MİLLİ MÜCADELE DE DOĞU CEPHESİ İÇİNDEKİLER Doğu Cephesi Ermeni Sorunu Ermenilerle Yapılan Savaşlar ve Gümrü Antlaşması TBMM Gürcistan İlişkileri BAYBURT ÜNİVERSİTESİ UZAKTAN EĞİTİM MERKEZİ HEDEFLER ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILÂP TARİHİ Bu ünitede amaçlanan kazanımlar; Milli Mücadele'de savaşılan cepheleri, elde edilen başarılar ve sonuçları hakkında bilgi sahibi olacak Ermeni sorununun dünü ve bugünü hakkında bilgi sahibi olacak ve önemini kavrayacak ÜNİTE 12
1. DOĞU CEPHESİ 1.1. Ermeni Sorunu Türklerin Anadolu yu fethetmesiyle burada yaşayan Ermeniler için yeni bir dönem başlamış ve 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar devam eden bu dönemde Ermeniler, Türklerin idaresi altında huzur ve güven içinde varlıklarını, dil, din ve kültürlerini devam ettirmişlerdi. Malazgirt Zaferi nden önce Bizans hâkimiyeti altında mezhep değiştirmeye zorlanan Ermeniler, Fatih zamanında İstanbul da Ermeni Patrikhanesi nin kurulmasıyla dini hürriyetlerine kavuşmuşlardı. Azınlıklar içerisinde Türklerle daha fazla kaynaşarak devletin güvenini kazanmışlardı. Osmanlı ülkesinde rahat bir şekilde yaşayan Ermeniler, Osmanlı Devletinde yüksek devlet memurluklarına ve elçiliklere atandıkları gibi milletvekili ve bakan bile olmuşlardı. Ermenilerin, Osmanlı Devletine olan bu bağlılıkları onların Osmanlılar tarafından millet-i sadıka olarak adlandırılmasına neden olmuştu. Milliyetçiliğin etkisiyle 19. Yüzyılda Osmanlı Devleti içinde yaşayan diğer azınlıklar birer birer ayaklanırken Ermeniler, bunlardan pek etkilenmemişlerdi. Ta ki, Avrupalı büyük devletler, onları kendi çıkarları doğrultusunda kullanana kadar. Ermeni sorunu, Osmanlı Devleti nin dağılma döneminde bir iç olay olarak başlamış, Avrupalı devletlerin karışmasıyla dış politika konusu haline gelmiştir. Nitekim öteden beri sıcak denizlere inme hedefi içerisinde olan Rusya, Doğu Anadolu da bir Ermeni Devleti kurdurarak Doğu Akdeniz e ve Basra Körfezi ne ulaşma çabası içerisine girdi. Rusların kışkırtmasıyla Ermeniler 1862 de Zeytun da, 1863 te Van da ilk ayaklanma girişimlerinde bulundular. Bu ayaklanmalarda Ermeni din adamları çok önemli rol oynadı. 1877-78 Osmanlı-Rus savaşından sonra imzalanan Ayastefenos Antlaşmasının 16. Maddesiyle Osmanlı Devleti Ermeniler lehine ıslahatlar yapacaktı. Rusların, Ermenileri kullanarak Güney e inmeyi planladıklarını anlamakta gecikmeyen İngilizler, Ermenileri kendi çıkarları doğrultusunda kullanmaya karar verdi. İlk olarak İngilizler, Ayastefenos Antlaşması nın yerine Berlin Antlaşmasını imzalatarak Rusya nın güneye inmesini engellemeye çalıştılar. Berlin Antlaşmasının 61. Maddesiyle Ermeniler lehine yeni ıslahatlar yapılmasını sağladılar. Böylece İngiltere ile Rusya nın kışkırtması sonucu Ermeni Meselesi diye bir sorun ortaya çıkmış oldu. Berlin Antlaşması nın ardından özellikle İngiltere ve Rusya Ermeniler üzerinde etkili politika geliştirdiler. Ancak, her iki devletin de Ermeni politikası farklı esaslara dayanıyordu. Rusya