~i " JEOMORFOLOJi SISTEMATIK. ... HerIta Sotb., Obh 0iftlIa Q,.i. Prof. Dr. Re,at IZBIRAK 11. OrWe_. HABtTA GENEL MODORLO(;O YAYINLARI

HABtTA GENEL MODORLO(;O YAYINLARI i " SISTEMATIK JEOMORFOLOJi (tdgilizce Ozeti He ) Prof. Dr. Re,at IZBIRAK 11. OrWe_ 011 _ T... coor-fvio Fllkllllftl PI8IkI <:oeralya Y1l Je%ll KlInlI ProIeI6riI... HerIta Sotb., Obh 0iftlIa Q,.i Eral OFSET ve MATBAACILIK Ankara Tel: 113006-1977

, '"",)l(" i I GIRI ONSOZ.. ioindekiler... Jeomorfolojinin ilimler arasmdaki yeri Sahife 5 7 7.'; ;(..1 " Jeomorfolojinin vazifesi, arasnrma ve ifade yollarl SISTEMATIK JEOMORFOLOJI (Yersekli sistematioi) Cukur ekiller YARINTILAR Selcik yarmtrlari,, Lapya. <;aplr arazi (Lelfe) I... Heyelan kanah (Kayma yolu) Ta oi.:gu C;;:lg olugu KlYI olujiu (Dalga olugu) VAolLER Kertikvadi...- Kanyonvadi..._ Tabanh vadi. Yayvan vadi Menderesli vadi Konsekan vadi Siibsekan vadi Senklinal vadi Antiklinal vadi Yarmavacli Vadiagl Vadi.sistemi Suboliimii Kapma olayi (Kaptur) Boyun Vadi t;;ukurlugll Vadislz irmaklarm vadi tabanlari Buzul vadisi (olukvadi) C;;:lkmazvadi [Korvadi) _- _ 14 20 29 29 29 29 3iJ 35 37 37 38 38 39 40 40 45 46 4G 50 50 50 50 51 57 57 60 61 63 68 69 i3

Sahife OYUKLAR 74 Tafoni (Delildi kaya)...... -. 74\ Kaynak oyugu 74 Dev kazam 75 Jeoloji org'u 75 Obruk 75 VadikokU. 80 Buzyall 8t Heyelan oyugu 87 DaIga oyuau..... 87 <;;arpak OYllgll 88,; ',, ';', 'r.i... T f} QANAKLAR 88 90kekler «;ijkuntii hendegi, depresyon). 93 Krater too Maar 101 Kaldera 108 Atrio.... 111 Dolin (niiden) 1111 Uvala ItS GI-olova (Polje) 116 HereliD anllftl 119 Birikinti koni.i Qanagl 11111 Delta Qanagl Illl Kopmus irmak Qanagl 1311 Irmak seddr Qanai'l 133 I N!: seddi Qana':b 135 '"'l ' Buzul seddi c;;anagl t35 t oren seddi c;;anal 135 fjii seddi Qanagl 139 Tombolo Qanal 140 Lav seddi c;;anagl 140 Volkan seddi c;;anagl 1404 Sunt set c;;araagl (Baraj Itanagl) 145 Kurak bolgelerdeki eanuklar 147 MAQARALAR 148 OVALAR... 15 UE'niz birikinri ovasr Akarsu birikinti ovasr Got birikinti ovasi Yontulma ovasj (Yontukova) t60 160 t65 165 t. Sahife HAVZALAR 167 K a bar rk, e killer 169 BASAMAKLAR 169 Krrrlma basamagl Biikiilme basamagt 170 173 Kubbelesrne basamag. Tabaka basamagl (Kuesta, Cuesta) t 74 178 Doruk basamagr. 1811 Lav iirtiisii basamaib SE'ki (Taraca, Teras) Tabaka sekisi 1811 183 t88 Ko,e dolegi basamag: 188 Am oyulma basamagl t89 Kaysat basamagl Birikinti konisi basamagr Heyelan hasamajh Moren basamagr Kalkertiif basarnajh (Traverten basamagr) t9 t 92 193 t93 t95 Buzul arazisi basamaklan 200 Yar (Falez) 200 Kryi sekisi (Abrasion sekisi] 201 Gedene (Suni seki) 20 TEPELER 203 Hornitos 205 Peri bacalarr 206 Krrgrbayir (Badlands) Volkan konisi 208 209 2t3 2t3 2t4 214 <;;okerti tepesi Kaysat (Etek. dokiintusii tiimsegi) Toma tepesi Birikinti konisi... Kum adasi 217 I rmak seddi.... 2t8 Moren tepesi Kumul 218 2112 <;;evriktepe 223 Tamktepe (ahit tepe ) Kahktepe (Bakiye tepe) 22 1127 Sertgen (Monadnock). 11118 Adatepe 228 Mosor tepeleri 1130

Sahife Hum tepeleri 20 Dalllardaid tepeler (Zirveler).'.. 20 lhirgii«kaya tepesi 231 Ylgma tepe 235 Hiiyiik 235 DALGALI ARAZI 236 Yontukdiiz 238. DALAR E,ik arazi 241 242 Tek daglarm grup,ekilleri. 250 Siradaglarm grup,ekilleri 251 Masa rlaglarm grup,ekilleri 251 Halka daglann grup,ekilleri 256 KIYI ekilleri 257.ALQAK KIVILAR 261 Delta kiyrlarr 262 KIp kordonu - Lagiin kryilari 267 Mar, kryilarr 267 Watt klyllan 268 Hali«kryilarr 268 Kumul Juplarl 271 Bodden kiyrlarr. 272 Forde kryilarr 272 Liman kryrlar) 274 Yontukdiiz kryrlarr... 274 Al«ak rias kiyrlarr 274 Deniz dibi kryrlari 275 Mercan kiyrlarr 275 VOKSEK KIVILAR i},77 Plato kryrlari 280 Tabaka basamakh arazi kiyrlarr 281 Volkan dag. kiyrlarr 281 Yiiksek rias kryrlari 84 Ege k iyrlarr 285 Cala kryilart 287 Dalma«ya kiyrlarr 287 Valloni JUYllan 287 GUlley AnadoJu klyllan 288 Floll! kl"1liln.' 291 Sislematill. Jeomorfolojinin tngilizce tlzeti 294 Bibliyografya 306 Indeks 328 Yertekilleri 8i8ematiginin mukayeseli cetveli ONSOZ Memleltetimizde haritacihk, her tiiriii modern vasltalardan faydalllduaralt, hlzla ilerleyip diinya oliisiinde deger ltazanlrlten, her biri ayn bir Itlymet olan haritacilarumzm, jeomorfoloji ilminin verdigi yeni ve tamamlayier gorii, lere de sahip olmalarrm saglamalt, tabitdir 1 bu sistemli ilerlemenin!lir safhasim te,ltil etmij olacaknr, BOylece harita..j, iizerinde ah,tljl yer,eltillerini, sadece grafiltnlan ifade etmeltle kalmayip, arazinin nud te,eltltiil etmi, bulundugunu ve e,itli kabanlthltlar ve ulturlultlar halinde beliren yer,eltillerinin esaelarmr da siiratle Itavrama imunlnl elde edecelttir. t,te bu noktay; gozoniinde tutaralt ve haritacrlarnmsa zaman zaman faydah olabilecegin! iimit ederelt bu jeomorfoloji kitabim yazmayi dii,iindiilt... Sistematilt Jeomorfoloji,. adrm ta'lyan bu kitap, isminden de anla,dac iizere, bir umumt jeomorfoloji yahut bir analitilt jeomorfoloji olmayrp, bunda weltil sistematigi esas tutulmus, ltitabld sonunda, yeni saydabilecelt bir de yerweltillerinin sistematilt cetveli sunulmujtur. Bu cetvelden ve ilgili metinden faydallldllaralt e,itli yelfeltillerinin (yer,eltilleri Aleminin) boiiimleri [ana teltiller), yer,eltli slnl ]arl ve nevileri (esas teltiller veyaltdavuz,eltiller) ill' yer,eltli unsurlari, grup,eltiller, ayrl ayrl goriilebilecelt ve arazide ah,dlllten, bunlarm Rlii,ahedesi, tayioi ve tesbiti daha Itolayhltla miimltiin olabilecelttir. Kitaba, yei'feltillerinin esu hususiyetlerini gosteren ve ogu tablo halinde olan,elth, Itrolti ve haritalar konulmustur, Bunlann her birinde, Iiizumundan fazla izgi yahut resim karaltterinden ziyade, yer,eltlinin ba,hca hususiyetlenoi gostermesi cihetioe diltkat edilmi,tir. Kitabm onemli bir hususiyeti olaralt, bu,eltillerin ve misaherin olt biiyiilt bir kismmm memleltetimizden ahnml' oldullu soylenebilir. Bunlari tamamlar,eltilde de, yine ogu tiirltiyeden olmalt iizere resim ilavesine ah'llml,tlr. Gerelt Ititaptalti ifadelerde ve gereltse,eltil ve Itroltilerde vuzuh daima tercih edilmijtir. Bu noltta gozoniinde tutularalt ve Ititaptan miimltiin oldugu kadar Itolay faydalanma ciheti dii,iiniilerelt, fazla hi,iyeler ve metin ierisinde fazla isim ve i,aretler vermemege ah'llml,tll. Buna ltar'lhlt, kitabm sonunda, bu eserin hazrrlanmasi sllasmda faydaladllml' birlta yiiz maltale ve Ititap adr, bibliyografya olarak, verilmijtir, ') ANKARA-1969

Burada sozlerimi bitirirken, eserin bu baskisuunpdmasi iin, caba gostermit bulunan Fakilltemiz dekam Prof. Dr. Oluz Erol'a, aynca, yaym komisyoou iiyelerine tqekkiir ederim. Bu kitap, haritacllanml7.id. coirafyaellatlmn.la jeolog ve ilgili ba,ka meslek mediuplandjd jeomorfoloji ara'tlrmalarlda yanbm ederae ne mudu bizet SISTEMATIK JEOMORFOLOJI GIRI Relat tzbirak Yeryiiziinden, yerkabugundan ve onun tiirlii boliim Jeomorfolojinin lerini ortmii bulunan sularda n, bu kabugu c;evreleillmler araamdaki yen atmosferden turlii ilimler konularm i alrmsnr. yeri Jeofizik. jeoloji, toprak ilm i. petrografi, hidroloji, meteoroloji, botanik, cog-rafva bunlardandir. Yine bu arada karrografya, geodezi ve toporafya, ilim ve sanat olarak konu Iarrm buradan alrmslardrr. Butiin bu ce,itli llimler arasmda jeomorfofojinin yeri vo vazifesi nedir? Huuu belirtebilmek, harita ve haritacihkla ilglsiu! ortaya kovmak icin yukarda adi gen ilimlerin sahalari hakkmda pek kisa bilgi verrnek fayda h olur. Yeryuyarlagmm fizigi dernek olan jeofizik, yeryuvartagrm bir biitiin olarak sahasi il;ine ahr. Hu bilim icinrle kan yerkabugu ve ioi. hidrosfer ve atrnosfer yer tutar. Bu arad.. bir "guk cisrni olarak yervuvarlagmm ekseni etrafmdaki hareketi, meyli, bunlardan clogan neticeler iizerinde du ru r. Vine bu ilim yer alnnda Maden servetlerinin j;ofizik yoluyla nlyini gibi ekonornik ciheti de icine alan bir yonde geli,me yoluna girmis, seizin arasnrrnalarmda onemli yer tutmujtur, Jeoloji, genii manasivle, yervuvarlajnmn ilmi demek ise de, asil dar rnanadyle yerkabugunun (Iitosferin) ilrni olarak goriiliir ve yerkabugunun yaplsiyle degi,me ve gelismeslnden bahseder. Yerkabugunun tarihi halinde goriilebilecek olan bu geni, ilim ieinde paleontoloji (fosil ilmi ), dinamik jeoloji (volkanizma, dag te,ekkiilii harekerler], deprem, aknrsularm, buzun, riizgllrm. canhlarm faallyeti gibi il; ve (11, kuvvetlerden bahserlen bolum ), tektonik (yerkabugunun yapismdan hahseden ilim kolu ), stratigrafi (tilbakalarlil bunlar araliddaki fosillerin zaman ve mekan icinde siralamsmdan bahseden ilim kolu), paleocografya (tiirlii devirlerde karalarla denizlerin durumunu inceleyen ilim), menii jeoloji (bugiinkii karalarm ve yerkabuzunun diger sahalurmm jeojojisinden bahseden bolilm ) yer ahr, Jeolojinin biitiin bu boliimleri yarnuda tatbiki jeoloji adiyle madencilik ve <;e,itli teknik islerde (baraj ve su isleri, yol ve bina in,aah) biiyiik degeri goriilen bir bdliirn daha gelimitir. Goriiliiyorki. jeofizikte oldugu gibi jeolojinin de geni oll;iilii tatbiki tara 1 vardu ve bu ciheti birl;ok Him kollarmda bulmak miimkiindiir. Umumi

