ENDOKRİN BOZUCU KİMYASALLAR VE ARITMA TEKNOLOJİLERİ Özlem Karahan Özgün 1, Ayşe Dudu Allar Emek 2, Aybala Koç Orhon 3, Esra Şıltu 3, Sibel Mine Güçver 3, Ercan Çitil 2, Yakup Karaaslan 3, Bilal Dikmen 3, Cumali Kınacı 3 1 İstanbul Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü 2 İTÜNOVA Teknoloji A.Ş. 3 T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı Su Yönetimi Genel Müdürlüğü
İnsan ve diğer canlıların sağlığı, normal şekilde gelişebilme ve üreyebilme becerisine bağlıdır. Bu ise sağlıklı bir endokrin sistemi olmadan mümkün değildir (Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) & Dünya Sağlık Örgütü (WHO), 2012)
Plansız kentleşme, yoğun tarımsal ve endüstriyel faaliyetler ile turizm faaliyetlerinin etkileri sonucunda, su kaynaklarımız üzerindeki kirlilik baskısı her geçen gün artmaktadır su kaynaklarımıza etkisi bulunan endokrin bozucu kimyasalların tespit edilerek sucul ekosistemlerdeki mevcudiyetinin belirlenmesi ve azaltımına ilişkin önerilerin ortaya konulması gerekmektedir.
Endokrin (Hormonal) Sistem Hücre, doku, organ ve sistemlerin çalışmasının kontrolü ve koordinasyonlarının sağlanması için hormon salgılarının düzenlendiği sistemdir. A) Hipofiz bezi B) Tiroit bezi C) Paratiroit bezi D) Pankreas E) Adrenal bez F) Eşey bezleri Kaynak: Gore ve diğ., 2015
Endokrin Bozucu Kimyasallar (EBK lar) WHO: sağlıklı bir canlıda veya sonraki nesillerinde olumsuz etkiye sebep olan, endokrin sisteminin işlevini değiştiren dış kaynaklı maddeler veya bileşikler US EPA: endokrin sistemi ile etkileşime geçen, insan ve vahşi yaşamdaki canlıların üreme ve gelişiminde problemlere yol açan maddeler AB: hormonal sistemin işleyişini değiştirerek olumsuz etkiye sebep olan maddeler
Endokrin Bozucu Kimyasallar (EBK lar) Endokrin (hormonal) sistemde yer alan; - Tiroit - Östrojen (dişi üreme hormonu) - Androjen (erkek üreme hormonu) sistemleri ile etkileşime girerek olumsuz etki yaparlar.
Endokrin Bozucu Kimyasallar (EBK lar) İnsan sağlığı üzerine olası olumsuz etkileri: - Tiroit sistemi bozuklukları - Üreme sistemi bozuklukları - Bağışıklık sistemi bozuklukları ve hastalıkları - Hormonlar ile ilgili kanserler - Metabolik bozukluklar - Kemik bozuklukları
Endokrin Bozucu Kimyasallar (EBK lar) Etki mekanizmaları: - Hormonları taklit ederek, - Bloke ederek, - Aşırı sentezlenmelerine yol açarak, - Hormonlarla etkileşime girerek hormonal mesajları değiştirerek, - Hormon sentezini ve metabolizmasını değiştirerek.
Endokrin Bozucu Kimyasallar (EBK lar) EBK lara ilişkin kaygıların artmasında üç ana tespit önemli rol oynamıştır: - İnsanlarda endokrin ile ilgili hastalıklar ve görülme sıklıklarında artış eğilimi, - Yabani popülasyonlarda endokrin ile ilgili etkilere ilişkin gözlemler, - Laboratuvar çalışmalarında hastalık sonuçları ile bağlantılı endokrin bozucu özelliklere sahip kimyasalların tanımlaması.
