DİL GELİŞİMİ Dil; Çok geniş anlamıyla dil, düşünce, duygu ve güdüleri, doğrudan doğruya ya da dolaylı olarak bildirmeye yarayan herhangi bir anlatım aracıdır. Dil gelişimi; seslerin, kelimelerin, sayıların, sembollerin kazanılması, saklanması ve dilin kurallarına uygun olarak kullanılmasını içeren bir süreçtir. Dilin bir başka özelliği de dil ile kritik yaş ilişkisidir. Dil gelişiminde ilk dönemler evrensel özellik gösterir. DİLİN FNKSİYNLARI Dil, arzu ve isteklerimizi ifade etmek için kullanılır. Dil, heyecan ve duyguları ifade eder. Dil; olayları, nesnelerin durumunu açıklar. Dil, kendi materyalini kendi geliştirirken en önemli aracı konuşmadır. Dilin Bileşenleri 1. Ses Bilgisi 2. Biçim Bilgisi 3. Söz Dizimi 4. Anlam Bilgisi 5. Kullanım Bilgisi 0-12 YAŞ ÇCUKLARINDA DİLİN KAZANILMASI Konuşma Öncesi Dönem 1. Yeni doğan dönemi(ağlama/0-2 Ay) 2. Gığıldama dönemi (2-4 Ay) 3. Mırıldanma Dönemi (4-6 Ay) 4. Mırıldanmanın tekrarı dönemi (7-9 Ay) 5. Başkalarının seslerini taklit etme dönemi (9-11 Ay) Konuşma Dönemi 6. Ses sözcük dönemi (11-13 Ay) 7. Tek sözcük dönemi, (14-18 Ay) 8. İki Sözcüklü İfadeler Dönemi (18-24 Ay) 9. Üç ve daha fazla sözcüklü ifadeler (2-3 Yaş) 10. Gramer Kurallarına Uygun Konuşma Dönemi (3-6 Yaş)
A.Konuşma Öncesi Dönem 1. Yeni doğan dönemi(ağlama/0-2 Ay) Yenidoğan davranışlarının çoğu istem dışıdır.konuşmanın gelişimi için arama, emme, yutma refleksleri önemlidir. 2. Gığıldama dönemi (2-4 Ay) 2 ve 3 aylık dönem, gülme ve gığıldama dönemidir. Çıkardığı seslerden mutlu olur, ses oyunları oynar ve kendiliğinden ses üretimi başlar. Rastgele olarak a,u,o ünlü seslerini uzatır daha sonra bu seslerin sonuna h ekleyerek ah,uh şeklinde sesler üretirken s,k,g gibi yumuşak damak ve gırtlak seslerini çıkarır. 3. Mırıldanma Dönemi (4-6 Ay) Bu dönemde bebek, ünlü ve ünsüz seslerin çeşitlerini üreterek bunları tekrar eder. Buna vokal jimnastik denir.(ba-ba-ba ; ma-ma-ma) Bu dönemde b,m,p gibi dudak sesleri de çıkarır.uzun oyun sesleri,çığlıkları ve seslenmeler görülür. Bebeğin kendi kendine konuşmaya başladığı dönemdir. 4. Mırıldanmanın tekrarı dönemi (7-9 Ay) Seçilmiş işitilen sesleri tekrarlar. Mırıldanmanın tekrarının görülmemesi, bu dönemde dil problemlerinin, işitme kaybı, zihinsel gerilik gibi durumların ortaya çıktığının göstergesi olabilir. Bebeğin, insan konuşmasına gülümseyerek veya ses çıkararak cevap verdiği ayrıca kızgınlık ve hoşnutluk seslerini ayırt ettiği görülür. 5. Başkalarının seslerini taklit etme dönemi (9-11 Ay) Bebekler, insan sesini bilinçli bir şekilde taklit ederler. B.Konuşma Dönemi 1. Ses sözcük dönemi (11-13 Ay) Bu dönem, tekrarlama ya da çeşitlenmiş mırıldanma dönemi olarak da ifade edilir. Mırıldanmalar, çocuk için sözcük yerini tutar. Basit soruları bakarak ya da göstererek yanıtlar. Cee oyununu başlatır. 2.Tek sözcük dönemi, (14-18 Ay) Çocuğun ilk anlamlı konuşmaları mama, baba gibi tek sözcüklerden meydana gelir.