- 8 olarak soylenirsl', tatbiki hir bilgi yoktur, illmlerin tatbikan vardir. Ilim, muayyen bir kiihiir seviyesine gelmi, hulunan insanlarda gerce;te kar'l olan temayiiliid bir neticesi halinde belirir VI' ilim, odce ilim oldugu i\(in vapihr. Her ilimde bu boyledir ve bundan otiirii arasnrma y, <;e,itli meselelerin \(oziilmesine \(ah'lhr. Ancak, ilmi gayenin yamnda. yeryiizii VI' yerkabugundan bahseden tiirlii ilimlerin pek \(ok tatbiki taraflarr dn belirlr. Gercekten, rnademki yeryiizii insanlarin yerlestikleri, yasadrklar) bir sahadir VI' ya,ama vastralarmi da yerin iistiinden VI' ahmdan Clkarmaktadlrlar, 0 halde bu \(ok \(e,itli mameleri arayrp bulmak VI' her memleketin zenginlik kaynaklarim kiymetlendirmek amady I" t konomik sehepler de insanlan yasarhklart yeri arattlrmaga sevk etmistir. I,te bu hususiyeti gosteren ilimlerln biri de toprak ilrnidir. Stremme'nin tarifiyle "yeryiiziiniin canhlarr ihtiva eden ufalanrmj ortiisii olan topraklarla meflul bulunan bu ilm, 111' petrografinin ufalanrms taslardan bahseden hususi bir boliimdiir, De de kimya ve biyolojinin bir kisnndrr. Toprak ilmi yeni. f'aka.. kendine mahsus meselelerle ugra,ad VI' ara,tlrma usulleri bulunan miil takil bir ilimdir. Bu ilimde de bir yandan tam maniisiyle ilmi arasurmalar yapihrken. ote yandan topragm kuvvet VI' kabiliyetl iize-rinde durulur, boyll'ce toprllgm verimlilik derecl'si illcelenl'rek ne gibi yollllria bunun I'D yiiklek derecesine \(lkanlabill'ce;ti \(arl'll'ri ara,tmhr. Yine bu Himlerden biri olan petrografi (Ta, ilmi), katl yerkabu;tunud esas maddesi olan ta,larm tl'rkibinden, hulunduklan yerlerden,. te,ekkih tarzlarmdan VI' degi'ijjelerinden b'lhseder. Bu ilmin de tatbiki cihetleinded gedi, o II,;iidt fa} dalamhr. Yl'ryuvarlallmm katl unsurlarmdan hahsl'den bu Himlerin yanmda. sulardad bahseden ilimler de vardlr ki. bunlarm hepsini icidde toplayad ilim hidrolojidir. Yeryiizii VI' yerici sularmm kimyasal. fiziksel VI' hiyolojik husuliyetleridden. budlarm bulunduklarl yerlerden VI' bulunu,,ekillerinden bahseded bu geni, ilmid bir klsml miistakil olmu, veya yarl miistakil Himler arallda girmi, bir\(ok kollarl vardlrki. ba,hcalarl oseanografya (denizler ilmi). hidrografya (karalardaki sulardan bahseded Him) ill' yerahl sulan bilimi, kaydak sulan bilgisi. karst hidrograf}'asl. potalomoloji (akarsular ilmi). IimDoloji (goiler ilmi). glasyoloji (buzul ilmi) dir. Biitiin bu boliimleri tiirlii YODlerden ioceleyen i1imler de aynca geli,mi,tirki bunlar arasmda hidrofizik (lularld optik. slcakhk. akustik. statik. dinamik halleri iizerinde durur), hidro,emi (sularm kimyasal ozellikleriyle me,gul olnr). hidrobiyoloji (sulardaki cadhlarla me,gul olur). hillrojeoloji (karalarm icindeki sularm yerkabu;tudud yaplliyle olan ilgisini ara,tlnr) balta gelir. Biitiin gl'ui, durumu ill' birlikte hidrolojidin tatbiki ciheti \(011. onemli yer tutmu,. inki,af etmi,. i\(me ve kullanma sulariyie enerji kaynalll olarak VI' sulamada fayda verecek taranan, ilmi ara,tlrmalar yanldda esash,ekilde geli,mi,tir. - 9 Meteora yani "yerin iistiinde gl'",en olaylar., manasma gelen bir kelimeden yapllml' olan meteroloji, yeryuvarlajnm kusatan atmosferin hususiyetlerinden, atmosferde ge",en ",e,itli hadiselerden hahseden ve atrnosferdeki hadiseleri fizik. kanunlanna dayanarak inceleyen miistakil bir ilirndir. Fizigin statik VI' dinamill. kanunlarrm atmosfere tatbik ellen hu ilrne atmosferin fizi/!i giiziiyle bakrlabilir. Meteorolojinin de nazari biiliimleri bulundugu gibi. tatbiki kollan «varrhr VI' son zarnanlarda hunlar ",ok. geli,mi,tir. Bu arada hava tahminleri onernll yer tutmus ormancihk, baymdrrhk, endiistrl VI' ticaret, kara, hava VI' tfeniz nakliyatmda meteorolojiden.,;ok faydalarnlma yoluna girilmiftir. Hitkilerdeu bahseden hir ilhn dernek olan botanik, yeryiiziiniin tiirlii bolumlerrni baska baska,ekilleriyle VI' topluluklariyle iirtmu, hulunan hitkileri inceler. Ritkilerin bir Araya gelerek orman. bozkrr, ",aylr gihi topluluklar gostermesi halini de bitki cografyasl tetkik eder. I,tl' burada yeryiiziiniin hir ",ok olaylarim icinde toplayan VI' biiyiik bir \(e,itlilik gosteren genii bir bilimle daha kar,lia,lyoru7.ki bu da cografyadlr.. ICl'risindl', bu kitabm esas konusunu teskil edecek olan jeomorfolojinin de yer tutrnus bulundugu cografya, yeryuvarlajhmn tiirlii konularrm esas sahalari icine alml' bulunan bir",ok ilimlerle smlrda, olarak VI' bunlarla I,je,itli nispet Ierde il,jil,je girmi, hulunarak, pek genii hir ilim halinde te,ekkiil etmi,tir. Oyleki. cografya yeryuvarlagml hir biitiin olarak ell' aldlgl zaman jeofizik VI' astronomi ill', yerym'arlagmm,ekli, hiiyiikliigii, ehcidl \'(' yeryiiziiniill ",izilmesi meselelerine dokundugll 7.aman jeoloji VI' karto/!rafya ill', inorgallik p'ryihiillii incl'ledigi 7.aman jeoloji, petrografi, toprak ilmi, meteoroloji, hidroloji ill', orgallik. yeryii7.ii ill' me,gul oldu/!u 7.aman botanik VI' zooloji ill'. insan VI' erlerini ell' ald,/!, Z<'lman antropoloji. etnoloji. iktisat, sosyoloji, tarih, jeopolitik gibi ilimlerle kar,lla,i". Ancak, hi.. ilim olarak co/!rafya hiitiin bu ilimlerden hirer parl,ja alarak meydana gelmi, bir ansiklopedik hilgi ylgml degildir. C,.gl afya. biitiin bn,<t',itli kollnlar. kendi prensiplerine giire i,leyen, onlan cografyala,tmm esaslatil sahip bi!' ilimdlr. Bu prensipler arasmda olar ve ob 'jelel'i yel'yiiziiniil1 hir Yl'rine irca eden ve bllularm rerrii7.iindeki raylh,ml gosterell daglll' prensihi, yer} ii1.iiniill hil' hiiliimiinde I,je,itli ulaylanll birbirle 1 riyle olan ilgisini vt' birbirlerine olan tesirlerilli helirtmeye ",ah,an irtibat prensibi, l1ihayet co/!rafya olay \'t' objelerinin daglh,lannm ve hirbirleriyle olan ilgilerinill sebeplerini ortaya ko}'mara lira,an nedt'nsellik (illiyet) prensibi balta gelir. Crafya hu esas prensiplerin ih;iinii hirden kllllandli{1 zaman sahasl il,jindek.i hjlkimiyetil1i kazeuldli' dt'lllektir. Gercekten, yalmz daglh, prensihini bir ba,ka ilim tit' \..lil1anabilir ve boylece (;orafyallm bir prensibindl'n yardml giirmii, olur. Ancak, sadece bu prensiple asll cografya yapllml' saydma7., niger pl'ellsiplt'rin durumu da, tl'k.el' teker bulunduklan takdirde, boylt'ce miitalila edilt'biiir. () halde co::trafya, yeryiiziindeki olaylann sl'hel've neticelerini VI' hunlarm yeryii7.ii ill' olan i1gilerilli

,.< - 10 ara,tld.d ve balta miitahede gelmek iizere kendine mahsuz usulleri bulunan bir ilimdir. f\;erisinde tabiat ve insamn esash yer tutmuj bulundugu cograf:ca. tabii ilimlerle manevi ilimler arasmda bulunur ve bunlan birbirine bajlar. Ancak, irsine giren \;e,itli boliimlerle ilgili olarak, sloa gore, tabit ilimlere yakla,ar. manevi ilimlerden uzakra,ar veya bunun usi vaki olur, Bu arada mesela inorganik ve biyolojik konulari i,leyen boliimlerinde cografya, tabit ilimlerden biri hususiyetini gosterir. fnsan ve onun eserlerinden bahseden konulan i,ledii zaman ise cog-rafra, esasmr yine tabit boliimden almak iizere, mtnevi ilimlere iyice yana,ml' bulunur. Bu sebepten, cografyayl.. f\;erisinde insan ve onun eserlerinden bahseden bilgilerin yer tutmu, bulundugu bir tabiat Ilmi v, olarak miitalaa etmek te miimkiindiir. Her ilimde oldugu gibi cografyanm da \;e,itli boliimleri varduki, bunlarm basmda ve bir\;ok boliimlere ternel te,kil edecek olan [eomorfoloji (yeryiizii niin,ekillerinden ve bunlann tetekkiil tarsmdan bahseden ilim) ile hidrog rafya (sular Ilmi ], klimatoloji (atmosft't,artlandln uzun zaman i\;indeki or alamasldl veren ve bunu tirrlii bolgelerin cog-rafi,artiarl ile ilgili olarak inceleyen ilim), fitocografya (bitki cografyan), beteri ve iktisadi coj'rafya gelir. Cografi olay ve objeleri yeryiiziinde ayn kategoriler halinde 'inceleyen bu genel cografya boliimlerinin yanmda bir de mevzit cografya varduki. cografyalun bu kolunda bir yerdeki \;eitii cog-rafya olaylan sentez halinde miitalb edilir. Nihayet. son 7.amanlarda geli,me yoluna girmi, bulunan ve yore bilgisi",eklinde adlandmlan cografya ara,tlrma istikameti de onemli yer tutmu,tur. Cografyanm bu \;e,itli esas kollanmn kendilerine en yalun ilimlerden farkldi helirtmek, bunlardan biri olan ve bu kitabm esas mevzu1lou te,kil eden jeomorfolojinin de daha iyi kavranmasma yardlm edecegi i\;in. bllrada bu noktalar iizerinde kuaca durmak ve mukayeseler yapmak faydah olacaktlr. Mesela atmosferden hem meteoroloii hem de klimatoloji bahsetmektedir. Acaba aralarlodaki fark nedir? Bu farklarl ii\; noktada toplamak miimkiindiir: 1 Meteoroloji. atmosferir ilmidir ve atmosferde slk slk heliren degi,iklikleri inceler. Atmosferin ge\;ici durumlarml ortaya koyar. CO{l{rafyanm bir kolu olan klimatoloii ise, atmosfer,artlannm bir yerde uzun zamanlar i\;indeki ortalamasldl verir. Buna gore. meteorolojinin bir konusu olan hava, her an degi,en ve k"a zamanlara (saat, giin. hafta gibi) mahsus olan atmosfer 01a1 larldar. Hava, bir yerde ge\;ici meteorolojik,artiarm hepsine birden veriten addlr. Hava soguk. yag-l,h. sisli. a\;lk. fena hava, bunaitlcl hava gibi giinliik hayatlmlwa kullandlgmllz sozler bunun hir ifadesidir. Klimatolojinin konusu olan iltlim be, herhangi bir bolgede hiikiim siiren atmosfer olaylannm uzunca bir zaman (bir \;ok seneler, ulrlar) i\;indeki ortalamandlr. Bu sehepten melela: hmirin iklimi miilayimdir. Amazon bolgesinin iklimi }'a,amaya elveri,li degildir, son yillarda 'U bolgenin iklimi detu,ir gibi oldu,eklinde soder kul Ianilu ve bundan da devamhhk fikri anla'lhr. 11 2 - Meteorolojiye.. atmosferin fizigi" gozii ile bakdabiltr. Zlra, bu Him, fizigin statik ve dinamik kanunlarmi atmosfere tatbik eder. Klimatoloji ise, atmosfer,artlannm ortalamasmm, bir yerde I,;e,itli yer,ekilleri, bitki ortiisii ve bajka amillerin tesiriyle ne fjtibi ozellikler kazalldlglnl gozoniine ahr, 3 - Meteoroloji, atmosferin her tarafmdan bah seder ve il,;erisine atrnosferin iist ve ait tabakalan girer. Klimatoloji ise, atmosferin yeryiiziine en yakm olan kanndan bahseder. Oyleki klimatoloji. atmosferin yeryiiziine dokunan alt katmdan (ki Troposfer denilen ve ortalama t 0.000 m, kadar yilkseklik,asteren atmosfer kandir ) bile tamamen degil, bunun a,agl kismmdan ve yeryiiziine en yakm olan birkac bin metrelik krsmmdan bahseder. Konularmi atmosferden alan bu iki ilim, kar'lhkh olarak birbirinden faydalanu: Klimatoloji, meteorolojinin rasatlarmdan faydalamr. Meteoroloji ise klimatolojinin genii ve toplu gorii, veren metotlarrndan istifade eder. Bitkilerden hem botanik, hem de bitki cografyasl bahseder. Yunanca Botone (ot, bitki, kejimesinden almrms bulunan ve bitki ilrni olan botanik, bitki sistematigini, bitki morfoloji VI: fizyolojisini. bitki okolojisinl esas konular halinde ahr, bitkilerin heslenme tarzmdan cins ve nevilerinden, il,; ve dl',ekillerinden teferruatiyle bahseder. Ancak, bu teferruat ve daglmk durum il,;inde bitki tiirleriyle familyalannlll ve formasyonlarlom yeryiiziindeki daglh'l bunlarm muhite uymalan ve topluluklar te,kil etmeleri. nihayet qe,itli bitki ortii el i (Orman, bozkar, \;ayu. sazhk...) meydana getirmelerinden bahsolundugu takdirde bitki cografyan yapillyor demektir, Bitllj cografyan. bitkilerin yeryii7.iindeki daglh,lanndan, topluluklar te,kil etmelerinden bahseder ve bunlarm sebeplerini cografi esaslara dayanarak izaha I,;ah,u. Ote yandan, bir yerin hususiyetini gostermesi baklmmdan bitki topllllugu ve bitki ortiisiiniin onemli yeri vardar. Bunlar insan iizerine tesir eden mlim unsurlanhr. Ye,il renkli olan bitkiler, giine, enerjisini biinyelerinde toplar Vc' boylece havvan ve insan il,;in hayat kaynagl olur, endiistrinin ham maddesinl ve maden komiiriiniin esasml te,kil ederler. c;e,itli ekonomi ve iskim,ekilleriyle niifns nkhgmm da bitki ortiisiiyle yakm i1gisi vardu, fktisadi hayatm temel ullsllrlarmdan olan topragm te,ekkiilii ve ozelligi iizerinde de bitkilerin tesiri biiyiiktiir. urasml hemen hahrlamak gerekirki. tiirlii topograf}'a haritalarmda. yeqekillerinin grafik ifadesi yamnda bitki ortiisiiniin de onemji yer tuttugu goriiliir. Hele haritalarm 01 l(ekleri bii}"iidiik\;e bu ihtiya\; kendini daha I,;ok hissettirme}'e ba,lar. BOylece mesela: Nereye batakhk, nereye sazhk denilecegi, nerelere I,;ahhk, l,;aylr. bozklt. otluk, otlak. orman, funda, biik. maki, frigana, garig, dikenlik, yosunluk adl vetileb;lecegi meselesiyle daima kaqila'lhr. Yeriistii ve yeraiti lullmndan bahseden miistakil.,yan miistakil kollat'dllu meydana gelmij bulunan hidroloji, sahasl il,;i. e giren pek I,;ok konularm yeryiiziinde dagllj,ml. bunlarm tiirlii cografi faktiirlerin tesiriyle ne gibi hususiyetler kazandidl belirttigi ve tophi bir gorii,e dogru gittigi takdirde. her bir