Doğu Anadolu üzerinden İskenderun Körfezi ne yani sıcak denizlere inebilmek için Ermenileri araç olarak kullanmak istiyor fakat bölgede bağımsız bir Ermenistan istemiyordu. Bunun kendi ülkesinde yaşayan Ermeniler için kötü örnek olmasından korkuyordu. İngiltere ise Doğu Anadolu ve Kafkasya da kendi güdümünde kurulacak bir Ermenistan ın Rusların Basra ve İskenderun üzerinden güneye inme yolunu keseceğini düşünüyordu. Görüldüğü gibi aslında sorun bir milletin Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 2
gelecek kaygısı değil emperyalist amaçlara araç olmaktan öteye bir anlam taşımıyordu. Berlin antlaşmasından umduklarını bulamayan Ermenilerin 1870 li ve 1880 li yıllarda teşkilatlanma ve ayaklanmalarında artış görüldü. Ermeniler teşkilatlanmak için Hınçak (1887) ve Taşnaksütyun (1890) cemiyetlerini kurdular. Osmanlı ülkesinde en son isyan eden azınlık olan ve hiç bir bölgede yeterli çoğunluğu olmayan Ermenilerin, başarıya ulaşmaları mümkün değildi. Ermeniler XX. yüzyılın başlarında Osmanlı Bankasını bastılar, 1904 de Sason isyanını; 1914 de Zeytun İsyanını çıkardılar. En cüretkâr girişimleri II. Abdülhamit e karşı suikast teşebbüsleri olmuştur. 1.1.1. I. Dünya Savaşı ve Ermeni Sorunu I. Dünya Savaşı, topyekûn bir ayaklanma ve ardından bir Ermenistan kurmak için, Ermeniler tarafından büyük bir fırsat olarak görülmüştür. Savaş öncesi Taşnak komitesinin yayın organı Horizon, Ermenilerin tereddüt etmeden İtilaf Devletleri nin yanında yer alacağını açıklamıştı. Bu savaşta Ermeniler, Kafkas Cephesinde Ruslara yardım etmişlerdi. Birinci Dünya Savaşı esnasında Ruslar tarafından kullanılan Ermeniler yüzyıllarca birlikte yaşadıkları Türklere saldırmaktan çekinmediler. Rus kuvvetleri içinde yer alan Ermeni Gönüllü Birliklerinin, Müslüman halka zulmü dayanılmaz boyutlara ulaştığı için Rus komutanlar onları geri hizmetine almak zorunda kalmışlardır. I. Dünya Savaşı başlar başlamaz Maraş (Zeytun), Kayseri, Van, Bitlis, Muş, Diyarbakır ve Elazığ da Ermeni isyanları başlamıştır. Bir yandan savaşın zorlukları ile uğraşan Osmanlı Devleti, diğer yandan ülkede sükûneti sağlamak için olağanüstü çaba harcamış; ancak bu isyanları sona erdirmek mümkün olmamıştır. Bu şartlarda yapılacak tek şey kalmıştır. Savaş bölgesinde yaşayan Ermenileri savaş olmayan bölgelere nakletmek. Bundan dolayı Osmanlı Devleti Doğu Anadolu da Türklerle Ermeniler arasında olayların çıkmaması için Ermenileri, 14 Mayıs 1915 de çıkardığı Tehcir Kanunu ile Suriye bölgesine göç ettirdi. Ancak pek çok Ermeni bu uygulamanın dışında tutulmuştur. Göç esnasında Osmanlı Devleti işi oluruna bırakmamış, savaşta olmasına rağmen üzerine düşen her türlü önlemi almıştır. Ermeni iddialarına göre bu tehcir sırasında 1,5 milyon Ermeni hayatını kaybetmiştir. Resmi kaynaklarda Ermeni nüfusunun toplamı 1.250.000 olduğu düşünülürse bu iddiaların ne kadar tutarsız olduğu anlaşılacaktır. 1919 yılında Ermeni iddialarını araştırmak üzere Doğu Anadolu ya gelen General Harbord başkanlığındaki heyetin Erzurum da yapmış olduğu tetkikler, Ermeni iddialarını çürütmüştür. 1.1.2. Ermenilerle Yapılan Savaşlar ve Gümrü Antlaşması Brest Litovsk Antlaşması ile Rusya I. Dünya Savaşından çekilince; İngilizler Batum petrol bölgesinde etkili olabilmek ve Osmanlı ile Rusya arasında tampon bölge oluşturmak için Gümrü civarında Ermenilere devlet Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 3