3. İki Sözcüklü İfadeler Dönemi (18-24 Ay) Anne gider., Araba gider. gibi oluşan iki sözcüklü cümleler, isim ve fiillerden oluşan, dil bilgisi çekim ekleri olmayan, içerisinde edat, zarf, sıfat bulunmayan cümlelerdir. Sadece anlam taşıyan sözcüklerden oluşan bu cümleler, telgraf konuşması olarak ifade edilir. 4. Üç ve daha fazla sözcüklü ifadeler (2-3 Yaş) Çocuk soru sormak, istek ve emirlerini bildirmek için ses tonunu değiştirmektedir. Anne ceket ifadesinde ses tonu değişikliği ile çocuk Anne bu ceket mi? sorusunu sorabilir. 5.Gramer Kurallarına Uygun Konuşma Dönemi (3-6 Yaş) Çocuk geçmiş, şimdiki ve geniş zaman eklerini kullanır. Daha önce Kedi içer. derken şimdi Kedi süt içiyor. şeklinde ifade edebilir. Dil Gelişimini Etkileyen Faktörler Genetik Fizyoloji Fiziksel ve Ruhsal Durum Anne-Bebek Etkileşimi ve Sosyal Çevre Algısal, Bilişsel ve Nörolojik Gelişim Sosyokültürel ve Sosyoekonomik Etkenler Cinsiyet Aile Yapısı ve İki Dillilik
ÇCUKLARDA DİL GELİŞİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Gelişimsel açıdan biyolojik, nörolojik, psikososyal, psikoseksüel ve bilişsel gelişim bir arada ve birbirini yakından etkileyerek oluşmaktadır. İlk iki ay bebekler ağlama, geğirme, öksürme ve esneme gibi vejetatif sesler çıkarırlar. 2-5 aylar arasında hoşnutluk belirten gıgıldama sesleri ve gülümseme dikkati çeker. 4-8 aylık dönemde sesli ve sessiz harfler içeren tek heceler ile agulamalar başlar. Altıncı aydan sonra "ba-ba-ba" gibi hece yinelemeleri başlar. İlk sözcükler 8-18 aylar arasında ortalama 12. ayda çıkar. 18 aylık olduğunda bebek bir düzine sözcüğü tek tek söyleyebilir. İkinci yılın sonuna doğru iki sözcüğü biraraya getirebilir ve sözcük dağarcığı 200'e ulaşır. 2,5 yaş ile birlikte çocuğun sözcükleri 400 civarına ulaşır. Üç yaş ile birlikte çoğu çocuk oldukça iyi konuşmaya başlar, her zaman doğru fiil kalıplarını kullanamasa da cümle kurarak konuşabilir, "nerede", "kim" ile başlayan sorular ve olumsuz cümleler kurmaya başlar. 3,5 yaş ile sözcük sayısı 1000'i aşar. 4,5 yaşındaki çocuk artık düzgün cümlelerle konuşur. Dil gelişimi ile ilgili yapılan araştırmalarda dil gelişiminde rol oynayan şu etmenler üzerinde durulmaktadır: Genetik Bütün sağlıklı çocuklar dil öğrenme yeteneği ile doğarlar. Bebekler dil gelişimi için doğuştan donanımlı olup duymaya karşı son derece duyarlıdırlar. Bebekler doğumdan sonraki birkaç gün içinde, tüm sesler arasından insan sesini hatta annelerinin sesini ayırt edebilirler. Ses farklılıklarına duyarlı olup, hece grupları arasındaki farkları, "b" ve "p", "d" ve "t" ses farklarını anlayabilirler. Bebeklerin dili anlamaya ve üretmeye başlamadan çok önce dil için genetik yönden hazır oldukları kabul edilebilir. Fizyoloji Konuşma, insan bedenindeki ses organları aracılığıyla seslerin oluşturulup çıkarılması olup larinks ve ses telleri aracılığı ile gerçekleşen fonasyon ve ağız yapıları (dil, damak,dudak ve dişler) ile sağlanan artikülasyon olmak üzere iki temel bileşeni vardır. Bu tür fizyolojik koşulların uygun olması dil gelişimi yönünden önemlidir. Örneğin trakeostomi yapılmış bebeklerle yapılan bir çalışmada konuşma ve dil gelişiminin olumsuz etkilendiği bildirilmiştir. Algısal, Bilişsel ve Nörolojik Gelişim İşitme algısının normal olması sağlıklı dil gelişimi yönünden önemlidir. Duyma kusuru olan bebeklerin 4-8 aylar arasında yapılan ses oyunları döneminde normallerden ayrıldığı, daha az sessiz harf kullandıkları ve 4-18 aylar içinde ses üretimindeki yaratıcılığın giderek azaldığı dikkati, ses oyunlarından işitsel geri alım olmadığı için bebeğin dil gelişiminin aksadığı belirtilmiştir. Görsel algılama dil gelişimi için belirleyici olmakta, ciddi görme kaybı olan çocukların dil gelişimleri, görmesi normal olanlara göre daha geç başlamaktadır. Görme kaybı erken anne-bebek bağlanmasını ve kendilik-nesne farklılaşmasını bozmakta, konjenital görme kaybı olan çocuklarda konuşmada otistik ve ekolalik özellikler görülmektedir. Dilin kazanılması, doğrudan çocuğun bilişsel gelişimine dayanmakta olup zihinsel uyum