Endokrin Bozucu Kimyasallar (EBK lar) EBK ların Sınıflandırması Pestisitler, herbisitler, fungisitler Poliaromatik bileşikler PAH lar Organik bileşikler (fitalatlar, PCB ler, bisfenol A, vb.) Yüzey aktif maddeler İlaçlar Kişisel bakım ürünleri Metaller Sentetik ya da doğal hormonlar
Endokrin Bozucu Kimyasallar (EBK lar) - çeşitli endüstriyel faaliyetler sonucu oluşan atıksuların ya da evsel atıksuların su kaynaklarına deşarjı ya da - tarımsal faaliyetlerde kullanılan kimyasalların yüzeysel akış ile taşınması sonucu su kaynaklarına karışabilmektedir.
MEVCUT DURUM Endokrin bozucular ile ilgili olarak yapılan uluslararası çalışmalar Avrupa Birliği 1999/706/EU Endokrin Bozucular Kimyasallar için Strateji Belgesi 2000/60/EC Su Çerçeve Direktifi, Su Politikaları 2008/105/EC Çevre Kalite Standartları 2012/528/EU Biyosidal Ürünler Direktifi 2013/39/EU Öncelikli Maddeler 2016/350/EC Bitki Koruma Ürünleri ve Biyosidal Ürünler
MEVCUT DURUM AB EBK Mevzuatı ve Mevcut Durum 1999 tarihli Endokrin Bozucular için Strateji Belgesi ile bir öncelik listesi oluşturulması benimsenmiştir. Başlangıç listesi 564 kimyasal (2000, 2002) 147 - kalıcı ya da yüksek üretim hacmine sahip madde Kategori 1. En az bir çalışmada bir canlıda endokrin bozucu olduğunu gösterir kanıt: 66 (60 tanesi yüksek maruziyet riski ve EB bulgusu) Kategori 2. Endokrin bozucu olma potansiyeli mevcut: 52 Kategori 3. dahil etmek için geçerli bir bilimsel temel ya da veri yok: 29 2006 Düşük hacimli kimyasallar: 34 Kategori 1 TOPLAM: 94 kimyasal madde Kategori 1
MEVCUT DURUM Endokrin bozucular ile ilgili olarak yapılan uluslararası çalışmalar US EPA 1998 Endokrin Bozucu Tarama Programı - 87.000 kimyasal 2009 Pestisitlerin İçerikleri - Liste 1-67 kimyasal 2013 Endokrin Bozucu Tarama Programı - Liste 2-109 kimyasal Liste 1 ilk aşama testleri sonrası 18 i için ikinci aşama testlerin gerekli olduğu sonucuna varılmıştır. Liste 2 ilk aşama testleri henüz tamamlanmamıştır.
MEVCUT DURUM Endokrin bozucular ile ilgili olarak yapılan uluslararası çalışmalar WHO - 2002 Endokrin Bozucular Raporu REACH - 2006 Kimyasallar UNEP - 2016 EBK lar ile ilgili Bilgi Sağlama
MEVCUT DURUM Spesifik kirleticiler ile ilgili T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı projeleri Tehlikeli Madde Kirliliğinin Kontrolüne İlişkin Proje (TMKK) 147 aday spesifik kirletici için ÇKS Ülkemiz Kıyı ve Geçiş Sularında Tehlikeli Maddelerin Tespiti ve Ekolojik Kıyı Dinamiği Projesi (KIYITEMA) 138 aday spesifik kirletici ÇKS Bitki Koruma Ürünlerinin Kullanımı Neticesinde Meydana Gelen Su Kirliliğinin Tespiti ve Madde veya Madde Grubu Bazında Çevresel Kalite Standartlarının Belirlenmesine İlişkin Proje (BİKOP) 293 aday spesifik kirletici için ÇKS
MEVCUT DURUM Yerüstü Su Kalitesi Yönetmeliği (10.08.2016 tarih 29797 sayılı R.G.) 117 noktasal kaynaklı 133 yayılı kaynaklı Toplam: 250 belirli kirletici