/ - 12 - - 13 bdliimii icin cografi bir ozellik kazanmrs demektir. Boylece akarsulardan, kaynaklardan bahsolunurken, cografi,artiar altmda beliren rejimleri, tipleri, celith hususiyetleri ortaya konur. Gol ve denizlerde de yine turlii faktiirlerin tesiri ile cografi hususiyetlerin belirtilmesi esasi teskil eder, Topografya hadtalarmm esas unsurlarmdan olan akarsular, goller, batakhklar, aklar, denizler, bilhassa bu cografi gorii,iin yardirm ile krymetlendirildigi zaruan daha ilmi temellere dayannus demektir, Akarsularrn topografyadaki degeri buyiiktiir. Qiinkii yersekilteri genii OI<;iidf'. akursularrn eseridir. Bu sebeple topografyanm bashca yarduncisr durumunda bulunan jeomorfolojiden bahsoluuurken, akarsu Ian gozoniine almak lazrmdrr. Bunun gibi aym yrl icinde veya yillar hoyunca seviyeleri rle'gi,en, bunun neticesi olarak ta kapladrklars yerler bakmnndan daralan veya genisleyen gollerden. hiiyiiyen yahut ortadan kalkan batakhklardan, bunlarm cografi ozelliklerinden bahsetrnek icaberler. Bundan bajka, aknrsulann ve gollerin beslenmelerinrle miihim tesirleri bulunan ve iskan sahalariyle yakm ilgileri olan kaynakiarm ve bunian l:esleyen yeralti sularmm rla onemli yeri vardir. 8unlardan boylece krsa bir,ekilde bahsettikten sonra, kitabm esas rnevzuunu teskil edecek olan jeomorfolojiyi, jeolojiden ayrrrletmeye cah,ahm. Bu Himlerden her ikisinin de sahasldl yerkabugu te,kil erler. Ancak, jeoloji yerkabugunu tetkil eden tiirlii maddele'rden, bu kabujtun yapulddan VE' ge'li,me'sinelen bahseder. Fakat aym yerkabugunun iistiinrleki yertekillerinden (kabankhklar, cukurluklar, canaklat:,. vadi ova, dag) ve bu,ekillerill oln, ve gelitloe'sinden cografyanm bir kolu olan Jeomorfoloji bahse'cle'r. Ancak.,urasml hemt'n helirtmek gerekirki, her ilimde oldugu gibi, jeoloji ile' jeomorfolojl arasmda da kesin bir slolr rlegil. bir icice gecme vardrr. Bu arada mesela: AnlD,eklinrlen. kesafetinden, icinrle'ki Slcakhktan, ta,larm cinsinrlen VE' bunlarm va7.iye'tlerinden bahseden fizyografik jeoloji. umumi je'oloji icinrle yer tuttngu gihi. jeomorfoloji icinde de bazl farklarla yer tutar. Yine yer yuvarlagllim tat malzemesi. bunlann terkipleri ve te,ekkiil tarzlarr, ye'rkabugunda viicuda getirdikleri yapllar. fizyografinin tektonik - petrografik klsmljld.. gecer, Ancak, bu kulm jeomorfolojide de, ye'r,ekillerine tesiri nisbetinrle, onemli bir konu olarak E'le ahmr. Yine llmumi jeoloji kunllnda ic ve dlt kuvvet ve olaylardan ve bunlarm tesirlerinden hahsolunur. Jeolojirle bu tesirlerrlen babsolunmasmm sebebi, bugiin i,lemekte olan kuvvetler ve bunlarm tesirleriyle meydana gelen olay ve fekiller vasltasly-la gecmil jeoloji devirlerinrle'ki knvvet ve olaylar hakkmda fikir yiiriite'bilmek ve hiikiim vermektir. Bu kuvvet ve olaylarm, bugiinkii yer,ekillerini meyrlana getirme hususundaki tesirleri incelendigi zaman, aym klslm jeomorfoloji icerisinde yer ahyor rlemektir. Haua jeomorfolojinin etas kanunlarmdan hiri buna dayalllr. oyleki:.. Yeryiiziiniin her tekli. ic ve dl' kuvvet ve olaylarm aym zamanda, kar,1 kafllya ve birlikte itlemeleriyle meydana gelmi,tir." denir. Yine bununla i1gili olarak, yerfekilleriyle bnnlarr doguran kuvvet ve olaylar arasmrla, cok vakit kesin ilgi vardlr ve birtakim yersekillerinin tesekkiilu, belirlt birtakim kuvvet ve olaylara gotiiriilehilir. Haska bir sozle, ozt'l bir yer,ekli vasrtasryle, bunu doguran olayi kestirmek miimkiindiir. lite hu tip sek illere karakteristik seki] (kllavllz sekil, ozel fekil) adi verillr. Nasrlki jeolog, bir tortu l tubakasm m ( rusuhi bi r tabakamu ) ya'101 bu. tabaka icindeki fosillerin (karaktt'ristik fosillerin, krlavuz fosilk-rin ) vnrrhmiyle tiiyin ediyor \'e hu tabakavi rnevdana getiren olaylari tr-sbit etrnr- imkarnm huluyorsa, jeomorfolog cia hazr karaktl'ristik\'erekillpriyle ( krluvuz sr-killerfe ) eskiden orada cerevan et ruis buhman olaylari, 0 zamanki kuvvetleri izaha ve aydmlatmaya cahsrr. Buna gorp: karnk teristik yersek li, helirli kuvvr-t ve olav ' larm tesiriyle meydana glmi ovle hir Ipkilelirki. onun kendiue mahsus birrakrm isarerleri, 0 seklin UU kuvvet ve olavlarla meyrlann gelllli, hulundu,.(lunu anlanr, Mesela : Bir yerde tipik bir fluviatil ozpl sek i] (akarsulann alllldirma veya biriktirrnesinden dogmu, 't'kil) goriiliirs/'. orada bugiin bir akarsu bulunmasa da, hu sahada evvelee akarsu islemesi olruus Imiunelllgu istidlal edilir. Sonra, bir yerde riizgar ylgmasmelan c10ii:d1i1 olau kurnullar ( Kurn te JM!leri ) goriildiigii takdirrle, bugiin oracla kumul tesekkiil edemese c1e bu sahdaki eski riizgar tesiri anlasihr. 1\1)'1 se-k i lleri, ku ra k hiilge ekilleri, buzul,ekilleri, karstik 'ekiller... i1h. i<;in hll gibi ornekleri (fok sayida \'ermpk miimkiinrliir. Boyle birtaklm,ekiller bulundugu takdirde hurada ilenlllesi bitmi,.aekiller var clemektir. Buna gore. bugiin tet'kkiil etlllekte blliunan,ekiller bulundugu gibi, ge<;mi,te te,ekkiil etmi, ve i,lenmesi artlk sona ermi, yertekilleri ele vardlr, 0 balde. jeomorfoloji i<;inele \'e hu ilmiu izahlanna yal'ayacak C i;' ;,tarzda yer alan ell' ve i<; kuvvetlerin tc'sirieriyle meydana gelllli yer,ekillerillin >:;ff': 1 esas bsusiyetlerinden faydalamlarak. j('oloji devirleriniu e,it Ii olaylannm ;. (;'''iaahma imklin hazlrlannll' olur. Ote )'andan, jeolojiclp i<; \'P ell' k'lvvet VI' oiayiarm yer,ekilleriui me}'llana "Ketirmesi dheti gozoniiuf' alllllr \'e hu yolclau tiirlii y('r,ekilleri incelellirse. bu takdirrle jeomorfolojiden fayelalamlml' olunur, Goriiliiyorki, ber ikisi ell' kall. yerkabugundan mevzularllll alan bu iki i1im. yer yer hirbiri i<;iue girmekte, llrada bariz bir SlOlr <;izgisi degil, hir smlr,eridi belirmektedir. Bunlarelan bahsettikten VI' jeomorfolojiniu ilimlel' arasmelaki yerini tayine 'ahftlktan sonra 'U nokta iizerinde c1urmak gerekecektir: Acaba jeomorfoloji "",, " miistakil bir i1immielir? Yoksa jeolojinin veya cografyanm geni, i)l<;iilii bir ('kolumudur? Hemen a,aglcla jeomorfolojinin tarib<;esinclen pek klsa bir,ekilde,.; bahsedigi zaman hu i1min hugiine kaelar ne gibi degi,iklikler gl'cirmi, bu,,'; lundugj belirtilmi, olacaktlr. Bununla beraber hurada bemen unu h,o:1irtebi.1 " :Jrizki. son zamanlarrla jeomorfoloji, hir vandan jeolojinin talll tesiri altmda,;l hlmadan hemen hemen miistakil hir ilim olarak geli,irkcn. bir )'andan da :j-:::,colrafyanm esas prensiplerinelen faydalanilmasl nisbetinlle, cografyamn esash :. u 'bir kolu olma yoluna girmi" pek geni, bir ilim kolu olmu,tur. v'

-14 Ozerine.ll ve bavanm dayand, eanhlarm ve "eoritorfolojinin yui bele inllulln yerle,mq bulundugu kan yerkabugufe.i. Arll,t1rma ye nun denider iutiindeki kllml yani karalarm yiizii, Ifade yollarl. r 1... L..I_ jeomorro opmn ea' MDa'llllr. B ura d a y eryuvar 1a iidln ie;inden gelen kuvvetlerle (Ie; kuvvetler) dl,mdan yanryej-kabugunu orten su ve havadan gelen kuvvetler (dl' kuvvetler) kar'lla'lr. Dl' kuvvetler, az bir derinlije i,leyebildikleri ie;in, dar maniiliyle ie; yapl ve kan yeryiizii birbirinden ayjrdediiebiline de, gerc;ekte tekil, madde ve olayjar birbirinden ayudedilemiyecek dereeede ic;ic;edirler. te; yapl,,ekil meydana getirmek iizere dl' kuvvetlerin i,lediii bir maizeme ylg.dldu. t,te ic; ve dl' kuvvetlerin bir Iikte i,lemeleriyle meydana gelen yeryiizii,ekillerinden (Relief, avanz, engebe, yeqekli) jeomorfoloji bahseder. Jeomorfoloji adr, Yunanca Ge (yer), morphe (tekil ),. 10gOi (ilim) kelimelerinden yapdml,tlrki, "yertekli ilmi,. demektir. Bu nokta e... tutularak sadece morfoloji sozii de kullandml,.a da, ba,ka ilimlerin tiirlii konulannm da morfoloji.i bulundugu diifiiniilerek (mellei!: bitki morfolojisl, ic;timat morfoloji), jeomorfoloji adl tercih edilmijrir. yet morfoloji kelime.i kullandma, bu tlikdirde yer adl verilerek mesel! yeryiiziiniin morfolojili. bir boigenin morfoloji.i teklinde kullandman zaruri oriilmii,tiir. Bundan ba,ka, jeomorfoloji. kalld.gl olaralt FranSlzcada Geomorphogenie (jenetik yertekli) ve AlmllDcada Feltland.kunde (katl yeryiizii bilgi.i) adlan kullandmlfhr. Bu Almanca kelimenin manasld1 a,agl yukan ka'llayacak tekilde Fran'lzcada bir de Topo Iogie (Vunanca Topo. = yer, logos bhim) kullandml,tjr. Mesel! Bertbaut' nun 1913 te Pariste ne,redilmi, bulunan iki cijtlik eseri bu adt ta,jr. Bunda jeoloji ve jeomorfoloji konulan. Davis'den onceki Fran.lz jeomorfoloji giirii,une gore ele ahnmlftlr. Topolojinin, Topografya (Yunanca topo. = yer, grapbein = tasvir) dan farb, birinci.inin "yer,ekli ilmi" olarak yertekilleriyle birlikte ie; ve dl' kuvvetlerin te.irlerinin ve jeolojik yaplnln belirtilmi, bulunma'l. ikinci.inin ise ", yer,eklinin talviri ve grafik ifade.i.. olmll'ldu. Bugiinkii kararh durumunu bulucaya kadar jeomorfoloji kar'll'" olarak kullandml' adlar arallnda bir de orographie (Yunanca oro. = dag, graphein == ta. vir) kelimesi varduki, " daglarln tasviri.. demek olan bu ad takriben yanm a.u once kullandml,tlr. Bu ad altldda " yeryiiziiniin relief,ekilleri bilgi.i" man"'l anla'llml' ise de. geni, ole;iide ta.virlere ve birc;ok rakamlar vermek e.a.ma dayanml'. jenetik cihet saniik kalmlltlr. Bagiin b\1 ad artlk kullanllmamakta, Adece jeomorfolojinin daglar bahsinde zaman zaman gee;mektedir. Oyleki, ad olrtak sadece dagl temel tutan bu eski bilgiyi, daha iyi ifade etmi, olarak biitiin yertekillerine te,mil edilmi, halde morphographie (morfografya) kelimesinin kullandmasl yoluna gidilmi,. ancak bunda da yine yeqekli tuvirleri e.as olarak ahnml' ise de, jeomorfolojik izahlara yol ae;acak bir metod olarak bugiin Dlorfoloji ie;inde yer tutmu,tur. Yine bu arada jeomorfoloji - 15 kar'ij.gl olarak OrognOlie (oro. = dag, gno.is = bilgi ] yani daglar bilgisi adl da kullamlml', bundan «daglann te,ekkiilii ile tekil ve yapllarl- anlaplmrstrrkl, bu da bugiin jeomorfolojinin sadece daglar bahsi gibi bir krsim iqinde yer tutmujtur, Adlar tiirlii miielliflerce ne yolda verilmi, olursa olsun, kuruldup:u ve Itok le,tigi tarihten beri (takriben bir asirdan beri ) jeomorfoloji sahasmda 0 kadar c;all'llml', 0 derece c;e,itli eserler ortaya konulmustur ki, bunlarm varhgl Ile jeomorfolojinin ayrl gibi goriinen tarifleri arasmda tam bir uygunluk belirmistiro Bu c;e,itli tariflerin bashcalarrm buraya nakletmek bu hususta fikir verici olur: Bugiinkii jeomorfolojinin ilk tariflerinden birini A. Penek yapmrstrr ki toyledir: Yer,ekillerinin dl' goriinii,iinden. yeryiiziine daglh,mdan ve bu ekillerin meydana geli,inden bahseden ilme jeomorfoloji denir. Vine bu arada W. M. Davis jecmcrfclejiyi.. yertekillerinin i7.ahh bir tasviri". Hettner "Katl yeryiiziiniin,ekil ilmi... Philippson U kan yerkabugunun yeryiizii ilmi.,, Passarge "Yeryiiziiniin ft"killt",mesi llmi., Solch "qugunkuver,ekillerinin garlinii,iinden, te,ekkiil edisinden ve sijinmennden bahseden rlirn. Machatschek "yeryiiziinde i,leyen kuvvetler ve bunlarm tesiriyle meydana gelen F1<.iIJerden bahseden ilim" olarak tarif etmi,lerdir. Goriiliiyorki biitiin itu tarifler arasmda biiyiik bir yumhk ve hatta uygyunluk vardir. u halde jeomorfolojinin tarifi "kau yef}-oztiniin wekh topluluklarmdan ve bu,ekillerin meydana geli,inden bakseden mm" olank bugiin aruk belirmi" sahasmm smlrlarl <;izilmiftir. BOyle bir anla}'l'. jeomorfolojiyi cografyanm temeli haline getirmi" yertekillerinin kavranl'l ve ortaya konulacak grafik ifadenin esadarma niifuz editmen baklmmdan toporafya sahallnda da bu Ilmin onemi gittike;e artmlfur. Bundan ba,ka. jeoloji ara,tlrmalannda. hususiyle tektonik olaylarm kavramfmda da jeomorfolojinin faydasl ve degeri kendini her zaman hissettirmif' bovlece jeomorfoloji, jeolojiye yardlmcl olan i1imler arallna girmi,tir. Oyleki, jeoloji ile coirafya arannda yer aiml' bulunan ve jeolojiye e;ok yardlml dokunan bir Him olarak ta dikkat nazanna ahndll olmu,tur. ura'lnl da hemen belirtmek gerekirki, her i1imde oldugu gibi, jeomorfolojinin de 'U ve}'a bu derecede faydalandlgl bir taklm i1imler vardlr. leomorfoloji ie;in yal'dimci durumunda bulunan bu ilimlerin baflnda jeoloji gelir. Jeoiojinin. arzm tarihini aydmlatmak iizere inceledigi yerkabugunun iist kat! nm yaplsml bilmekten. jeomorfoloji de geri kalamaz. Bu arada, yer,ekillerinin meydana geli,inde jeolojik yapl kadar bunu te,kileden ta,lardan bahseden petrogcafi de jemorfolofinin ba,ta gelen bir YilrdlmclSldlr. Bundan bafka yer yuvarlagmln fl;tiki hususiyetlerini inceleyed, kokleri pek derinlerde bulunan kuvvetlrden, hatta dogrudan dogmva yer,ekhi meydana getiren volkanizmadan bahleden jeofizigin de neticelerinden jeomorfolojide faydalamhr. Topografya... yeryiizii tekiilerinin. topografm morfolojik kavraylfl nisbt"tinde. jeomorfo ",,.}'e e;ok liizumlu olan grafik ifadeleri verir. 1\ihayet, <;eitli yer,ekiilerinin