süreçlerinin herbiri algılama, kavram geliştirme ve dilin kazanılmasıyla yakından ilişkilidir. Nörolojik gelişim de dil gelişimi yönünden belirleyici olmakta, çocukta dilin gerçek anlamda kullanımı beynin, erişkin beyninin 2/3 olgunluğuna erişmesi ile sağlanmaktadır. Üç yaş ile birlikte çocuğun beyni erişkindeki ağırlığının 4/5 ine ulaşmaktadır. İki yaşına kadar çocuğun çıkardığı seslerle zekasının ilişkisi olmamasına karşın, iki yaşından sonra dil gelişimi ile zeka arasında sıkı bir ilişki olduğu saptanmıştır. Erken konuşan çocukların zeka düzeylerinin genellikle normal ya da normalin üstünde olduğu ve dilin zekaya bağlı olarak geliştiği görüşü kabul edilmektedir. Fiziksel ve Ruhsal Durum Zihinsel gerilik, sağırlık, serebral palsi, idiopatik parmak ucunda yürüme, aygın gelişimsel bozukluklar ve otizmde dil gelişimi ve konuşma etkilenmektedir. Ağır ve uzun hastalıklar, çocuğun konuşmasını bir ya da iki yıl erteleyebilir. Hastalık nedeniyle başkaları ile iletişimin sınırlanması, konuşmaya daha az yüreklendirilmesi konuşmada gecikmeye yol açabilir. Anne-Bebek Etkileşimi ve Sosyal Çevre Dil kazanımı temelde aynı sırayı izlese de, bu gelişimin hızı sosyal çevreden etkilenmektedir. Erişkinlerin bebekle erken dönemden başlayarak kurdukları sözel iletişim bebeğin anadilini öğrenmesinin temelini oluşturur. Çevre ve özellikle anne tarafından çocuğa sunulan sözel uyaran zenginliğinin dil gelişimini olumlu etkileyeceği bildirilmektedir. Bakımevlerinde büyüyen çocuklar aile içinde büyüyen çocuklara oranla daha çok ağlarlar fakat daha az hecelerler. Bunların konuşmayı daha geç öğrenmeleri göstermiştir ki, sıkı kişisel ilişkiler dil gelişiminde önemli bir etkendir. Aile bireyleri özellikle anne ile çocuk arasındaki sağlıklı ilişkiler dil gelişimini olumlu etkiler. Bu konuda ailenin genişliği de önemlidir. Ailede tek olan çocuk daha çabuk ve düzgün konuşur çünkü ailenin tek ilgi merkezidir. Annenin bebekle olan etkileşimi ile bebeğin konuşma öncesi iletişim becerisi birbiri ile ilişkilidir. Zihinsel özürü olan annelerin bebeklerinin, dil gelişimi yönünden risk altında olduğu hipotezi ile bu grup erken dönemde ev eğitim programları ile desteklenmiş, anne-bebek etkileşiminin artırılmasının dil gelişimini olumlu etkilendiği belitilmiştir. Bebek ile konuşmanın ise yalnız bebeğin daha sonraki dil öğrenimi için değil, çevre-bebek etkileşimi yönünden de son derece önemli olduğu bildirilmektedir. Bebeğin erken dönemde kendisi ile etkileşime girenleri ve çevreyi izleme ve dinleme becerileri sözel etkileşimin temelini oluşturur. Bebeğe bakım verenlerin çocuktaki sosyal içerikli etkileşimlere özellikle duyarlı oldukları bildirilmektedir. Erken bebeklik döneminde bebek-anne arasındaki duygusal iletişim öncelikle yüzyüze bakma, vücut duruşu, dokunma ve ses çıkarma ile olur. Bebek büyüdükçe daha karmaşık ve üstün sistemler geliştirse de yüzyüze etkileşim ve karşılıklı bakış, duygulanımın paylaşılması ve etkileşimin düzenlenmesinde çekirdek rolü oynar. Eğer bir bebek ya da küçük çocuk bakışlarını bir nesne ile kişi arasında kaydırarak değiştiriyorsa onunla bu deneyimini paylaşma istediğinin bir belirtisi olarak yorumlanabilir. Annelerin bebekleri ile konuşmalarında çoğunlukla sorular sordukları, o an yaşadıkları olaylarla sınırlı kaldıkları ve çocuğun duygu, istek ve gereksinimleri ile ilgili konuştukları belirtilmektedir. Anne ve bebeğin aynı anda ses çıkarmayıp dönüşümlü olarak konuştukları, annelerin bu dönemde bebekleri ile
konuşurken tipik erişkin konuşmasındaki gibi yanıt süresi bıraktıkları ve bebeklerinin ağızları doluyken onlara soru sormadıkları dikkati çekmiştir. Bebekten yanıt almaya yönelik sorular sordukları ve bekledikleri yanıtı kendi cümleleri ile söyledikleri bildirilmiştir. Annelerin, bebekler yaklaşık 10 aylık olduklarında onlarla konuşmalarında daha çok nesneleri adlandırırken, 13-16. aylarda davranışları konuştukları ve bebeğin dikkatini çeken hareket ve jestleri daha sık kullandıkları görülmüştür. Annenin bebeğe verdiği tüm bu uyaranlar bebeğin dil gelişimi ile uyumlu bulunmuştur. Anne-bebek etkileşiminin aylar ilerledikçe artış göstermesinde bebeğin sinir sistemi olgunlaşmasının üzerinde durulmakta; baş-boyun kontrolünün sağlanmasının bebeğin göz teması kurma ve sosyal etkileşime yönelik davranışlar göstermesine olanak sağladığı belirtilmektedir. 