kurdurdu (28 Mayıs 1918). Paris Konferansında, Doğu Anadolu da, Ermeni devletinin kurulması kabul edildi. Mondros Mütarekesinin İngilizce metninde Doğu illerine Ermeni vilayetleri denmesi de İngilizlerin Ermenilerle ilgili düşüncesini, daha Paris Konferansından önce ortaya koyuyordu. Doğu Anadolu da kurulacak olan Ermeni devletinin mandaterliği Paris Konferansı esnasında ABD ye verilmiştir. ABD Ermeni mandaterliğinden Aralık 1919 da oluşturulan Harbord Raporu sonucunda vazgeçmiştir. Bu rapor Ermenilerin Doğu Anadolu da azınlıkta olduğunu, Türklerin mücadeleye hazır olduğunu ve ABD için Doğu Anadolu ya yönelik olarak alınacak bir mandaterliğin zararlı olacağı belirtiyordu. Doğu Anadolu daki Ermeni olaylarından dolayı Kazım Karabekir komutanı olduğu XV. kolorduyu dağıtmamıştı. Bu kolordunun varlığı Ermeniler için kısmen de olsa caydırıcı bir unsurdu. Bölge Doğu Anadolu Müdafa-i Hukuk Cemiyetinin çalışmaları sonucu örgütlenmişti. 9 Haziran 1920 de Kazım Karabekir in, TBMM tarafından, doğu cephesi komutanlığına atanması sonucunda devletin ilk cephesi oluşmuş oldu. 28 Ekim 1920 de harekete geçen Türk ordusu karşısında tutunamayacağını anlayan Ermeniler barış isteyince, 3 Aralık 1920 de Kazım Karabekir TBMM adına Ermenilerle Gümrü Antlaşmasını imzaladı. NOT: 5 Aralık 1920 de Ermenistan Sovyet Rusya yönetimine girdiği için Gümrü Antlaşması Ermeni meclisinden geçememiştir. Gümrü Antlaşması (3 Aralık 1920) Ermeniler Kars, Sarıkamış ve Gümrü yü terk edecek Türk-Ermeni sınırı Aras Nehri ile Çıldır Gölü arası olacak Ermeniler, TBMM aleyhine olan antlaşmaları tanımayacaktır. Göç ettirilmiş olan Ermeniler altı ay içinde Türkiye ye geri dönebilecektir. Gümrü Antlaşması nın Önemi: Mondros Mütarekesi ile belirlenen sınırlar ilk defa aşılmıştır. TBMM nin ilk askeri ve siyasi başarısıdır. Ermenistan, Uluslararası alanda TBMM yi antlaşma imzalayarak tanıyan ilk devlet oldu Misak-ı Millî yönünde ilk adım atıldı Sevr Antlaşması na ilk darbe vuruldu Doğudaki güçleri batıya kaydırma imkânı oluştu Not: Ermenilerin Türk topraklarına göz dikmeyeceğini deklare etmesi Ermeni sorunun sona erdiğini göstermektedir. 1.2. TBMM-Gürcistan İlişkileri Mondros Ateşkes Anlaşması gereği 30 Ekim 1918 de Türk ordusu Kars, Ardahan ve Batum havalisinden çekilirken, Ardahan ve Artvin yöresini Gürcüler işgal etmişlerdi. Ermeniler Gümrü Antlaşmasıyla Türk topraklarından çekilince; Türkiye, Gürcüler ile sınır komşusu oldu. Ardahan ın bir kısmı, Artvin ve Batum Gürcülerin elindeydi. Bu arada Bolşeviklerin 1921 yılı Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 4