- 16 - - 17 dogu,unda esash birer Amil olarak kendini gostertoa ikliin faktorlerinin tesirinin ortaya kodulman hususunda klimaturojinin de, jeomorfoloji ic;in miihim bir yardunci oldugunu belirtmek gerekir. Jeomorfolojinin sahasi ic;ine yer,ekilleri ve bunlan;te,ekkiilu meseleleri girdigi if,;in, bu itmin c;e,itli vazifeleri vardrr ki, bunlann bashcalarim,oyleee belirtmek miimkiindiir: a - SaylSlz c;e,itlilik ve biiyiikliik farl. golteren yeryiizii,ekillerini ( relieri) gerc;elt bic;im ve hususiyetleriyle kavramak. b Bu,ekilleri menselerme ve meydana geli,lerine gore boliimlere ayrrmak. c - Biitiin bu,ekilleri sistemlejtirmek, tekil tiplerinin ve,ekil topluluklannm yeryiiziindeki daglh,ml ortaya koymak. d - Yer,ekillerinin ve bunlann yeryiiziindeki daglh,mm c;e,itli kuvvet ve olaylarla olan ilgisini belirtmek ve izaha c;ah,mak. Bu vazifelerin yapdabilmesi imunlarlm arasnran bugiinkii jeomorfolojinin metodlu ara,tjrma yollari, ancall. menu ve kuvvetlerle, bu kuvvetlerin tesirinin ve tekillerinin ortaya konmasmda, tabu ilimlerin tahlil eden Umi ineeleme yollarnnn kullamlmasmdan sonra belirmistir, Jeomorfoloji ara,tjrmalannm temelini, yerinde yani dogrudan dogruya yaprlan mii,ahedeler te,kil eder. Bu mii,ahedeler sirasmda, iizerinde morfolojk ara,tlnna yapdan aradnin yer,ekillerinde,unlar dikkate ahmr : 1 - Yertekili tasvir edijir. Bu tasvirler geli,igiizel degh, morfolojik izahlara yol acaeak ve bu izahlarl kolayla,tiraeak,ekilde yapllmahdir. 2 - Gereken yerler oleiiliir. Seviye farkl gosteren diizliikler, tabaulann uzanl,larl ve dah,larl gibi. 3 -- Goriilen hadiseler ve,ekiller haritaya gec;irilir... - Gerektigi taktirde kiic;iik bir c;evrenin krokisi allmr. 5 - YertekiIlerinin fotograflan c;ekilir. Bu fotograflarm. sanaturaue c;ekilmi, resimler olmasiddan ziyade, yer,ekillerinin morfolojik izahlarma yardlm edeeek ve birer vesika olaeak tanda c;ekumesine hina elmek gerekir. 6 - Ara,tuma yapllan yerlerin fckh bakimmdan olsun, jeolojik yapl baklmlodan olsun esas c;izgilerini belirten manz3ra krokileri. hususile daghk yerlerde panoramalar gibi resimler eizmek. bunlann gerc;ege uymasma miimkiin oldugu kadar dillat etmek lazlmdir. 7 - Vine bu arazinin yiiksekliklerini, c;ukurluklarml ve ba,ka morfolojill. hususiyetlerini ortaya ko}'an profiner c;izmek. bunian miimkiin ohlugu kadar kesit (makt'a) haline getirmek 14zlmdIr. Bu arajnrmalar sirasmda yapilacak en onemli ii, mii,ahedf'lpr sirasmda ge.-eken notlari, yaz! ve eizgi He yahut OI(}erek hemen gezi defterins oldugu gibi geeinnektir. Burada "oldugu gib], sozii iizerinde durmak faydali olur, e iin Idi :.nsan dii,iineesi. tabiatm gereeklerine bazan "olmasi lazrm gpldigi gibi., dii,iineesiyle olmayanlan katar ve hakikan bozabilrr. (,ezi df'ftf'ri siiz.ii uzerinde de biraz durmak zaruridir. Gezi defterinin hususiyetleri varrlrr: RII defter, cebe S1gacak,ekilde, fakat aym zamanda uz.unea profit ve kesitleri. versekli resimlerini, baska sahifelere fazla dagllmakslzln, alabilecek biiyiik luk r«olmahdir, (Denenmis en uygun ebad 12x20 em Iik defterlerdir. Bundan bask a, bu defterin sert ve kahnca bir cildi bulunrnahdrr. Bunun sebebi, bir yere duvanmaksrzm iizerinde yazlp eizmeyi kolaylasnrrnasrdn-, W. M. Davis, jeomorfoloji ara,tjrmalarmda gezi defterinin onemini lu sozlerle ne kadar giizel belirtmistir. "morfolojik bir ifadenin miikemmel olusundaki oleii, geeilen kilometrelf'rce yolda ziyade, ozenilerek doldurulmuj bir gezi defterinin sahife sayrsrdrr,. Gezi defterindeki yazrlarm ve resimlerin tabiatta miisahede edildijii,ekilde ve dogru olarak deftere geeirihnesini tavsiye eden von Richthofen da "ballangl<;ta vapi Ian ufak bir ihrnal, sonradan hie te hoja gitmeyeeek netieeler dogurabilir.. demekle, bu defterin biitiin gezi boyunea dikkatla doldurulmasmm onemirri ortaya koymujtur. Mahallinde yaprlan bu miisahedelerden baska, jeomorfoloiik eahlmalar sirasmda ee,itli haritalardan (topografya, [eoloji, tektonik haritalari gibi) resimlerden ve ba,kalati tarafmdan dikkat ve itina ile yazilml' )'er,ekli tasvirierinden de faydalamhr. Jeomorfoloji araftitmalarmm esaslarmdan biri mii,ahede ise, digeri de U1ukayesedir. Mukayese, gerek yerinde yapllan, gerekse dogrudan doruya olmlyan mii,ahedelere dayamr. Biiyiik bir bolgenin her yeri hakkmda bir tek ratltlcmm mii,ahedeleri. 0 bolgenin jeomorfolojisini yapmaga ekseriya yet Inez, Mukayeseye ba,vurmakslzln miinferit ara'hrmalarla bir memleketin veya biitiin yeryiiziiniin yerlekilleri hakkmda fikir yiiriitmek imkansizdlr. Bu sebebten, yerinde yapilan mii,ahedelerle tutamak noktalarl elde edilir, bunlar arasmda kalan bolluklar mukayese yolu He tamamlanarak genii bulgelerin jeomorfolojisi ikmal edilir. Mukayese, jeomorfolojik yore tiplerine ve gelilme safhalarma gotiiren bir yolun belirmesine hizmet eder. Jeomorfolojide esas arattlrma yollarml telkil eden mii,ahede ve mukaye den ba,ka, bunlardan c;ok geride gelmek iizere, deneyin de bir dereceye ka r yeri vardlr. Deney je'omorfolojide genii yer tutmaml,ur. Bunun sel-ebini toyleee belirtmek miimkiindiir: Tabiattaki yer,ekilleri ya c;ok genii yer kaplar ".(daglar gibi) ve)la deneye giremiyeeek kadar aglr tesirli olurlar. Buna gore., lliic;iik yeriere slabhen ve az siiren olaylar denemeye elveri,1i olabilirler. Bun- J>!. r arasmda oldukea faydah ne'ticeler vermi, olanlati da yok degildir: Daubree, Wrlu eakillarmm meydana gelilini deneylerle ortaya koymui, Hodstrom riiz

- 18 gar amehrmasivie koeli l,;akillarm doguunu belirtrnis, Linck volkan konileri ile maar teekkiiliinii gosteren rleneyler yapnll, Hobbs, Tarr, von Engeln,.laggar gibi arastrrrcrlar asmrna ve tortulanma olaylarr ile menrleres doguunll, kapma hadisesini, rlelta tesekkirliinii deneylerle giistermilerdir!ta bu arada Wurm (20 yll once) Tabaka basamakh versekilleriyle rlag etegi basarnaklannm teekkiiliinii bile deney lerle ortaya koymaga l,;ahmltir, Jeomorfoloji sahasmrla l,;eitli arasnrrna yo llarr, olavlarrn ifarlesinrle kenrlini giisterir. Perspekrif resim. kabart ma ve blokrliyagram usul!eriyle yersekillerinin ifarlesi bir yana brrakihrsa, jeomorfolojirle iki esash ifarle yolu belirir: i:l b Soz ile ifade, Harita i le ifade. Her ik isinrle de su es.isla r miisahede olnnur : 1 - Ya sarlece tasviri bir ifade ekli vardir (yani haritalarda morfografik bir hususiyet varrllr.) '2 - \'eya rakamlarla ifade edilmis bir hususiyet mevcuttur, (haritalarrla morfometrik bir oze-llik vardrr.). -- Yahut izah h - tasvirh bir yoldan girlilmitir (haritalarda morfojenetik bir yol takip erlilmitir. ) - 19 3 - Morfojenerik haritalarla versek illerin in ifadesidir. Hun la r asr] j('omorfoloji haritalarrd rr. Yak in vakitlere knrlar bu tirrlii haritalar pe k azrll Fakat morfolojik ar.rsr n-ma larm artrnasivle bnnlann sayilarr c;ogahllllir. llrasllll" da hernen be lirte-lim ki, hunl.um S.trISIo hernen her memlekette, hug-iill rle jeoloji haritalarmdan Gok daha azdir ve miinferit biilgelt'rt" ait Iarkh iilcd.li morfoloji haritnlari uievcuttur. Btl gihi haritalarda arm vasta bulunan ve arm tarzda rneydana gt"lmi 0\,11\ reqe killeri avirdedilebilir. Arava zamanm rl,1 ka ntlnlmasiyle harita. bijlgt'nill mense'ini ifade et mek hususivet mi kaza mms olur. Eger jeomorfolojik bir haritada bir tektonik haritasinda bu lunmasr gen. ken elemanlar Iazla yer tutmussa, bu takdirde bir morfo - tektonik haritadan hahsolunahilir, Yine bu urarla jeornorfoloji ve jeoluji olaylarrru birlikte giisteren haritalar da vaprlnus ise de bunlar ancak zaruretlerden iler] gpll1litir Yoksa jeoloji ve jecruorfoloji olaylarrrn birbirinden ayrrdetmek lazirud ir. Olc;eklerine giire, Geitli jeomorfoloji haritalan vardrrki, burrlarr gene'l VI' ozel jeomorfoloji haritalan halinde avrrdetrnek rniimkiinrliir. Hir genel morf'o loji haritasmda vontukdnjilar, tabaka basamakh voreler. ciik.iintii sahalarr, vo l kanik yersekilleri ayrrdedilebiltr. Bir iizel morfoloji haritasmda ise vontukdiiz IE'r, sek iler, yarmavadiler gibi nisbeten kiic;iik yersekilleri giisterilebilir. I Iarita ne kadar biiyiik olc;t'k.li ise teferruatl 0 Kadar GOk. ifarlt' etmek miimkiin olm. Hunrlan anlalhyorki, yeqekillerini harin yolu ile ifarle etmek hususunrla iic; hal varrllr : 1 - Morfografya haritalan yolu ile olan yeqekli ifarlesidir. Bu tiirlii haritalarrla yeqekli toplulnklan (dag, plato, ova.,.) ifarle edilir. Eger topografya haritalarmrla yeqekilleri iyi belirtilmise bu ihtiyal,; bir rlereceye kadar girlerilebilir. Bu gihi haritalarda tepelikler, rlaghk yerler, ovalar gosterilir, muayyen dag l'kilh'rini ifade etmek, vadi tabadidi yamal,;lanlan ayltdetmek, l,;eitli mpdlleri ihtiva eden yerleri giirmek miimkii'n olur. u halde morfog' rafya haritalan yerekillerini esas tutar. Topografya haritalan ise yeqekillerinin grafik birer ifadesi olarak gereken esaslan veril. 2 - Morfometrik haritalarla (bunlara kartogramlar da denir) yeqekillerinin ifadesirlir. Eu tiirlii haritalum bamrla Heliefenergie haritalan gelir. Bu tiirlii haritalarrla bir biilgenin biitiin nisbi yiikseklik farklannm, belirli mesalelpr dahilinde. ortalama yiikst>klik klymt'tlt>;'i ilade edilir. 1\IeseIa: Giineybatl A/manya ve nyana hayzasi ic;;in yapi!nll olan bu gibi haritalarda, daha ziyade, rahmlara bagli kalmaktan dogan ematik ve geometrik ekiller halinde bir goriillii belirmitir. 13n yiizrlen bu!ls1lliin, yeqekillerinin plastikligini irade edecek tanda GizilnH'si gerekmitir. Bnnunla beraber. bir bulgede mevzu kaide sevin'sinin degerini bir rlereceye kad'lr belirtebilmesi. yerine giire yiikseklik basamaklanlll giistermpsi, biidece biilgedeki yiikseklik nisbetlerini ifarle etmesi bakllllmd,ln htl gibi haritalar olrlnkc;a faydahrllr.