16-42 aylık çocuklar ve anneleri ile yapılan bir çalışmada, annenin çocuğa olan sözel yanıtlılığının, çocuğun sözel puanları ile ilişkisi bildirilmiştir. Anne-bebek konuşmasında annelerin, işlevselliği olan sözcüğü cümle sonunda kullandıklarında erişkin konuşmasından farklı olarak o sözcüğü daha uzun söyledikleri dikkati çekmiştir. Bebekler ilk bir yıl içnde erişkine yönelik konuşmadan çok bebeğe yönelik konuşmaya daha fazla dikkat verirler. Bu seçici dikkatin sosyal, duygusal gelişim ve dil gelişimi yönünden önemli olduğu düşünülmektedir. Bebeğe yönelik olan konuşmalarda "günaydın", "nasılsın", "ne yapıyorsun", haydi yürüyelim" cümlelerinin erişkine ve bebeğe söylenişlerinin karşılaştırılmasında bebeğe yönelik olanda toplam perde düzeyi yüksek, perde aralığı geniş ve söyleniş süresinin uzun olduğu dikkat çekicidir. Anne-babanın fonolojik özellikleri ve çocuğun konuşma girişimlerine verdikleri yanıtlar ile onun dil sistemlerini şekillendirebildikleri ve normal karşılıklı konuşmada annenin abartılı olması ile çocuğun uygunsuz fonolojik davranışlar göstermesinin bağlantılı olduğu üzerinde durulmaktadır. 8-12 aylık bebek rutin çerçevedeki birkaç sözcüğü anlar ancak annenin baktığı nesnelere bakması, dikkat çekilen nesneyle hareketlenmesi, yapılan eylemleri taklit etmesi çok daha fazla şeyi anlıyor izlenimi verebilir. Örneğin; anne, "şu güzel topa bak" dediğinde bebek annenin bakış yönünü yakalayarak topa bakar. Bebeğin topa doğru hareket ettiği sırada anne "haydi topu tut" derse sanki bebek bu yönergeye uymuş gibi görünür ve pozitif pekiştireç alır. Bu davranışlar aynı zamanda anne-bebek etkileşiminin güçlenmesine, etkileşimde bebeğin başarı ile yer almasına olanak sağlar. Böylece bebek de gerçek dili anlamaya daha da yakınlaşır. Çocuklar 18 aylık olduklarında bakım veren yer ya da kişi (anne, akraba, çocuk bakıcısı ve kreş) ile çocuğun bilişsel ve dil gelişimi arasındaki ilişkiye bakılmış, tek sözcük çıkarma tüm bakım gruplarında fark göstermezken, değişik sözcük kombinasyonlarının kreş grubunda en düşük olduğu dikkati çekmiştir. Çocuğa bakım verenin sürekliliği ve aynılığının yanıt dilinin gelişiminde önemli vurgulanmış; kreş çocuklarındaki düşük yanıtlılık düzeyi, bakım veren ekibin değişmesi ile ilişkili bulunmuştır. Bebeğin genel durumunun huzursuz olması, ağlama süre ve şiddetini artırmakta ve anne-bebek uyumunu olumsuz etkilemektedir. Annenin bebeği kucaklaması intrauterin ortama benzer bir ortam yaratması yoluyla bebeğin ağlama ve huzursuzluğunu azaltır. İlk yılın sonunda ağlama davranışının düşük olması ile diğer iletişimsel davranışların fazlalığı arasında ilişki olduğu bildirilmiştir. Bebeğin uyarılarına annenin yanıtlılığının bebekteki güven duygusunu destekleyerek iletişimin gelişimine olumlu katkıda bulunduğu sonucuna varılmıştır. Bebekleri ağladıklarında annelerin gösterdikleri davranışlar ve bebek üzerindeki rahatlatıcılığı araştırıldığında, ilk 3 aylık dönemde annelerin en fazla kucağa alma davranışı gösterdikleri ve bebekler üzerinde de en rahatlatıcı davranışın kucağa alma olduğu görülmüştür. Bu dönemde annelerin gösterdikleri diğer davranışlar sırası ile konuşma ya da ses çıkarma, besleme, yaklaşma ve dokunma, emzik ya da oyuncak sunma, odaya girme, rahatsızlık veren uyarıyı engelleme olup; kucağa alınmasından sonra bebeği en çok rahatlatan anne davranışları ise sırası ile besleme, emzik ya da oyuncak sunulması, odaya girme, dokunma ve yaklaşma, ses çıkarmadır. İlk yılın son 3 ayında ise belirtilen anne
davranışlarının sıklık sırası değişmezken miktarları azalmakta ve odaya girme ve diğer davranışların miktarı artmaktadır. Bebek üzerinde ise bu dönemde konuşma, dokunma-yaklaşma ve odaya girmenin rahatlatıcılığı artmaktadır. Annelerin 1 yaşındaki çocukları ile oyuncaklı ve oyuncaksız ortamlardaki konuşmaları video kaydı ile incelemiş ve anne konuşmalarındaki isim ve fiil kullanımındaki dağılıma bakmıştır. yuncak oynarken isim türü sözcükler daha fazla iken, oyuncaksız ortamda fiillerin daha fazla kullanıldığı dikkati çekmiştir. Annelerin çocuklarını daha çok isim söylemeye teşvik ettikleri belirtilmiştir. yun sırasında kullanılan isim tipi sözcüklerin sıklığı ile çocukların ilk 50 sözcükleri içinde isimlerin yer alış sıklığı arasında anlamlı bir pozitif ilişki olduğu bildirilmiştir. Bu dönemde bebek ve bakıcısı tarafından oynanan "cee" oyunu, nesne, oyuncak ve beden parçalarını isimlendirmek gibi oyunların dil gelişimi ve sözel etkileşimi olumlu etkilediği belirtilmektedir. Annenin oyuncak oyunu sırasında, özellikle bebeğin dikkatini toplamaya yönelik davranışları ile bebeğin dil becerileri arasında güçlü bir ilişki