başlarında Gürcistan a savaş ilan etmeleri üzerine, Kazım Karabekir Paşa Gürcülere bir ültimatom vererek Ardahan ve Artvin in boşaltılmasını istedi. Türk ordusu karşısında tutunamayacaklarını anlayan Gürcüler, 23 Şubat 1921 de buraları Türklere bıraktılar. Türk kuvvetleri Batum a kadar ilerlemesine rağmen BMM Hükümetinin siyasi dengeleri göz önünde bulundurma mecburiyetinden dolayı 28 Mart ta Batum tahliye edildi. Neticede Kafkasların büyük ölçüde Bolşeviklerin eline geçmesi ve Türk Ordusunun da Batı Cephesinde Yunan kuvvetlerini kesin yenilgiye uğratmasından sonra, BMM Hükümeti ile Sovyet Rusya arasında 13 Ekim 1921 de Kars antlaşmasının imzalanmasıyla doğu sınırımız kesin şeklini alacaktır. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 5
Özet Doğu Cephesinde Ermeniler ile mücadele edilmiştir. Rusya'nın I. Dünya Savaşından çekilmesiyle onların yerini alan Ermeniler Doğu Anadolu'da bir devlet kurmak için faaliyetlerini artırmışlardır. Erzurum'da bulunan XV. Kolordu komutanı Kazım Karabekir Paşa'nın başlattığı harekat karşısında tutunamayan Ermeni güçleri geri çekilmek zorunda kalmışlar ve Gümrü Antlaşmasını imzalayarak Doğu Anadolu'yu tamamen boşaltmışlardır. Böylece TBMM ilk askeri ve siyasi başarısını kazanmış ve Misak-ı Milli yolunda önemli bir adım atmıştır. Boşeviklerin Güecistan'a savaş ilan etmesi üzerine Ardahan Artvin ve Batum Türklerin eline geçse de Batum geri verilmek zorunda kalındı. Bu sırada Batı cephesinde Yunanlıların mağlup edilmesiyle Kars Antlaşması imzalanmış ve doğu sınırımız kesin şeklini almıştır. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 6
Ünite Değerlendirme Soruları 1. I. Etnik-i Eterya II. Taşnaksityun III. Mavri Mira IV. Pontus V. Hınçak Yukarıdakilerden hangileri Ermeniler tarafından kurulmuştur? A) IV-V B) II-V C) II-III D) I-II E) III-IV 2. TBMM yi tanıyan ilk devlet aşağıdakilerden hangisidir? A) Ermenistan B) Fransa C) Gürcistan D) İtalya E) Yunanistan 3. Aşağıdakilerden hangisi Gümrü Barış Antlaşması nın sonuçları arasında gösterilmez? A) TBMM nin varlığı Ermenilerce kabul edilmiştir B) Misak-ı Milli nin doğu sınırı kesin şeklini almıştır C) Ermeniler, Doğu Anadolu dan vazgeçmişlerdir D) Ermeniler, Sevr antlaşmasını reddetmişlerdir E) Doğudaki silahlı mücadele son bulmuştur 4. Aşağıdakilerden hangisi Doğu Anadolu da Ermeniler tarafından başlatılan propagandaların çürütülmesinde etkili olmuştur? A) Amiral Bristol Raporu B) Wilson Prensipleri C) Ankara Antlaşması D) Modros Mütarekesi E) General Harbord Raporu 5. Aşağıdaki isimlerden hangisi Doğu Cephesi ne atanarak burada Ermenilere karşı zafer kazanmıştır? A) Kazım Karabekir Paşa B) Ali Fuat Cebesoy C) Rauf Orbay D) İsmet İnönü E) Fevzi Çakmak 6. I. Gümrü Antlaşması II. Moskova Antlaşması III. Kars Antlaşması Yukarıda verilen antlaşmalardan hangisi veya hangileri Doğu sınırımızın çizilmesinde etkili olmuştur? A) I ve III B) I ve II C) Yalnız III D) I, II, ve III E) Yalnız II 7. Osmanlı Devleti, Tehcir Kararını hangi millet için almıştır? A) Araplar B) Rumlar C) Ermeniler D) Sırplar E) Yahudiler Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 7