- 20 SISTEMATIK JEOMORFOLOJI ( Yersekli Sistematigi ) ------ Takrjben karalarm uzamhlb yerlere tekabiil eden geni sahalart cercevesi i'iiine alrms bulunan jeomorfolojinin pek ((eitli biiviikliik ve bicim farl>.! giisteren yersekillerini, konularrm, sayrsiz de recede analitik bakrmdan incelemek VI' bir tasnife rabi tutrnak gerektigi gibi, onlari sistematik bakimdan da miitalaa etrm-k lazrmdir. Boylece tiirlii kategorilerde toplanan yersekillerrni, ekil ve mense bak unmdan, daha esash snrette kavramak miimkiin olur. Gercekten yeryiiziindeki niitun yersekilleri ya kabartr veya cukurluk halindedir, Bu kabartdar ve cukurluklar cesitli biiyiikliikte oiur: bunlarm pek kii'iiiikieri bulundugu gibi, pek genis yerler kaplayanlari da giiriiliir. Bu iki deger arasmda sayrsrz intikal halleri de miisahede olunur. Analitik jeomorfolojide bu ekiller incelenirken, onlarr meydana getiren kuvvet ve olaylarla iklim bolgeleri ve jeolojik yapl gozonune ahmr, Boylece akarsu asmdumasmdan ve biriktirmesimien dogan )'eqekilleri, karstik ekiller dedigimiz eriyen talarm yerdeki yer)'iizii ekilleri, bulundugu kar ve buzun oymasmetan ve ylgmasmdan meydana gelen yeqekilleri, kmak ve <;Iplak bolgelerin ekilleri, deniz ve gol klplarmm yert'killeri. volkanik olaylarm hiikim oldugu yerlerdeki ekiller ve nihayet biitiin bll ekillerin tektonik hareketlere ve yaplya bah olan tipleri iizerinde durulnr. BII te ekkiil artlan ve tarzlan i((inde ve hepsinde <;e itli biiyiikliikte <;ukur ekiller bulundugu gibi, kabartl halindeki ekiller da geni yer tutar. Baka bir sozle, hepsinete bu ekiller, ((ok vakit biitiin ((e itlilikleriyle yanyana bulunurlar. MesPiii: ba ka ekiller Akarsu a mdlrmasmm esas oldugu yerlerde vadiler v«: halinde 'iiukurluklar ((ok yer tuttugu gibi, bunlar arasmda tepe IeI', slrtlar, daglar da geni alanlar kaplar. Bunun gibi, karstik yorelerde de dolin, polye gibi ((ukurluklarm yamnda ((e itli bi((imden tepeler, e ikler, daghk yerler yiikselir. Volkanik bir sahada da kraterler ve 'iie itli ((anaklar halinde I;uknr yerler bulundugll gibi, bunlann yanmda daha dogrusu bunlarla icice olarak volkan konileri. ((e itli tepeler ve platolar bulunur. Hatta oyleki, iklim artlarmdan dogan i leyici kuvvetlerin bir arada bulunduklan yerlerde bunlann bir ka((l halta bir((ogu yanyana ve i((i((e bulunabilirler. l\leselii: Kar ve bu<l a mdumasmm ve Ylgmasmm esash yer tuttugu sahalarda akarsuyun oyma ve biriktirme ekillerine de raslamr ve eger burada arazinin yapm kalker ve jips gibi eriyebilen ta lardan ise karstik ekillere de aym yerde raslamr. Ancak, bu ekiller ister bir kuvvetin (akarsu, riizgar, buzul, deniz i lemelerinden biri), isterse bll kuvvetlerden birka((mm mii terek i lemeleriyle liieydaj1:> gelmi olslln, ((ukur yeqekli ve kabartl halindeki yer eklinin kendine - 21 sus i aretlerle ayrrdedilrnesi, adlandirrlabilmesi ve hir bijlgerle bunlarm kli verme bakirmndan gosterdikleri tesir mutalaa ed ilebilrnelid ir. Meseld : rn teskileden yersekilleri arasmda daglar, dalgah arazi, tepeler basta gelir. Iardan rnesela tepeleri gozoljiine almak icabetse, saylslz cesitlrlik giisteren yer ekli hakkmda unlan diisurrmek miimkiin olur: Bu tepeler acaba p alardanrrn dogmu tur? Yani pgmli tepelerimidir? Vokkan konileri, hevean ileri gelen tepelor, akarsu hiriktirmelerinden dogma kabarrk hklar, moylgmtilan, kumullar, de niz kiyrlarmdaki kabarti yerleri...; hep bu <;eit Ierdendir. Yoksa hu tepeler tiirlii kuvvetlerin oymasi ve sularm siipiirmesi riyle 'iieheleri oyularak ve boylece baska hir araziden aynlmak su reriv lemi \kiil etmislerdir? Vadiler arasmdaki kabartrlar, dag eteklerine vak m yerler.,i""-t kabarikhklar, derin menderesler boyunda menderes halkasiyle eevrilmis mular, daglarhl doruk larmdaki disl] veya yassi kabartrlar, buzul sahalarmi horgii'ii kayalar, sert taslarm yurnusak taslar arasmda yer tutrnu s olma \ln dogan sertgenler, dilzliikler ortasmda rei' yer yukselen adatepeler... hep,e,it tepelerdendir. })I goriinu leri bakrrmndan tepeler birbirine ok ben r. Oyleki, mesela bir yam acrk ve nal bicinrli ik i tepeden bi-jniu kii<;iik ltrater 'iievresi ve digerinin ise ileriye dogru uzanllll bir kuruul oldugu 0 halde tepeleri ve tepelik yerleri, morfolojik esaslar giiziiniinde Iebilir. HJdugu takdirde, birbirinden a)'lrdetmek miimkiin olur. Biiylece, son za. _.larda haritaclhkta biiyiik geli meler gosteren fotogramptri usuliiyle harita 'JJ1ak hususl1nda bu yoldan faydalamhrsa, daha esash bir cahma yoluna giif olur.. Bu hali 'iillkur yeqekille'i ir,;in dp siiylpmek miimkiindiir. llkur yeqe,eri arasmda uzun 'iiukllrluklar bir;iminde olan vadiler, dairemsi yahut huna,n bir ekil gosterpn 'iianaklar, birpr oyuntu.reri halindp hpliren ma!iilral,lr.a gelir. Bunlardan mesela 'iianaklar gozoniine ahmrsa, yine sansiz \;{'itlilik.,,,,.u teren. bir klsmmm da i'iiinde sular birikerek. gol olmu buhlllil[j bn tiirhi 'r,ekilleri ir;in unlan diiiinmek icabeder: Bu canaklar acaba 0Yl1lmalarlanll,xiiI etmi tir yaui oyuntu 'iianaklanmldlr? BU'l.larm Oydllg-ll <;anaklar. kars :al'azideki doliuler \'e 'iilkmaz\'adiler, polyplei' midir? Yahut ruzgarlanll oy <;anaklarmldu? Yoksa bu <;anaklar, birtaklm ukurluklarl\l bir yprinin nmasiylemi meydana gelmi lerdir yani ylgmli r;anaklannlldlr? Ppk <;011. leri blliunan bu tiirlii 'sertle melerden Heri gelmi <;anaklar araslllda hir inin heyelan etmesiyle kayan kiitlelerin bir vadiyi tlkamasl, dag etegi do,qtiilerinin ve birikinti kollilerinin yine bir vadiyi,'pya <;llkur ha ka hir tlkamasl halleri bulundllgu gibi. menderes halkalannm gelimp netlepsi slodan doan yanmay bicimli r;anaklar, buzullu yerlerde morpnler araa kalml I;;ukurluklar, kum tepeleri arasmda kalml 'iiukur yprler.. lih. bll :P ylgmtl 'iianaklarmdandlr. Niha'et, )'prin ir;inden gplpn ku\'vptlerdpll dog- patlamalardan ileri gelen ve piiskiirme yerlerindpn tepkkiil pden C(' itli klar vardu ki, bunlar ataiiida krater, maar, kaldera soylenebilir.

- 22 (iiriiliiyorki. siiyle nr-n misaller VP hurada siiylenmiypn daha bir<;oklart dl,ekil baklllllndan (1IIllrfografik hakundan ) tpppdir VI' Ganaktlr. Bu l;eitli tepeler in ve <;allaklartll birbirindpn Iarkun II iki noktilda uramak jeomorfolojinin vazifesidir : ---------- Ru t'kill('rin vaprlart (Striiktiir) arasmdnki fark. 2 - Hunlarru mevdana geiilh'sindl' arnll ulmus huluuau kuvvetler ve olav lar araslildaki lark. o halde, dl giiriiniileri hak mundan birbirine pek benziven hireok.v er ekillt'ri, gprr,;ekte r,;('itli kuvvetler VP farkh olavlurla meydana gei11li. hirbirinden ayrl hususiyetler ve yapilar gostprpn t'killprdir. lste ekillprin bu meydana gpliinin ve vapiyle ilgilerinin sistematik jt'omorl"lllnjide aralurtlmasl gerekir. Buua gorp. araaiye Clkml bulunan ve yerekillprine jeomorl"olojik yollarla niifuz etmek istiyen bir arastrnci ve hu arada bir haritacr, once miisahede pttili'i ek.illerin ovulmalarlarm. voksa p)lmalarlaml meydana gelmi oldugunu arastrracak, daha sonra bnnlarlll ne tiirlii bir yaplya sahip olrluktarmi tesbite c;;ahacak. nihayet hangi kuv\'ptiprin buy It' bir yt'rpklini meydana getirmil 01 dugu iizerinde duracakllr. () halde. birbirine pek yakm olan meselii iic c;;anaktall birillin,{(llkanik patlamalardan. digerinin kalkerin erimesindell. bir digelinin ise birikinti konilerinin bir vadiyi t1kamasmdan ileri gelmi bullllldug-uiiii miiahedp t'debilecpktir. Yine yanyana bulunan meselii iki tepeden birinin eski bir platonun ammasmdan arta kalnl1 bir tepe. digerinin ise yumu ak Iabakalar arasmda bulunlllul olan sprt bit tabakanm ammaya dayamkhhk giislt'rlllt'sindell ileri gelllli bir tere oldllji;unu giirecektir. ltp bu kitablll t'sas konusllnu bll Pkillt'rin sistematij i delllek olan jeom')rfnlllji tpkil pdecpk. saylslz pkillf'rin kolayca ka\'ranabilmpsi i<;in bir mii ahelle t'll1asi verilnlt'sinfl <;ahl1acaktlr..i"nlluwfllllljide analitik )'oldan baka bir de sistematik yota gidillllesi ii yt,"i d( ji;ildir. Daha A. Penck'm :\lorpholllgip del' ErdoberfHiche adh eserinin ( 1R9.J.) ikinci cildinde, ypr ('killeri sistematigi. daha 0 zamandan belirtilmi, Supan da bu yola unpm vprmi. Pasarge is(' bu humsta r,;ok daha gpni OlC;;iilii al!lllliar atllmasma r,;ahml lir. Ru sonnncusu. hatta daha ilpri giderpk. yer pkli sistpmatigini dipr tabii ilimlere liydurmak istemi VP her zaman jeo IIlOrfolojidp zaruri olmamakla bpraber. onlarda oldugll gibi, )'erpkillprinde de 511111'. lihp, taklm. familya. cins. tiir'lpri aylrdetmek istpmitir. Ilugunkii jeo Il1llrfolojidt'. bu derecpdpki bir "iiu" sisternatik" den gittikr,;e IIzaklat1mlltlr. Bunllnla beraber Passarge, 129 tla ne rolunan Beschreibende Landschafts Klllldt' (tas irli yiirp bilgisi) adlt eserinde yeqekillerini sistematize etme baklmllldan, jeomorfoloji <;er<;evt'sine \'e mutevasma daha 1I)'gun bir yol sec;;mi, 23 ancak miimkiin olanlarmm boyle bir simflanma turzt bulabilecegini gostermitil'. Ona gore, yersekitler! toplulugunun temelini "esas sekiller.. (Grundformen) teskileder. Iesela: Tepe, miinferit dag srrasr, vadi, c;;anak. etrafi r,;evrili ova bunlardandrr, Bu miistakil esas sekiller. miistakil olmayan parcalardan meydana gelmitlenlir. Iesela dag: Zirve ile ) amaclardan ve etekten terekkiip eder. Bunun gibi, vadi: Vadi yamacl ile vadi tabam ve akarsu yatamdan miitesekkildir. Yamacta da yalr,;m kuyahklar, sivrilikler ve kuleler bieiminde kaya r,;lkmnlarr oulunahihr. I\liistakil ohnayan bu paroalara da.. sek il unsurlarr " (Formenbestandteile ] ad im vermistir, 1I\asllki, bir kirnyasal madde kendini meydana getiren birtakim unsurlardan miirekkeptir. yahut hir granit kuvars, feldispat. mika unsurlarrndan terekkiip etmistir, esas yersekilleri de i te boyle bir takrm, unsurlardan (pilrl.;alardan. boliimlerden) meydana gelmi bulunmaktadir. Lmurni arazi sek ijler] yarnnda bu esas sekiller, urnumiyetle kii<;iik tesekkiiller halinde kahrsa da, bunlar arasmda da biiyukleri bulunabilir (Biiyiik tepe, geni ova, biiyuk canak.. gibi). Ancak, rnesela daj{larm belirli bir temel iizerinde hirlesmeleriyle daha bir birlik belirirk i, buna da gruhu, dalt sua II denir, Esas tekillerden terekkiip eden boyle hir topluluk. tabiatte 0 derece onemli yer tlltarki. bllnlarm yanmda t'sas,ekiller birer buliim halinde kahr. r,te esas ekillerden terekkiip eden bll teekkiillpre de Passarge grup,ekiller (Gruppenformen) adml vermi,tir. HII gmp ekillerinin de birlemelerindt'!n daha geni,ekillpr dogarsa da. bllnlara kesin bir ad verilmemitir. Fakat bazl bolgelerde daima aym grup ekilleri 0 derecede geni yer tutar ki, bu takdirde tekil bolgesinden (Forplengebit'tt'!) bahsoillnabilir: Tepelik biilgpre kar 11bk mala bolgeler. S1rada bolgeleri... gibi. Yeryiiziinde aym tarldaki,ekil biilgeleri, bazan birbirine bagh ve yanyana. bazan da aynksl bir ekilde goriiliir kit bu takdirde de ekil kua{h (Formpngiirtpl) belirmi olur. Hu sonuncusu, aym,ekillerin en gpui, yer kaphyamdlr. o halde basitten miirpkkt'be dnji;ru slra ile. tekil IInsllrlal'l... esas,ekiller.., '. grup ekiller.. ile bllnlarm geni )'er tutan halleri olarak..,ekil ljolgpleri" ve.. ekil kuaklan., sistpmatik jeomorfoloji ir;inde CIlk."r ve kabartl,ekil hususiyeti gozoniine ahnarak ar,;lk bir giirii sahibi olmaya yard.m eder. ftte Passarge'nin bu yoldaki diiiincesi hulasa olarak budllr. Jeomorfolojinin kendi biinyesinc uyar tarzda. yer,pkillerinin akuli esaslan gowniinde tutularak. belirli bir sistematige dogru gitmenin faydasl her :laman adla'llml. bu arada O.Maull'un Geomorphologie adh kitabmid ( 1938) sonunda, sadece 9 sahife kadar yer tutan bir klsmmda, sistematik jeomorfoloji Iiste hlinde vprilmilir. Birok yerlerinde teferruata r,;ok kar,;jiml bulunan bu Iis "!ede, ana r,;i7.gileriyle basit ekillpr.. ile "miirekkep ekiller,. (yore tekil eden. fekiller) pie almml, bunlarid da herbiri r,;ukur pkiller (Hohlformen) \;e ka Nrlk,ekiller (Vollformen) olarak ikiye ay'jr(i('dilmi. kur,;uk ekiller de gozii' laune almmltlr.