olduğu belirtilmiştir. Cinsiyet 14 kız, 14 erkek bebeğin 6, 9, 12. aylarda 4 dakikalık serbest oyun sırasında anneleri olan etkileşimleri gözlenmiş, annelerin yanıtlılığı ve bebeklerle ilişki başlatma atak sayılarında yaş ya da cinsiyet farkı bulunamamıştır. yuncak aracılığı ile kurulan iletişimde cinsiyet farkı saptanmazken annelerin yalnızca konuşarak kurdukları iletişime kızların yanıtlarının daha fazla olduğu ayrıca kız bebeklerin sözel uyaranlara, erkeklerin ise görsel uyaranlara daha fazla tepki verdikleri dikkati çekmiştir. Ayrıca annelerin kız çocukları ile daha çok konuşarak erkek çocukları ile ise dokunarak iletişim kurdukları görülmüştür. Aile Yapısı ve İki Dillilik Aile içindeki birey sayısı arttıkça çocukların konuşma konusunda daha yavaş oldukları aktarılmış, bunun nedeninin ise kalabalık aile ortamında erişkinlerin bebekle konuşmaya daha az zaman ayırabilmeleri olabileceği ileri sürülmüştür. Ergen ve erişkin yaştaki annelerin 6 aylık bebekleri ile beslenme ve oyun sırasındaki etkileşim biçimlerinin çalışıldığı bir araştırmada beslenme sırasında küçük yaş grubundaki annelerin bebekleri ile daha az konuşup, daha az olumlu tutum sergiledikleri, oyun sırasında ise daha az sabır ve yaratıcılık gösterdikleri dikkati çekmiştir. İkiz kardeşlerin ise birbirleri ile iyi bir iletişim gösterdikleri ve erişkinlerle iletişime girmeye daha az gereksinim duydukları ve konuşmaya daha geç başladıkları belirtilmektedir. İki ayrı dilin konuşulduğu ortamlarda yaşayan ya da iki dil öğrenmek zorunda kalan çocuklar başlangıçta tek dili öğrenen çocuğa göre daha yavaş bir gelişim gösterirler. Küçük çocukların yabancı dilin ses ve duyuş özelliklerine karşı çok keskin bir kulakları olduğu, daha ileri yaşlarda ise çocukların ve büyüklerin dil öğrenirken daha çok dilbilgisi, kavram ve anlam üstünde durdukları ve bu nedenle ikinci bir dilin öğrenilmesinde küçük çocukların daha üstün bir durumda oldukları ileri sürülmektedir. Sosyokültürel ve Sosyoekonomik Etkenler Dört aylık bebekler ile yapılan bir çalışmada yüksek okul mezunu annelerin lise mezunu annelere göre daha az tensel uyaran içeren sözel iletişim kurduklarını ve yüksek okul mezunu annelerin bebeklerinin, lise mezunu anne bebekleri ile karşılaştırıldığında dil gelişimlerinin daha hızlı olduğu aktarılmıştır. Eğitim düzeyi düştükçe fiziksel uyaran, eğitim düzeyi yükseldikçe sözel uyaranın arttığı dikkati çekmiştir. Anne eğitim düzeyi arttıkça bebeğin gelişimsel test puanlarının da yükseldiği belirtilmektedir. Annelerin bulunduğu bir ortamda orta sosyal sınıfa ait bebeklerinin alt düzeye göre yedi kat daha fazla ses çıkardıkları
aktarılmıştır. Sosyoekonomik durum yönünden farklı olan çocuklar toplam konuştukları sözcük sayısı ve ortalama cümle uzunluğu açısından karşılaştırıldıklarında 7-36 aylık yaşlarda geniş farklılıklar göstermişlerdir. Bu çocukların toplam konuştukları sözcük sayısı ve ortalama cümle uzunluğu ile ebeveyn eğitimi, mesleği olması ve gelir düzeyi gibi sosyoekonomik değişkenler arasında anlamlı ilişkiler bulunmuştur. Yedi yıl sonra ilkokulda bu çocukların sözel becerileri ve akademik başarılarının (okuma ve heceleme) 7-36 aylık döneme ilişkin sosyoekonomik durum ve dil ile ilişkili olduğu bildirilmiştir. Sosyal sınıf farklılıklarının ilk bir yıldaki anne-bebek ilişkisi üzerine etkisinin çalışıldığı bir diğer araştırmada ise orta düzey ve alt düzeyden anneler ve 10 aylık ilk kız bebekleri ev ortamında gözlenmiş, fiziksel temas, sınırlamalar ve sözel olmayan etkileşim alanlarında sosyal farklılıkların etkisi son derece az iken, erken sözel davranışların orta düzey grubundaki annelerde daha sık olduğu gözlenmiştir. Bu sonuç daha alt sosyal düzeyden olan annelerin bebeğin başkaları ile iletişim kurabilme kapasitelerine daha az inandıklarını ve onlarla sözel iletişime girmeye çalışmayı değerli bulmadıklarını düşündürmüştür. Çocuğun yaşıtlarının da bulunduğu oyun ve eğitim gruplarına katılımı, kitap okuma, gezip görme ve düşüncelerini söylemeye teşvik yönünde sağlanan fırsatların sosyokültürel ve sosyoekonomik durumu iyi olan ailelerde daha fazla olması bu ailelerde yetişen çocukların daha erken ve düzgün konuşması ile ilişkilendirilmiştir. Sonuç olarak tüm bebekler dili öğrenmeye öncelikle kullanılan dildeki sesleri öğrenmekle başlarlar. Seslerden hecelere, cümlelere ve dilin tam