ENDOKRİN BOZUCU KİMYASALLAR ve ARITMA TEKNOLOJİLERİNİN ARAŞTIRILMASI PROJESİ KAPSAMI
İŞ PAKETLERİ A. ÇALIŞMA USUL VE ESASLARININ BELİRLENMESİ B. ENDOKRİN BOZUCU KİMYASALLARIN BELİRLENMESİ C. İZLEME ÇALIŞMALARI D. UYGUN ARITMA TEKNOLOJİLERİ E. ALICI ORTAMLAR İÇİN LİMİT DEĞERLERİN ÖNERİLMESİ F. EĞİTİM, ÇALIŞTAY VE TOPLANTILAR
İŞ PAKETİ - A METODOLOJİ A. ÇALIŞMA USUL VE ESASLARININ BELİRLENMESİ A.1. İş Planı (İş ve izleme planının, çalışma takviminin ve metodunun belirlenmesi) A.2. Proje konusunda bugüne kadar yapılmış bütün çalışmaların entegrasyonu
İŞ PAKETİ - B METODOLOJİ B. ENDOKRİN BOZUCU KİMYASALLARIN BELİRLENMESİ B.1. Aday Liste Oluşturulması B.2. Endokrin bozucu kimyasalların (EBK) sucul ortamdaki davranışları ve etkileri B.3. EBK Yan ürünleri/metabolitlerinin araştırılması B.4. Önceliklendirme ve Sektörel Envanter
İŞ PAKETİ - B METODOLOJİ Aday Liste Oluşturulması Geniş bir kimyasal evreni Kimyasal özellikleri (özellikle kalıcılık ve biyobirikme özelliği) Endokrin bozucu etkileri (endokrin bozucu etkisi kanıtlanmış, endokrin bozucu etkisi şüpheli, endokrin bozucu etkisi araştırılmamış veya yok) Listedeki kimyasalların ülkemizdeki mevcudiyeti ve su kaynaklarına karışma ihtimali Aday liste oluşturulacaktır.
İŞ PAKETİ - B METODOLOJİ Önceliklendirme ve Sektörel Envanter EBK'ler ile yan ürün/metabolitlerinin kaynakları EBK'ler ile yan ürün/metabolitlerinin ülkemiz koşullarında üretim/kullanım durumları ve bunların su kaynaklarına karışma potansiyeli Önceliklendirme çalışması EBK sektörel envanterinin hazırlanması Çeşitli kurumlardan ve sektör temsilcisi kuruluşlardan veri toplama Potansiyel kirletici kaynaklardan veri toplama (anket) Saha çalışmaları ile veri toplama
İŞ PAKETİ - C METODOLOJİ C. İZLEME ÇALIŞMALARI C.1. Pilot alanlarda potansiyel kirletici kaynakların belirlenmesi C.2. EBK ve yan ürün/metabolitlerinin analiz edilebilirliğinin araştırması C.3. EBK ve yan ürün/metabolitlerinin analiz yöntemlerine ilişkin rehber dokümanların hazırlanması C.4. EBK ve yan ürün/metabolitlerinin izlenmesi
İŞ PAKETİ - C METODOLOJİ Pilot alanlarda potansiyel kirletici kaynakların belirlenmesi Pilot alanların seçilmesi Kirletici kaynakların belirlenmesi Kirletici kaynakların atıksu deşarjlarının belirlenmesi EBK ve yan ürün/metabolitlerinin analiz edilebilirliğinin araştırması EBK ve yan ürün/metabolitlerinin analiz metotlarının belirlenmesi Analiz metodu bulunmayan maddeler için analiz metotlarının geliştirilmesi EBK ve yan ürün/metabolitlerinin analiz yöntemlerine ilişkin rehber dokümanların hazırlanması
İŞ PAKETİ - C METODOLOJİ EBK ve yan ürün/metabolitlerinin izlenmesi İzleme noktalarının ve izlenecek ortamların (su, sediman, biyota) belirlenmesi Numune alınacak pilot tesislerin belirlenmesi Mevsimsel izleme çalışmaları Numune alma Analizler Analiz sonuçlarının değerlendirilmesi