-24- -25 Ozdlikleri kisaea belirtilen bu sistt'matik jeomorfoloji gorulerinden herbirinin faydah cihetleri vardir: Passarge, ovalar, kabanklar, I,;ukurluklar halinde gozonune aldlgl esas ve grup 1ekillerini incelemij ve bunlarm,ekil unsurlarrm arayip feil bolgt'leri ve 1ekil kusaklarma doliru gitmi,tiu ise, basit fekillerle bunlarm I,;u.kur fekillerini (vadiler, oyuklar, qanaklar, magaralar) ve kabarik,ekillerini (basamaklar. dalgah arazi, repe, dag) goroniine aim If, bunlardan herbirinin kiil,;iik ve buyu fekillerini ayrrdetmij bundan sonra bolge te,kileden karma 1ekilleri ayn ayrr I,;ukur ve kabarn fekiller halinde (ovalar, havzalar, daglar weklindt') miitalaa etnlif' bu sonuncu listeye buzul, 1,;01, klyi,ekillerini de eklemek zorunda kalnnjnr. Biitiiu rrriitalaalar ve goru,ler arasmda, iizerinde durulacak onemli bir nokta, ister qukurluk isterse kabarikhk halinde bulunsun, esas yer1ekillerini, kendilerini meydana getiren unsurlarla birlikte goziiniine almak ve bunlarln, tabir caiz. i.e. te1hi.lerint' imkim verecek cihetleri belirtmek en dogru yol ola cagl kanaatmdapz. l1t l.'" hu kitapta Tiirkiyede en 1;ok gorulen esas 1ekiller gozoniinde tutularak, Hiyle bir yol tercih edilmij- mumkiin oldugu kadar kisa ve aqlk bir lekilde yertekillt'rinin husu.iyetleri bt>lirtilmeye l,;ah11lml1, bunun il,;in de mukayeseli hir cetvel tanzim edilmi1tir. Bu yolda rakip edecegimiz plam I,;izmeden once. bu hususta bir iki omek vermek faydah olur. nirl,;ok esa. 1ekilleri ihtiva eden klydardan hahsolunurken mesela bir de.. yiiksek klyl" teriaui gel,;er. Bunun hususiyeti nedir? Her- yiiksek kip bunlardannlldlr? Yiiksek klylp hangi o7.ellikleriyle tamyabiliriz? Yani boylebir klylnm., 1t'kil unsurlan,. nelerdir? Bir yiiksek klymm esas ii1.ellilii IU ft'kil.\1nsurlarmdan terekkup etmi1 olmasmdadn: 1. Yar. 2. Dalga oyllgu, 3. Dalga duzliigii (kl}'l platformu). 4. Dt'nizalu kanatl. imdi bunlarl misal olarak klsaca tahlile I,;ahahm 1 - Dalga oyugu, klylya \'\II"UP I,;atlayan dalgalann ilk i1idir. Ba11angll,;ta bir kt'rtik halindt> bt'lirir, sonea oyuk biiyiiyerek in bil,;imini alar. Bu oyugun alt yuzii (tabam) deniz seyiyesi ite takribt'n bir hizadadir. Deni'lin yiikseldigi 703man (Med 703manmda) ise burasi su altmda kahr. Oyugun buyiimesi 51raSlnda kopan ta1 parl,;alarl yam yassl klyl I,;akillan halinde iflenir. Bunlar dalgalar 10 I,;ekilmt'si slrasmda al,;lga dogrtl siiriiklt'nir. 2 - Yar (falez), oyugun il,;eri dogrll derinle1mesi ve buyiimesi sonunda, ustte dayanakslz olarak U103nan kayalarm muvazenelerinin bozulmasl neticesindt' kiitle halinde koparak alat'ka yuvarlanmalar10dan dolian dik pmal,;lardlr. Bu takdirdt' yar. eski a'1omadan onct'i eski yamal,; sathl ite bir I,;lkmtl telil edecek fpkilde birle1 ir. Bundan anla1lhr ki yar, yalmz dalga amdlrmasmm ve' oymas101o dogrudan dogruya yapugl bir tekil olmaylp, bu 1 eklin bt'lirtmesinde dalgalardan bu1ka kayma ve gol,;melerin de miihim yt'ri vardlr. 3 - Dalga diizliigii (klyl platformu ), yar'rn durmadan gerilemesiyle meydana gelir ve yar'm oniinde denize dogru uzamr, Yar'm gerilemesi, dalgalarm yar'm etegine dokundugu yani orayi kemirdikleri miiddetee devam eder. Boylece, kiyr platformu da bu gerileme derecesinde biiyiir ve hu gerilemeyi takip eder, Dalga duzliigii, denize doru hafif meyillidir ve iizeri diirndiiz degildir, Uzerinde yer yer cakil, moloz birikintileri, kopmuj kaya parl,;a Jan bulunur. Denizin normal seviyesi zamanmda deniz sulan altmda bulunan bu duzlug-un geni,lig-i. klyl boyundaki tabakalarm, tajlarm dayamklik derecesirre bag-h olarak gelifme imkam bulur. Su seviyesi devamh bir kararhhk gosteren denizlerde yani gelgit (met - cezir ) olaymm pek az oldugu yerlerde klyl platformu daima deniz altmda kahr ve burada dalgalarm kemirmeleri devamh olur. Gelgit olaymm bariz oldugu verlerde ise cezir zamanmda bu diizliik yiize I,;lkar. KlYI platformu genijledikce dalgalarm tesiri de 0 nisbette azahr. Nihayet oyle bir durum belirir ki. en sidderli dalgalar ve deniz seviyesinin en fazla kabarabilecegi andaki dalgalar bile artrk yar'a ulasamaz olur, BOylece, dalgalarm oyrnasiyle vukua gelen yar tesekkulii duraklar. Baflangll,;tan bu son safhaya kadar boyle dik kiyilarda tabakalann uzamj fekillerine ve asmmamn safhalanna gore <;efitli tali derecelerden bicimler belirirki, bu gibi kiyrlardaki oyuklar, kapr bicimli delik ler, dik kiymm oniinde sira sua uzanan yerli kayalar bunlardandrr, 4 - Denizalri kaysan, klyl platforrnunun, al,;lga dogru, denizaltmda sona erdigi yerde baflar. Burasl dalgalarla afmmadan once eski arazi 51rt1Om afagl yukan afmmanm bafladlgl yer yakmma diifer. Afmmakta olan klyldan engine dogru beliren akmularla ince maddeler, al,;lga dogm suriiklenir ve dalga diizliigunun oniinde bir nevi dokuntu yeri belirirki, burasl denizaltl kanaudtr. lfte. bir.. esas 5ekil., ornegi olan yuksek klyl ve onun 4 unsuru bunlardlr. 0 halde dik klymm tanmmasmda bu unsurlann onemli yeri vardu. Boylebir esas fekilde. bu unsurlardan herbiri ayn ayn gelifkin olabildigi gibi, bunlardan birinin veya ikisinin bariz oldugu da vakidir. Bu sebepten, her kayahk ve yukst'k klyl, butun ozelliklt'riyle bu dik klyl tipine uymayabilir. Denizden yiizlerce metre yukseklikte oyle kayahk klyllar vardir ki, hurada tipik 'yar ve dalga diizliigiine rllslanmaz. iinkii burada dalgalarm tesiri I,;ok onemsizdir (Mesela: tabu birer dalgakuan durumunda uzanan sua sua adalann, bulundugu Ualmal,;ya klyllarmm i<; korfezlerinde ve koylarmda hal boyledir). Buna karflhk. hayli al<;ak ve deniz yiiziinden to - t 5 metre yukseklikte oyle all,;ak kayahklar varchrki, burada gerl,;ek yar ve dalga duzliigii tefekkiil etmiftir. <;(unkii buralarda dalgalarm tesiri fllzladu (mesela: Marmara denizinin kuy klyllannda oldugu gibi). Ou misalde goriilen hususiyetler ibi yahk ve all,;ak klyllarm esas fekli 'bin de hususiyetleri ve tekil unsurlan vardlr: KIYI kordonu, deniz kulagl. klyl goheri, kumsahar bunlardandlr.

- 26 Bunun gibi, yiiksek daglann esas tekillerinden biri olan buzyalamm da yine t unsurlarl vardrr: 1. Arka yamac;;. 2. Taban, 3. Etik bu esas t eklin ekil bajhca unsurlarldlr. Btl te\j.illerden her birinin C;;etitli biiyiikliikte olanl1fh vardrr ve bunlarm bir yerde loplanmalarmdan grup,ekiller meydana gelir.l Mesela: Yiiksek daglll yerlerde buzyalaklan nekadar Sik ve cok ise, 0 daglar 0 nisbette sarp olur. Buzyalaklan ya buzul devrindeki buzkar (neve) larm yatagl veya umammlzdaki buzkarlarm oyduitu verlerdir ki, en c;ok vadi kokiiniin (vadinin ba,langlc yerinin) buzkar oymasma ugraml' ve bu durumu kazanmlflanhr. Burada bugiin buzkar yoksa ve kayahk efik heniiz ac;llmamlfsa taba DID bulundugu yerde sular birikerek gol tefekaiil etmis olabihr, Yukarlda sistematik jeomorfoloji iein belirtilen hususlan gozoniinde tutarak ve Tiirkivedeki yer,ekillerinin esas,ekillerine miimkiin oldugu kadar fazla yer vermeye c;;ah,arak, bu kitapta esas,ekiller ve onlarm unsurlarma yer verilecek., zaman zaman grup,ekillere de dokunulacaknr- 0 halde fimdi, sayrsnl: c;e,itlilik gosteren esas tekillerin bafhcalarm, bir eetvel halinde belirtmek faydah olaeak ve mukayeselere imkan vereeektir. Royle bir cetvelde esas lekilleri ve bunlann tekil unsurlanm kisa ve miimkiin oldugu kadar belirtmete c;ah,tlk.. Sistematik yerfekilleri cetveli" adml verdigimiz bu eetvelilt' hazulam,mda fo}'le bir esas taip edilmi,tir: l'asll ki, tabiat bilimlerinde bir.. bitki alemi" ve bir" hayvanlar alemi.. varsa, avanz, relief, yel,ekli gibi adlarla belirtilen yeryiizii fe\j.illeri de bath ba,ma bir varhk te,kil ederki, bunian da., yertekilleri alemi.. olarak adlanduma\j. miimkiindiir. Aneak, yer,ekilleri alemi, mesehl. botanik, zooloji, paleontolojideki tasnife ve boy Ieee sis tern a t i II e (sldlf, fube, taklm, familya. dns, tiir) tamamile uymamakta, kendine mahsus bir sistemetigi gerektirmektedir. Sistemati" jeomorfolojinin esas ko BUlunu tefkil edeeek olan bu I,;lkar yol olarak, toy Ieee yapllmak erekir:.. yer,ekli sistemati,:!;i", dii,iincemi1:e gore, en.. Yer,ekilleri alemi.. ic;;inde, anatekil diyebileeegimiz oyle birtaklm yeryiizii tekilleri vardlr ki, bunlar.. yer,ekilleri boliimleri 0, ni te,kil eder ve iki biiyiik boliim halinde goriiliir: C;;:ukur,ekiller. kabank,ekiller. Bu iki.. anatekil.. boliimii ic;;inde.. yer,ekh Slmflarl.. bulunur. C;;:ukur,ekillerin Sl- DInan fudlardlr: Yarmtllar, vadiler. oyuklar, c;;anaklar, magarala'r. ovalar, havzalar, Kabarlk,ekillerin sldlflan ise funlarcllr: Rasamaklar, tepeler, dalgah arazi, dajlar, eaas hatlarile klyl fekilleri. Bu yer,ekli 5lnlflanndan herbirinin ic;;inde eaa fekiller (kllavuz fekiller) yer tutar ki, bunlan.. yer,ekli nevileri" olarak gozoniine almak miimkiindiir. Sayllan pek c;;ok olan ve bu kitaba aynea eklenmif bulunan., sistematik yer,ekilleri eetvelinde.. mukayeseli olarak goriilen bu yer,ekli nevileri (esas,ekil veya lulavuz,ekil) ic;in mesela,oyle bir ornek verelim : - '1 <;(anaklar smifr icinde su versekli nevileri bulunnr: c;;:okek. krarer, maar. kaldera, atrto, dolin, uvala. polye, heyelan «anagl, birikiuti konisi,ana"h, delta canal, koprnus irmak «anath. rrrnak seddi «anal. «If( seddi «anal1l. buzul seddi «allal1l. moren seddi «anagl. dil seddi «anaglt tombolo «anaih, lilv seddi c;anagl. volkan seddi Cilnagl. riizg'lr oyuntusu c;;anaglt sun'i set «anagl. Hasamaklar strnft icinde eie lu yersekli nevileri bulunur : Krrrlma basamajh. bil, kiilme basamag). kubbelesme basamagl. tabaka basarnajn. doruk basamath. lay ortiisii basamil{!j. sek i, tabaka sekisi, kole dole'gi basamajh, afm oyulrna basamagi. kaysat -basama;::l. birikinti konisi basamagr, heyelan basamagl. nioren basamagl. kalkertiif basamajn, huzul arazisi basamaklan, yar kip sekisl, sun'i seki. Bu,ekil nevilerindeu herbirinin.. IE'kil unsurlan.. vardrr kit bunlarm yardmriyle, hir esas sekil (kila\'ll'z ekil) tayin ve reshis olunabilir. Bovlece,, ayni yersekli stmf'i lcindeki baka,ekil nevilerinden ayrrdedilmesi miirnkiin i olur. Ite yersekli iilt'millin sis t e mat i gin i n bu yolla belirtile'bilt'cegilli sal myoruz. Ancak, oyle }erfekilleri de vardlr ki. bafh bafma bir topluluk telkil 'E'der Vt' bll toplllluk ic;;inde hirden fazla y':,r,ekli DE'vileri bulunabilir. MeseIa: Vadi aib. bir kmm ovalal'. havzalar, dalar budlarm bafheasldlr. Biiylece, bir dagda rert'kli sldlflarmdan olan \ adilpr. basamaklar. tepe-ler. da1li bi«imine tesir E'eit'n <;f'itli lipvile'rilp (esas E'killerile) hulunabile'cegi gibi, yarmlliar. 0Yllidar. magaralar eiil arm eiagda IlIt'v<:1It olahilir. Ite belirli bir me'kim dahilinde tiirlii It'kil SlDlnal'l VE' ne\'ilerinill bir arada bulunduj!u yerekilleri de., grup It-killer " aei, altmda t0l'lannllftlr. ('rur,ekille-re'. slrau diiftiikc;e, lr-itabld tiirlu Yf'r1E'rinde tafsililth olarak temas edihllitir. Sistt'matik jt'onwrfolojillin anar,;izgileri biivlect' belirtildikte'n sonra. bu bo Hinii tarzldl II lema ill' Hadl' E'eiebiliriz. : \'. I t l.illt,,'i \ t,,', I.lj biiliim-i \ ' I', I,\i \ "I,,'I.1i II'" Hel'j \, r, 1.1i ( :.'11(1,ilemi Ie,.; ( \ lilt,\('re"li ) lllln:"'1 <' r-:h Sf'!dl "'.'" ",I." liz 1;('l.il ) -+ 1I1I"I'11l1'I,:,d,ilI..r