olarak anlaşılmasına dek süren süreç içinde sıra değişmezken, gelişimin hızı tüm bu etmenlerden etkilenmektedir. KNUŞMA VE DİL GELİŞİMİ BZUKLUKLARI Dil ve Konuşma Bozukluklarının Nedenleri rganik Bozukluklar Fonksiyonel Bozukluklar Ağızda yapı bozuklukları (kurtağzı ) Merkezi sinir sistemi bozuklukları Duyu organlarındaki bozukluklar (görme ve işitme kaybı) Bilişsel bozukluklar (zekâ gerilikleri) Motor bozukluklar Çocuğun yaşadığı çevre Ailede yöresel dilin konuşulması Ailede birden fazla dilin konuşulması Ciddi sosyal ve duygusal bozukluklar Aile içi problemler Ciddi duygusal sorunu olan çocuklar Dil Ve Konuşma Bozuklukları Türleri Ses bozuklukları Eklemleme (söyleyiş) bozuklukları Ritim bozuklukları (kekemelik) Gecikmiş dil ve afazi (söz yitimi)
1.Ses bozuklukları Sesin şiddetindeki bozukluklar. Sesin perdesindeki bozukluklar. Sesin tonundaki bozukluklar. Sesin esnekliğindeki bozukluklar. 2.Eklemleme (söyleyiş) bozuklukları Sesleri doğru çıkarmada ya da kelimeleri doğru söylemede sorun yaşanıyorsa, bu artikülasyon problemidir. Örneğin çocuk araba yerine ayaba ya da ekmek yerine epmek diyorsa artikülasyon sorunu vardır. 3.Ritim bozuklukları (kekemelik) Çocuk sesleri tekrar ediyorsa; kelimeyi tamamlamayı güçlükle yapıyorsa; akıcılık sorunu/ kekemelik olabilir. Örneğin; sosis kelimesini söylerken so-so-so-sosis ya da sssssssosis diyebilir. 4.Gecikmiş dil ve afazi (söz yitimi) Gecikmiş dil, çocuğun beklenen zamanda dilini geliştirememesi yaşıtlarına göre anlama ve anlatmada güçlük yaşaması olarak tanımlanır. Afazi, beyinin sol yarı küresindeki dil merkezlerinde beyin travması veya dejeneretif hastalıklar gibi sebeplerle oluşan hasar sonucunda, meydana gelen dil bozukluğudur. Diğer Gelişim Alanları ile İlişkisi Nedir? Dil gelişmi diğer gelişim alanlarıyla yakından ilişki gösterir. Bir gelişim alanındaki problem, diğer gelişim alanlarını etkiler. Bundan dolayı tüm gelişim alanlarının birbiri üzerinde etkisi vardır. Bir gelişim alanındaki problem, diğer gelişim alanlarını etkiler. Bundan dolayı tüm gelişim alanlarının birbiri üzerinde etkisi vardır. DİL GELİŞİMİNE UYGUN ETKİNLİKLER Çocukların dil gelişimlerinin desteklenmesi onların dil kazanımlarını hızlandırmak, çeşitlendirmek ve akıcı olmalarını sağlamak açısından önemli olmaktadır. Çocuklarla yapılacak dil gelişimi destekleyen etkinliklerde; Sesleri algılama, Dikkatini toplama, Kelime dağarcığını artırma, Sözel ifade becerilerini artırma gibi dil işlevlerini kolaylaştıracak çalışmalara yer verilir.
Çocukların dil gelişimini destekleyici etkinlik hazırlarken dikkat edilecek noktalar: Çocuğun dil gelişimi özellikleri değerlendirme ile belirlenmelidir. Çocuğun yaşına ve ilgisine uygun bir etkinlik ve materyal hazırlanmalıdır. Çocukla iletişimde kullanılan sözcükler, onun anlama düzeyinde olmalıdır. Yetişkin ya da eğitimci, çocuk için iyi bir model teşkil etmelidir. Etkinlik çocuğun ilgi gösterdiği konuya ve materyallere yönelik olarak hazırlanmalıdır. Çocuk, yapılan etkinliğe ne kadar istekli olursa o kadar çabuk öğrenir. Etkinliklerin çoğu farklı amaçlar içinde yer almalıdır. Materyalleri amacına uygun kullanmadan önce çocuğa onları tanıması için fırsatlar sunulmalıdır. Çocuğun hareketlerinde monotonlaşma görüldüğünde mutlaka yeni materyal verilmelidir. Çocuğun öğrendiklerini pekiştirebilmesi için gerekli olan tekrarlar yapılmalıdır. Çocuğa hatalarını düzeltmesi için zaman tanınması kendisine olan güvenini geliştirecektir. Çocuğun etkinliklerde ne söylediği ile ilgilenilmeli ve söylediklerini nasıl ilettiğine dikkat edilmelidir. Çocuk, etkinlikler sırasında çevresindekilerle iletişim kurmak istediğinde çevresindekilerin de ona cevap vermesi gereklidir. Çocuğu motive edecek, kendisini ifade etmesini sağlayacak nitelikte iletişim kurulmalıdır. Çocuğun doğru ve güzel konuşması için öncelikle çevresindeki yetişkinlerin doğru ve güzel konuşması gerekir. Çocuklarla konuşurken dikkat edilecek noktalar şunlardır: Göz seviyesine inerek ve onunla göz kontağı kurulmalıdır. İsmini kullanarak, gülümseyerek konuşmalıdır. Çocuğa model olunmalı ve doğru kelimeler ile dil bilgisi kurallarına uygun cümle yapılarını kullanılmalıdır. Normal ses tonu, jest ve mimikler kullanılarak konuşmalıdır. Çocuğa onun anlatmaya çalıştıklarını dinleyerek doğru model olunmalıdır. Çocuğun konuşması genişleterek konuşulmalıdır.