İŞ PAKETİ - D METODOLOJİ D. UYGUN ARITMA TEKNOLOJİLERİ D.1. EBK'lerin atıksu ve alıcı ortamlarda arıtım teknolojileri D.2. EBK arıtma teknolojilerinin ülkemiz koşullarında uygulanabilirlikleri D.3. Belirlenen arıtma teknolojileri ve giderim verimlerine ilişkin rehber dokümanların hazırlanması
İŞ PAKETİ - E METODOLOJİ E. ALICI ORTAMLAR İÇİN LİMİT DEĞERLERİN ÖNERİLMESİ E.1. EBK ve yan ürün/metabolitlerinin alıcı ortam limit değerleri için ulusal ve uluslararası mevzuatın araştırılması E.2. AB ülkeleri ile ABD de geliştirilen ve uygulanan limit değerlerin ülkemiz koşullarında uygulanabilirliğinin değerlendirilmesi E.3. Bakanlıkça halihazırda standardı belirlenmemiş olan EBK ve yan ürün/metabolitleri için su, sediman ve biyota standartlarının geliştirilmesi
PİLOT TESİS ÖNERİLERİ Kentsel atıksu deşarjları / atıksu arıtma tesisleri Hastaneler / tedavi merkezleri / analiz laboratuvarları Pestisit üretim tesisleri Beşeri ilaç üretim tesisleri Veteriner ilaçları üretim tesisleri Kimya sanayi tesisleri (kimyasal/plastik üretimi, kozmetik/temizlik ürünleri, vb.) Tekstil / deri sanayi tesisleri Boya ve vernik sanayi tesisleri Metal eşya üretim tesisleri Otomotiv sanayi üretim tesisleri Kağıt üretim tesisleri Ambalaj üretim tesisleri Gıda üretim tesisleri Geri kazanım /geri dönüşüm tesisleri Düzenli depolama tesisleri
Ulaşılması Beklenen Hedefler Su kaynaklarımızda bulunan ve/veya bulunması muhtemel, sucul çevre için risk teşkil eden EBK lar ile yan ürün/metabolitlerinin belirlenmesi, Seçilecek pilot alanlarda yapılacak izleme çalışmaları ile alıcı ortam ve endüstriyel deşarjlardaki mevcudiyetlerinin araştırılması, Sucul ortamdaki davranışlarının ortaya konması, sucul organizmalar ve insan sağlığında endokrin sistem üzerine olası etkilerinin araştırılması, Su ve atıksular için arıtma önerilerinin sunulması ve, T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı tarafından daha önce çevresel kalite standardı belirlenmemiş olan parametreler için de su, sediman ve biyota standartlarının önerilmesi
Kaynaklar A. C. Gore, V. A. Chappell, S. E. Fenton, J. A. Flaws, A. Nadal, G. S. Prins, J. Toppari, and R. T. Zoeller. 2015. EDC-2: The Endocrine Society s Second Scientific Statement on Endocrine-Disrupting Chemicals. Endocrine Reviews, doi: 10.1210/er.2015-1010. Åke Bergman, Jerrold J. Heindel, Tim Kasten, Karen A. Kidd, Susan Jobling, Maria Neira, R. Thomas Zoeller, Georg Becher, Poul Bjerregaard, Riana Bornman, Ingvar Brandt, Andreas Kortenkamp, Derek Muir, Marie-Noël Brune Drisse, Roseline Ochieng, Niels E. Skakkebaek, Agneta Sundén Byléhn, Taisen Iguchi, Jorma Toppari, and Tracey J. Woodruff (2013). The Impact of Endocrine Disruption: A Consensus Statement on the State of the Science. Environmental Health Perspectives, 121(4), A104-A106, doi:10.1289/ehp.1205448. UNEP&WHO (2012). State of the Science of Endocrine Disrupting Chemicals - 2012 (http://www.who.int/ceh/publications/endocrine/en/index.html).