-28-29 Bu esas tasnif tarsr belirtildikten sonra, yersekilleri sistematigiin hatlari toyieee icade olunabilir : I IYer,eluUeri lilemi Yarmtrlar Vadiler Oyuklar } Herbirinin } H" esas <;ukur,ekiller { (jallaklar esas fe- feklin unkilleri surlart Magaralar Ovalar l Havzalar J J ( Basamaldar T...I" Herbirinin H" esas Kabarrk fekiller Dalgall arasi esas fe- fekjin fekil Daglar killeri unsurlan KIYI fekilleri ana II Grup sekiller Bu kitapta bulunan herbirini, hususile esas fekiljeri (yerfekli nevrlerini ) miimkiin oldugu katlar tafsilatile goriirken. bir yantlan yerseklinin fizj'onomisi en a\;lk ve kisa ft>klije beiirtilmege t;ahfllacak. bir yandan ria bunun i<; ve dl' k.uvvetlerle ve arazinin biinyesile olan ilgisi ortaya konulacak, tasvirli izahh bir yol takip olunacaktlr. CUKUR EKILLER Yeryiiziinde cukurhik tefkil eden yerjekillerlni foylt"ce uyrrdetrnek miim,kiindiir. : Yannnlar, vadiler, oyuklar, <;anaklar, maj{aralar. ovalar, havzalar. imdi bunlari ayrt ayrr gi)r! lim. VARINTILAR : Yarmtrlar. yiikst'k.lik halindeki her rentt'. hususiyle daghk. yerlerde srk, Ilk goriilen ve bu araziye dilik dilik bir fl'oriiniif veren fek.illerdir. (jefitli lmlyiikliikte olanlari vardrr : Hir vera bir k.a<; metre uzunluktau riizlerce '* JIletre ve hatta daha IIZIln olanlarma kadar her tiirliisii mevcuttur. liepsinin.,&zelligi toyle hnlasa edileblllr. Bunlar IIZ1ln \;uk.llrlllk.lanhr. k.il uusunlarr. ara.mda tlmlar kaydedilebihr. <Juk.urlllfCun bazan oluk, hazan k.ertik. f{.klindeki ". dar tabam, ekseriya dik )'ama\;lan, hir yi)nf> tloj{n1 olan ve \;ok vakir fazla '.)unall meyilleri, yukarr taraflannda \;'plak ve yerine gike sarp k.a.\'alal'ln,"j1unufu, afagl taraflarrnda ve ucunda <;t'itli cinsten (r.lkat ekserlva kiifeli,pwloziar halindeki kopmuf taf parcalarmdan ) miirt'k.k.ep hir Ylll'tIItllllD ruevcut. usu, Dik ralllil\;larda. ekseript hirbirine parah-l ekilde, apgl dogrll uzanan selcik yarrrrnlar: (Selinti \'e,va sa\;akst"l ut seyelan yarmtrlarr ) ill' kalker arazide bazan paralel, «ok vakit dii7.en,iz Ink srralanmrs bulunan piirtiik \;ukurluklan (lapp'larm p rill n tf',kil eden tur verleri ) gibi tekiller yarrnnlarjn. en kii\;iik. m<;iilii ve kuii zanranda ';lkpn i ve bi\;imini degiftirt'n gt"lip gt'\;ici fek.iiierdir ki, bunlarl esas yarmrrlar I*-Jt saymamak dollru olur, Bunlardan mesela selcik yarrutrlan, U7.t'rindt' tt'ft'k ) ettikleri tatlarm dayannl<l dere'celerine gore. az \'era \;ok zaman devam hbilirler ve sert taflar i\;ine oy1l1mut blilunanian daha IlZllIl iimiirlii olurlar. 1tlek{otimi7.in kalkerlt'rdt'n ve jipslerden ya[)lsi hlliunan hir «okyerlt'l'iude ',1, tem en biitiin Toroslarlarda, Klizey Anadoln daiclarmlll Irok yerlerinde. DOlCu aoluda ve Ie Anadolnuun k.t'narlarlllda) lapra1ar iinemli yer tutar \'t' kal ", yaplll daglarda ht'd1t>n dikkati \;eker. bnralardaki,rer't'killerinin rizronoe batka bir ozellik \'erirler. Bu sebepten. kii\;iik. ve klsmell gt'\;ici olmilbn fekillt'ri de bir klavuz tt'kil halindf> belirtrnek fa)'dah olur. Yaf{DlUJ' slllarnlln tesiriyle k.ola)' f'rirehilen tat1ar (nilhassa J.alk.er. jips) iize'rinde <;Ilkllrltl. sivrili piirtiikliik hi\;iminde,iii eden lap)'alar (FranSll' imlll Lapit'z keliml'silldl'n allllmalljr. Allllancasl )D. bizde Piil tiik denir). karstik tt'killerin (eriye'n ta,lara bagh fek.illel iu)

-30 kiil;iik fakat tipik IPkillerindendir ve en fasla raslananlarmdandrr. Bunlar, I;lplak yahut bitki ortiisii I;llIz bulunan kalker arazide I;ok I;e,itli bii}'?kliikte te,ekkiil eder, araziye <;aklr eukur bir bil;idl verirler. HOyle araside yriimek son derece gii olur, Ekseriya 5 - I() cm. genilliginde ve yerine gore birkal; sanrimetredeu 1-2 metre derinlitie kadar oyuk ve yarmn halindeki yerlerle bunlar urasmdaki kt skin,.ikmtllarm yanyana gelmesinden terekkiip ederler. Bunlar, kalker tabakalarrmn her yerinde tt'kkiil etmekle beraber, ballanglta bilhassa <;atlaklarda geli,irlf'r. Mil gf'li,me,iiyle olur : Once kalker ayahgm yiiziindek] geni,<;e ve birhirinden uzakca <;lkmtllar arasmda az deriu fakat dar <;likurluklar belirir. 8u Qukurluklar arasmdaki I;lkmhlar zamanla keskinle,ir. Aradaki oyuklarmi<;inde erimeden arta kalnnl tortular birikmeye ba,lar. <;(lkldtilarm alt taraftarr eriye eriye darahr, bunlar yer yt"r kopup dii,meye baslar, yanlari erimeden arta kalan tortularla dolar. 8u defa,urada burada goriilen I/Ikmtllar arasmda kiremlt rt"nkli topraklarla (bunlar kalkerin erimesinden arta kal/llll tortulardrrk], hiimiiscf' fakir kalker daglama meydana gelir' ve demir ihriva eden aluminvum hidroksit terkibi gosterir) dolu c"kurluklar helirmil olul'. 8u I/ukurluklarm tel"kkiiliindt" birinci derecedt" ramur ve kar sularlom. daha sonra da rosnnlar \'t' di,rt"r bazi iptidai hitkilerin tesiri vamlr. Yuj[murlar Vf' kar sularl kalkel'i ra\'al ya\'al eritirler. Mil eritmelerinin sebebihu.ulama hir miktar karbondioksid (CO») bulunmasi Vf' suya hafif asitlilik hu.u.iyeti vf'rmesidir. ii'yleki. H. () + CO, = H. COli olan karhonik asit tr.kkiil eder. Adi ha51n<; ve Slcakhkta 10.000 bijliim saf su (asitsiz.u) takriben 1/ 10 biiliim kalkeri (Kalsiyum karbonatl) pritebildiici halde. asitli sularm ardl miktarl I () holiim kalsi'lim karlwmatl (CaCOs) eritir. 8u asitli sular. tllllarm I/atlaklarma ve dpliklerint" Sl7.ar. buralarda hirtaklm I't"aksi)'cmlar olur. 8u arada en kolay eriyen ta,larda ( kalkerleme. jipsleme) erime ballar. llallangl<;ta ancak bir kal; Dlilimetre geni,liindf' olan atlaklar erimelerle yavill.vava, /(t"nillerler. Mr.seIA: k.alkt'roe' bll t"rimt' III )'olda olur: CaCOa + IJt () + cot == Ca (lfcoa). Knrada kalsiyndi hidrokaroonat mf'ydana gelirki. hll olduj(1l I(ihi kalma1.. huharla,malarla vpya ISmmalarla CO, avn,lr ve hu dt"nklemin te-uillt" dogru bu ayr1lma tn7.1a v"klla gdir.. I Ha7,. t0l'0j!raf}'a haritillarmda "l'ivildt" dahi e' CapJr arazl ( e. J.J f.j I b I.. I nle1." tarzmlla I aile 0 unlllul n nuan II)' e yerltor de vardn' ki. buralarda kayalar nfalannll'. parqahlllmll' sivri t'killer liley dana gt'lmil' gerqektt'n }'iiriinlllt'si gi.il; bir durnm hplirmillir. llira7. iim:e. bahsi gef'l1 lap)'ii, i,tp yiil'ii'ulii gii<;leltircn bn tiirlii $r.kil1emetldir. LE'«e tabirinin haritalannllzda. Olf'splil 'slahi}'f' taraflarl vt" ;nl",rovanl1l giint"ydoj(nsunlfilki I\lisis silhasmm hir I"Sl1l1 i<;ill kul1amldlj!1 gjiriiliir. Son 'll1arda <;Ibn - 31 topografya haritalanmlzda bunun yerine I;apu kelimesi kullamlmatta ba,jaml$trr. plr. Isparta ile Egridir ve Burdur, Antalya taraflannda.. kayahxh yol,. mtdasma gelir. Ancak, kayahkh yol, kayahkh yer, yiiriiyii,ii zorla,tlran Caku ukur arazi kar'lhgl kullanmak istenen <;(apu tabir], QOk umumi ve genii manada kullantlmaktadu. Bu ad altmda, biraz once bahsi geeen, lapyalardan ba,h. kayahk yamalardaki dar ve derin sel yataklan. kuglbaylr arazi, Ig oluklan ve ta, oluklan sahalan hatrra gelebileeegi glbi, <;e,irli taslarm ayrrlmasmdan ve par<;lllanmasmdan dogmu, bulunan her tiiriii kayahk yerler de zijniine ahnabilir Yine 'a,agllla, oyuklar bahsinde, tiirlli hususiyetleriie belirtil mil bulunan tafoni, diiden, obruk sahalan da boyle I/apu araai rneyanmda sayrlmak gerekir. Bu takdirde capirm I,;ok umumi bir manasl olacak demek,.. tiro Fakat bu kelimeyi daha dar bir manada kuijanrnak gerekirsf', sadece..e,it :', Ii taflarm parl/alilnmalarmdan ve aynlmalarmdan meydana gelmi, kayahk r, yerleri kasdetmek miimkiindiir. 8u takdirde <;apu. daha kesin ve hududu belli Ii. hir rerim olmul bulunur. Diger fekiller de, topograf)a haritalarmda llizumuna gore ayncil belirtilir. 8u Ifli,iicelerin Iflgl ahmcla - <;ilplr arazi.. sozunun smlrml oelirtmege J!, h,ahm. Biraz once lapyalarm bahsi gti. Bunlar. eri}'ebilen ta,larm bulundugu bolgelerde (kalker. jips gibi taflar) meydana gelen <;aku cukur yerlcroir. Oyl.e sivrilikleri vardu ki, ayaga sanki <;ivi gibi batar. Bu sivrilikle-r arasj.1da 1 iyje ukur yerl.eri varduki insanm ayagl i<;ine girerse ba.7an zor kurtarlr. 8u '".tiirlii fekillere muhtelic yerlerde. erime kaabiliyeti nisbeten ilz olan til,lann 'hi ibulundugu yerlerde de rastlamr. 8u takdirde.. erimeyen ta,lardaki lapyalar" :i'ndan bah40lunabilir. <;(ok yattllh bolgeleme bilhlri (kristalin) la,larla bazalt.,pbi indifai (piiskliriik) kayalar sanasmda veya kumta,1 ve konglomeralarm "bujundugu yerlerde bu tiirlii,ekillere rastlamr. Meseta: IJerinlik ta$larmclan cliyoritlerin bir I/e,idi otan tonalit ta,lan sahasldda takribt"n to-25 meyilli i, l.ama'vlarda, 10-30 cm. genifligindelli birtakml <;lkmtrlarld. birbirinden 10- I 5!. wetre arahkh ukurluklarla ilyr"ml bulundugu. bu I,;ukurluklarm, dipte 20.30 t;m. ye inecek fe-klinde daraldlgl ve dt"rinliklerinin 50-100 COl. arasmda olduttu "C&riiliir. Yin... meselii Alplerdeki gnayls tallarl sahasmda diizensiz bir,ekilde rbirinden ay...lmlf ve 20-50 cm. arahkh Irtlar ATe- k.abartllarla bunlar arasmda,11:a sua I,;ukurluklar goriillir. '!, Bu arada hatta Dogu Alplerde kristalin taflar sahaslnda kii,.iik oll/iide ob- i.1t ve diidenleri (dolinleri) anduan birtaklm I,;anaklarm bulunduttu bile mii 'e edilmiltir. Bu tiirlii fekillere hele kumta,larmdan mtite,ekkil yerlerde., ha Cazla rastlanmltlr. 8u arada kutup kci.,iflerinden Nordenskjold, Gronnd'ln bil1uri talar sahasldda lapyalardan bile bahserdiitlir. Bu turlii lapyillilr 'pikal kulakta da <;ok mii,ahede olunmu,tur. Kristalin kayalar sahannda goriilen ve 20 30 COl. 20-50 geni, liitindeki ve. derinligindeki yanntilarla bunlar arasmdaki sivri veya r assi I,;lkmtilar leklinde