Çocuğun dil gelişimini desteklemek için dikkat edilecek noktalar şunlardır: Çocuğa yaşına ve ilgisine uygun kitap okunabilir. Beraber şarkı, şiir, tekerlemeler söylenebilir. Çocuğa hikâye ve masal anlatılabilir ve ondan anlatması istenebilir. Her fırsatta onunla sohbet edilmelidir (Yemek yerken bütün aile bireyleri bir araya geldiğinde konuşma fırsatı yakalayabilir.). yun oynarken ve resim yaparken onunla konuşmak, onun hem dil gelişimi hem de zihinsel gelişimi için çok önemlidir. Ayrıca onunla konuşurken de yaratıcılığının gelişmesi sağlanabilir. Çocuğun cümlesini tamamlamasına izin verilmeli ve onun cümlesini tamamlamaktan kaçınılmalıdır. Eğer ses kayıt cihazınız varsa çocuğun söylediği şarkı ya da anlattığı hikâye kaydedilebilir. Yatağına yatmadan önce onunla gün hakkında konuşabilir, ardından ona hikâye anlatabilir. 0 6 Ay Etkinlikleri ETKİNLİKLER Çeşitli sesler çıkararak bebekle konuşabilirsiniz. Ardından bebeğin çıkardığı sesleri taklit edebilir, bebeği yeni sesler çıkarması için destekleyebilirsiniz. Bebekle bulunduğunuz mekânda onun görebileceği veya ilgisini çeken nesneleri tanıtarak onlar hakkında konuşabilirsiniz. Şarkı ya da ninni söylerken onun yüz mimiklerini taklit edebilirsiniz. "Ce" oyunları gibi oyunları oynayarak karşılıklı iletişimi geliştirebilirsiniz. İsmini söylediğinizde size bakmasını teşvik edebilirsiniz. İletişim çabasıyla çıkardığı bütün sesler için olumlu ifadeler kullanabilirsiniz ("Ne güzel gülüyorsun!" gibi). Bebeğe değişik mesafelerden teypten müzik dinletebilirsiniz. danın farklı yerlerinden davul, zil, çıngırak, tahta ya da metal kaşık vb. kullanarak sesler çıkararak bebeğin tepki vermesini sağlayabilirsiniz 6 12 Ay Etkinlikleri Bebeğe birbirine vurduğu zaman ses çıkarabileceği materyaller, buruşturduğu zaman ses çıkaran renkli kâğıtlar, naylon gibi malzemeler vererek oynaması için teşvik edilebilirsiniz. Bebekle konuşurken bebeksi konuşmalar ve yanlış telaffuzlar yapmadan, onunla doğal, basit, yavaş, anlaşılır ve kısa tümcelerle konuşabilirsiniz. Seslerin farkına vardıkça (örneğin telefon çaldığında) ne olduğunu anlatabilirsiniz. Çıkardığı seslerin doğru telaffuzlarını tekrarlayabilirsiniz. Bebeğin sözcük ile nesne ilişkisini anlaması için kelimeleri uygun zamanlarda söyleyebilirsiniz. Örneğin dedesini görünce dede derseniz duyduğu veya gördüğü nesnelerin ilişkisini daha kolay anlayabilir.
Bebekle konuşurken konuşmasını beden dilinizle ifade edebilirsiniz. Jest, mimik ve hareketlerle çocuğun daha kolay anlamasını sağlayabilirsiniz. Bir nesnenin ismini söylerken ona doğru bakabilir veya el ile işaret ederek nesneyi gösterebilirsiniz. Ne söylediğinizi anlaması için ona zaman tanıyabilirsiniz. İsimleri, olayları, günlük etkinlikleri tanımlamak için aynı ifadeleri kullanabilirsiniz. "Ayşe'nin banyosu", "uyku zamanı", banyo zamanı, şimdi yemek zamanı gibi. Parmak oyunları oynayabilirsiniz. Kitaplarla tanıştırıp kitapta bulunan, basit ve günlük yaşantısında çok karşılaştığı nesneleri isimlendirebilirsiniz. 12 18 Ay Etkinlikleri Çocukla iletişiminizde basit ve kısa tümceler kullanabilirsiniz. Doğal bir formda, ancak yavaş, anlaşılır ve açık konuşabilirsiniz. Çocuğun sözcük kazanımı için tercihli sözcüklerle soru yönelterek model olabilirsiniz. Örneğin elma ya da muz ister misin? gibi. ynayabileceği bazı oyuncakları sağlayabilirsiniz. Örneğin oyuncak bir telefon, konuşma taklitleri yapabileceği en iyi oyuncaktır. 