoral head necrosis ) of broiler chickens: a review 2- Merck Veterinary Manuel 3- Riddell, C. 1981. Skeletal deformities in poultry. 4- Thorp, B.H. & Waddington, D. (1997). Relationships between the bone pathologies, ash and mineral content of long bones in 35 day-old broiler chickens. Özlem HĐÇCAN Veteriner Hekim MĐSTAV ĐLAÇ