- 32 1 n beliren bir nevi lapyalar. ok rlik yamaclarrla suyun siipiirmesinde dogmu, ekillerdir ki, hepsi birrlen cap I r bir araziyi meydana getirirl er. Erimeyeo/ (daha rlogru giilli eriyen) bu nevi ta,lardaki bu ekillerin meydana geliinde m biyolojik _ kimyasal ufalanmanm tesiri oldugu ileri siiriihniitiir. Bu hal, talarm erimesi eklindeki bir l<eit ufalanma - dagllmad,r. Erimeyen veya pek giil< eriyen raslarda suyun siipiirmesile lapya biciml] ekilh'rin (piirtiiklerin) teekkiilii. 0 talarld yaplsluda kendini gosteren sert ve yumuak yerlerin bulunusu, biyolojik _ kimyasal ufalanma yoli]e tasta boyle bir aldmaya irnkan verecek bir hazlrhk safhasrmn olrnus buiunmas l ve eritici maddelerin tesiri He kola.vlamltlr. o halde,..aptr arazi adr altmda hem eriyen talardaki piirtiiklii ekiller aklr (bilhassa kalker arazicle). hem erimeyen veya gii" eriyen talardaki C en kurluklar (billilri talarda. piiskiiriik kayalarda... ) ha,lra gelir. hem de c;eitli sebeplerl (bilhassa mekanik tesirlerle) parcalanrnl ve dagllnl1 kayahklar e gozoniine aim11'. Buna gore. kayalartn par\ialanma ve dagllmasmdau dogmn bulunan "aplr araziden de hiraz bahsetmek Iaydah olur, Hernen her ceit tata. an 0 tapn parc;;alanmasma yol ac birtaklm hirleme yerleri vardlr. <.1eitli l<atlaklar. yanklar veya tabaka sahhlarl halinde olan bu zapf noktalar. ball talarda haril olara\;. goriili ir balllarmda ise sakh ekildedir ve agh bir cisimle vuruldugl1 zaman belli olur. hte buralan. kiitlevi olarak goriilen bir kayanm parcalara aynlabilecegi yerleridir. Tiirlil dlt tesirlerle (mesehl birbiri ardmdan gelen ve Slk 5111. tekerriir edell umma \'e sognmadln tesiri. ta catiakiarma S17.an sulartn donup C07.iilmesinden -dogan mekam a nik tesirler bitjr.i koklerinin par\;ala}'lc/ tesiri... ) karalar. bu ayrtl yerlerinden itibaren parc;;alamr. ceitli hiimde, tiiriii biiyiikliikte kaya bloklan meydana gelir. ttte.,.eitli tekillerde heliren bu kaya part;;alarl \'e kaya bloklan sahalan da, gecilml'si gii" hirer Gaplr arazi meydana getirirler. ok Kayalann aynlma tal'll muhtelihir: Diizensiz olarak aynlan kay alar. c genler eklinde aynlanlar. kat kat par,.alananlar. ki;eli siitunlar- ve kiiremsi tanda aynlan tal(lr vardlr. (')rnek eki.llerile hu tiirlii tiirlii kaya aynlmahtn, en,.ok, volkan talan sahalarmda goriiliir. Btl tal(lr arasldda Tiirkiyede en fazla rdstlananlan granit. balalt. andezit ve trahit'tir. Runlar magmadan gelen. halide gel Klzgm ve aklci bir madde olan lavlarm katllaml VI' bi)ylece ta Dli bir durumudur. Ite bu talardan bir kudlml1l kiitle\'i bir gj;riil\iiii vardlr. Bunl<lf pargalandlklan 7.amun sivri ki)e1i. keskin kenarh ve dii7.ensil kaya i paralarmdi\n miirekkep hir aynlma tanl gi)sterirler ki. buna diizellsiz-g k.genl aynlma denir. Biraz jince adl gegen \ olkanik talardan her hirillde bu tanda ayrtlanlar vardlr. Un t;,lardan bir klsml da kat kat VI' sandlk bigiminrle a)'1'1 hr. Bir klslm bazhit. fonolit ve granitler bunlardandlr. YinE' volkanik talardan bir klmll da norl, be'' altl yiiz\ii siitunlar yahut ki;eleri klsl1\en silil1nli siitllnlilr halinrle ayl'llirlar. Buntann ulunlugu nletrel erce olnr. hatta too - 33 metreye yaklattlgl da goriiliir. Kalmhklan ise bir veya birkal( metreyi bulabilir. Bazan bu siitunlar halindeki ayrrlmalarla kat kat parealanmalar bir arada olur ve boyle yerlerde, bir harabe yerindeki siitunlar gibi, yer yer kayalar yiikselir. flu tekillere en 1(011. bazaltlarm bulundugu yerierde rastlamr. Bazr uflarda i.e kiirevl bir ayrilma miijahede olunur. Tortulanmalarla tefekkiil etmif bulunan taflarda da yine I(efitli aynlmalar, parcalanmalar olur, apjr arazi tefkil etme bakimmdan en onemlileri,udur: Ufld tabakalara dikey olarak uzanan \(atlakiann tesirile olan ayrrlmalar. Bunlar, en I(ok, kumtasr ve konglomeralarda goruiiir. 1 f te, bashca fekilleri.kjsaca belirtilen bn gibi ta, ayrdmasmdan ve parealanmasmdan, bu parealann 'eyer yer ylgmlar tefkil' etmesinden \(aplf arazi denilen ge\(ilmesi gii\( yerler meydana gelmiftir. Selcik yarmtrlarr, II. rrgrbayir, lapyalar, I(efitli I(aptr araziyi, yamal(lann ve "hususile dill. yamaclann,ekil unsurlan halinde gormek miimkiindiir. Buna karflhk. biraz afaglda goriiiecek olan heyelan kanah, taf oluu. I(lg olugu ve daiga olugu gibi yarmnlarr esas fekiller arssmda saymak, boylece bunian birer kllavuz tekil olarak gormek miimkiindiir.. u sebepten.,imdi bunlarl ayrl ayn belirtecegiz (Resim 1, 2, 3). Biiyiikliik. olu, ve siir'at baklmmdan,itli derece Heye'An kanah lerden olan heyelanlar (dag kaymalarl) varsa da. bunlarto (kayma yolu): hepsinde miifterek olan morfolojik hususiyetler mevcuttur. Bu olaym vukua geldigi her yerde funlar goriiiiir: Bir.okiilme yeri, bir " kaym.a yolu, bir ytgllma yeri. Kiitlelerin hareketi baklmlddan ister kayma. 1;!, ilter gme, isterse yuvarlanma olmu, bulunsun. bu iii( fekil boliimii goze ft r. Ote yandan. hareket eden kiitlenin keyfiyeti balummdan rani ister i ufak ta, par\;alannm yer degi,tirmesi (yer akmasl), istt'tse kayalarm ve taba Xka paketierinin daha hlzh hareketleri (kaya yuvarlanmasl. dag gbl(mesi. dag f kaymasj) teklinde olsun. btl iii( unsur belirir. Bu unsurlardan birineisi. sokiil I me yeri yani ana kiitieden (dagdan. phitodan) bag-lantlsi kesilmi bulunan ve ":mevcut mt!yil boyunca apgllara yuvarianacak olan kiitlcnin,okiiimiif bulun :';4uju yerdir ki. burasl oyuk bir biltim gosterir. Yeni olmu, heyellinlarda bu (",kiume 'yeri pek b.irizdir. Bunun yeni bir misalini Trabzonla Akc;aabat ara,dalti Sera heyeldnmm yerinde gormek miimkiindiir. (1950 ylh ubat ayi lannda vukua gelmit bulunan bu heyel n haklr.mda ilk defa 1950 senesi de 6. Cografya J\.leslek Haftasmda Belr.ir Beret taraflddan izahat verilmit. S yaunda da taraflmlzdan yerinde ayrlca tetkik edilmi,tir). c;;ok daha eski Tortum heyelammn sokiilme yeri de halll silinmemif olup. biiriz denile.bir busu.iyet go$lerir. Bu unsurlardan ikineisi. heyeliin kanah (kayma ) djr ki, sokiilen kiitlenin atagl dogru gc\itigi ve gel(erken S1YlflP oydugu,ea c;ukurluktur.

- 35 // Rt'sim: 1 Mu Ovasmm kuzev kenarmda "aplr arazi. Burada kumtasr rabakalarr hu bicimi a lmistrr. ( Foto: R. lzbirak ] l\t'siril: 2 Ir,; Anadoluda Ak s In'; ill' Frqdi volkanik raslar hiiyle bir bi,;ill],n Wi :.:.lj.' ald'mlla,,"plr arazi. Hurada gl'1lllt lqt irnkrin verrnistir., F,,\o: 1\. lzbirak ) r esim : 3 Kurntnsr ve kalker a ruzjdr- cok rastlanan derin kaya varrklarmrlan ': c;iltlaklanndal! bir ornek. Hu tiirlii vari klarm derinliiti cok vakit 20-30 yi bulur, hatta bunu da cok gect>r. Gpnilikleri ise birkac ruetreden :'0. 15 m. ye kadar degiebilir. Hu resim, Alrnanvan m Saksonya is';i<;resinde Ibilt ornek olrnus bu lunan f killerden birini giistt>riyor.

Sir kayma - 36 veri Bir heyelan yerinin ozel tekilleri kil : 1 Bir heyelan yerlnin ozel ekillri ve bollirnleri: 1) Aagl kayau kutlenin koptugu (sokiildiigii) yer, 2) Bu kutlenm aagl dogru kayfhgl yer. 3) Sokulen ve kayan kiiljenin YIglldl1 yer. Q E _ III IC) CIl r:: >- - 5 ;.. 5: -";.. -" lh_ ::l lq'.! E f!.. ='co..:! ::l (/)<;,, woo:( (/) ::> '9t4/!,,)J, '1l,7,..,,,!! r 1 ',L7 '/JlIll ", ''JV' 'qjj/1 //" / d; f :>" It;fj."." I' '1C%, '. 0 V I ".v I II I I 'l!7/-{lv., '. "",,,,' _00 0 0 0 C C C. 0 0 0 c'" /,ij,",, ''''v """':1 /"'v'... oo.00 no e 0 _-, II/ -'v I I'/v/, //1", - - - -;... -.-,,,,,,, /II.' //'liljii1l;::'! 'I.PV.t fii. /;. I I 'fvi "v/ 't / v / Q:t, /, 1//.11.;.':W,1.'\:I' {1P, f,,/// II 10.1 Aluvyon Tabakalar. ta$lar Bir tabulll ndioid ke.iti kil : 2 Tanam geniemi4 bir vadinin ke8ili: Yunrlak i4aretli yerler kum. Qakll, kif gibi maddelerden miilel1ekkil a1uvyon birikinli saha81. YamaQlarda ve diplekl yerler vadinin.qlldl daha e8ki arad. Bir siyrrk yeri 1 kiitlelerinin hareketi sirasmda kazl1ml (birkac;; metreden 10-20 metreye i.adar), dik meyiili (c;;ok vakit 30-40 meyilli) hir oluktur. Bu olugun uzunyeri- ile Ylgllma yeri arasmdaki yamac mesafesinin degerine lugu sokiilme, bagluh r (30-50 metreden yiizlerce metreye kadar ].Uc;;iincii unsur olan bdliirn tile yl1i1lma yeridir ki, sokiilme yerinden kopup. kayma yolundan gec;;en parc;;abir yerde ylgllmltlardlr. Buna gore heyelan kanah, heyelan '\ Jar, atagj1arda Vbadisesi ve bundan dogan esas sekillerrn bir unsuru olarak ta gozoniine alma 'f,'bilir (,ekil: 1) olugu bazr verlerde basarnakh olur. Birkae kiic;;iik olugun birlettigi ana oluk hali sik slk goriiliir. Bu c;;ukur yerler, mekanik tarzda (yani tajlarm donrna-eo.ilmesinden dogan parcalanrna ve dagrlmasile ) parcalanan sivri koteli tajlarm, ulunduklari yerde artrk tutunarmyarak, yarnacm etegine dogru kaydrklari ve :- uvarlandlklan oluklardir. Bunlarm giizel orneklerini Erciyes dagmda ve oroslarda gormek miirnkiindiir. Buradan kayan tal parealari etekte 25-30 0' eyilli moloz hirikintileri viicuda getirirler (etek dokuntiiler] veya kanatlar). lite bu dl verilir.,.glarm da - 37 halinde miisahede edilen bu cukurluk, tat parcalarmm ve Yiiksek daglarla kurak bolgelerdeki oldukca dik C;;lplak yamaelarda goriilen oluk bic;;imli c;;ukurluklardlt. Bu oluklar, dik meyilli oluklardan, en ziyade, tat parealarr kaydlgl icin, buna "tat olugu., Ancak, cok kar yagan daglarda, bu tiirlii oluklardan zaman zarnan yuvarlandlgl olur. Yine buralardan erimis kar sularr ve saganak murlarmm ardmdan seller de gec;;ebilir. Ancak, bnnlarm esas hususiyeti, sn ufakh ve koteli tal parcalarrrnn atagllara dogru durup durup kaydlgl " rler olusudur. Ufak bir kuvvet, bu tal selini harekete gec;;irebilir. Yiiksek 'larda gezenler, boyle yerlerden gec;;erken, oluktaki tat parcalarmm harekete mesile, yanlarim bu taslarm kisa zamanda orttiigiinii gormiitlerdir. Bu ann arasmda ileri dogru C;;lkmu tejkiletmis burunlar uzarnr. Goriilii} orki. tat olugu bu gibi yerlerdeki yamac;; itlenmesinden dogan bir sur halinde beliriyor. Tat olugunu tamrnak ic;;in u noktalara dikkat etrnetiirlii genitlikte (ekseriya 20-30 m.) ve dikdr. Olukta hareket r: Oluk Inde koteli tal Ylgmlan vanhr. Olllgun yukari boliimii sarp. yalc;;m kayahk 81)'1'1K. yeri halindedir. Ohlgun alagl boliimiinde ise etek dokiinti.:.sii (Kanat) 19;nularl vardlt. III C;;ok kar yagan ve dik yama"latl bulunan daglarda, bulundugu yerde muvazenesini kaybeden kar ylgmlatlnm, atagllara dogru yarken ve Yllvarlamrken meydana getirdigi oluklardlr. Bunlan Tiirkiyenin 'men biitiin yiiksck daglarmda gormek miimkiindiir. Bunlar I] harfi. bic;;imin', dik yamac;;h. diimdiiz uzanan, meyilleri fazla sarp oluklardlt, Bu ozeilik riyle de akarsu vadilerinden ve kayma olllklarmrlan aylrdedilebilirler. <;;;Ig