8. Doğu Cephesinde savaşı bitiren antlaşma aşağıdakilerden hangisidir? A) Gümrü Antlaşması B) Kars Antlaşması C) Ankara Antlaşması D) Mudanya Antlaşması E) Suriye İtilafnamesi 9. TBMM nin ilk askeri ve siyasi başarısı aşağıdakilerden hangisidir? A) Suriye İtilafnamesi B) Kars Antlaşması C) Ankara Antlaşması D) Mudanya Antlaşması E) Gümrü Antlaşması 10. Ermeni Meselesinin ortaya çıkmasına neden olan olay aşağıdakilerden hangisidir? A) Mondros Ateşkesi B) Berlin Antlaşması C) Ankara Antlaşması D) Mudanya Ateşkesi E) Sevr Antlaşması CEVAPLAR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 B A B E A D C A E B Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 8
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK KAYNAKLAR Akbıyık, Yaşar, Milli Mücadelede Güney Cephesi (Maraş), Ankara 1990 Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918, Ankara 2005 Aybars, Ergün, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, I, İstanbul 2012 Çelik, Kemal, Milli Mücadelede Adana ve Havalisi, Ankara 1999 Doğan, Orhan, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi, Ankara 2011 Doğan, Orhan, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi, Ankara 2011 Ermeni Komitelerinin İhtilal Hareketleri ve Besledikleri Emeller, (1981), Yayına Hazırlayan İsmet Parmaksızoğlu, Ankara. Gökdemir, A. Ender, Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti, Ankara 1988 Gömeç, Sadettin, Milli Mücadelede Gaziantep, Ankara 1989 Güllü, Adnan, Milli Mücadelede Maraş-Elbistan, bizimelbistangazetesi.com Jaeschke, Gotthard, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, I, Ankara 1970 Karadağ, Hüsamettin, İstiklal Harbinde Maraş, Mersin 1943 Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, III, İstanbul Mumcu, A. (1986), Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi, Ankara. Özalp, Kazım, (1988), Milli Mücadele (1919-1922), Ankara Sonyel, Salahi R., Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika I-Mondros Bırakışmasından Büyük Millet Meclisinin Açılışına Kadar, II, Ankara 1987 Süslü, A., (1990), Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Van. Şimşir, Bilal, Ermeni Meselesi 17774-2005, Tarihsel Kökenleri, Ankara 2006 Tansel, Selahattin, Mondros tan Mudanya ya Kadar, III, İstanbul 1991 Turan, R.- Safran, M. vd., (2011), Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi, Ankara. Turan, Şerafettin, Türk Devrim Tarihi-Ulusal Direnişten Türkiye Cumhuriyetine, Ankara 1992 Türk İstiklal Harbi Doğu Cephesi (1919-1921), III, Ankara 2009 Türk İstiklal Harbi Güney Cephesi, IV, Ankara 2009 Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Durmuş Yalçın vd., Ankara 2012 Uras, Esat, (1976), Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul. Yazıcı, Nuri, Milli Mücadele ve Türkiye Cumhuriyeti İnkılap Tarihi, İstanbul 2011 Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 9