18 24 Ay Etkinlikleri Yaptığınız etkinlikleri ve ne olduğunu anlatarak tanımlayabilirsiniz. Birlikte bazı günlük etkinlikler yapabilir, böylece konuşacak çok şey oluşturabilirsiniz. Çocuğun oyun içinde gerçek nesnelerle oynamasını teşvik edebilirsiniz. Örneğin, gerçek yiyeceklerin kullanıldığı bir çay partisi gibi. Resimli olay ya da nesne kartlarıyla grup oyunları oynayabilir, bulmacalar çözebilirsiniz. Mümkün olduğunca sık sık kitap okuyabilirsiniz. İsim ve objeleri tekrar edebilirsiniz. Resimli bez kitapları kendi kendine tutmasını, karıştırmasını sağlayabilir; tanıdık objeleri gösterip, isimlerini söyleyebilirsiniz. Çocuktan tekrarlamasını isteyebilirsiniz. Geçmişten, günümüzden ve gelecekten söz edebilirsiniz (Bugün ne yaptınız? Yarın dede gelecek gibi). Eğer çocuğun çıkarabildiği bir ses varsa (örneğin baa), bu sesle başlayan ve çevresinde bulunan nesneleri öncelikle sözcük dağarcığına kazandırmayı hedefleyebilirsiniz. Örneğin bardak gibi. Bu sözcüğü basit tümcelerde ve duruma uygun ifadelerin içinde kullanabilirsiniz. Hedeflediğiniz ve çıkarabildiği sese ilişkin sözcük kartları oluşturabilirsiniz. Bu kartlarla evin içinde çeşitli oyun ortamları hazırlayabilirsiniz. Karttaki sözcüğü göstererek ismini söyleyebilirsiniz. Sözcüğün nasıl söylendiğini duymasına yardımcı olabilirsiniz. Bazen ona da sorarak isimlendirmesini isteyebilirsiniz. Her ne şekilde isimlendirme yaparsa yapsın, doğru kabul edip, tekrar geri iletim sağlayabilirsiniz (Örneğin Evet bu bir "bardak". Daha sonra /b/ sesiyle başlayan diğer karta geçebilirsiniz. Kendi gelişim süreci içinde yalnızca onu desteklemeyi hedefleyebilirsiniz.). İyelik zamirini öğretebilirsiniz ( Bu benim arabam, bu senin araban gibi). 2 3 Yaş Etkinlikleri Çocuğa yer bildiren sözcükleri öğretebileceğiniz oyunlar oynayabilirsiniz. Örneğin "topu kutunun 'içine' koymak" ya da "masanın 'üstünden' atmak" gibi. Çocuğa 10'a kadar saymasını öğretebilir ve sayma oyunları oynayabilirsiniz. Yazmayı taklit edebilmesi için boya kalemleri ve kâğıt temin edebilirsiniz. Diğer çocuklarla oyun oynayarak iletişim sağlayabilmesi için fırsatlar yaratabilirsiniz. Daha uzun ve karmaşık hikâyeler okuyabilir, masallar anlatabilirsiniz. Kitap içinde bulunan eylemleri tanımlayarak onları kısa cümlelerle anlatabilirsiniz. Anlattığınız cümlelerle ilgili her olaya ilişkin hemen soru yöneltebilirsiniz. Her ne cevap
verirse versin, tekrar sorunuzun yanıtını bir de sizden duyması ona uygun konuşma modeli olmanız açısından etkilidir. Örneğin "Evet, çocuk ayakkabısını giyiyormuş." gibi. Çocuğun konuşmasına fırsat tanıyarak konuşmalarını dikkatle dinleyebilirsiniz. Çocuğun konuşmalarında o, bu, ben gibi zamirleri kullanıp kullanmadığını izleyebilir; bunları kullanması için çocuğa sorular yöneltebilirsiniz. 4 5 Yaş Etkinlikleri Çocukla konuşurken tam ve düzgün cümleler kurabilirsiniz. Nesneler üzerinde konuşurken bu, o yerine, nesnenin ismini söyleyebilirsiniz. Örneğin onu bana ver yerine Kalemi ver. gibi. Çocuğun sorularını sabırla yanıtlayabilirsiniz. Kuru yaprakların üzerinde yürürken, balık tutarken, evde otururken hep konuşabilir, sorularını yanıtlayabilirsiniz. Çocuğa zenginleştirilmiş yakın çevre imkânı tiyatro, sinema, müze, konser, maç gibi farklı etkinlikler sunabilirsiniz. Büyük- küçük, sert- yumuşak gibi zıtlıklar içeren oyunlar oynayabilirsiniz. Konuşmalarınıza zamana ilişkin kavramlar katabilirsiniz (bugün, yarın, daha sonra, gelecek hafta gibi). Çocuğa olaylara ilişkin hisleri ve duyguları hakkında konuşma fırsatı tanıyabilirsiniz. Kendinize ait sözcük oyunları, tekerlemeler, hikâyeler yaratabilirsiniz. Sözcük bulma oyunları oynayabilirsiniz. Çocuğun sorularını bıkmadan cevap verebilir, olayları sebep-sonuç ilişkisi içinde anlatarak çocuğun sözcük bilgisinin artmasına, merakının tatmin olmasına hem de olayları birbirine bağlamasına yardım edebilirsiniz. Dil ötesi becerilere ilişkin oyunlar üretebilirsiniz ( örneğin bir sözcüğün hangi sesle başladığının ya da bir sesle başlayan sözcüğün bulunması gibi fonolojik farkında olmaya ilişkin etkinlikler). 6 Yaş Etkinlikleri Çocuk giyinirken onunla giysilerin renkleri, nelerden yapıldığı üzerine sohbet edebilirsiniz (ipek gömlek, yün çorap gibi). Aynı durum ev eşyaları ve diğer nesneler için de uygulanabilir (tahta kaşık, cam bardak, mermer merdiven vb.). Böylece çocuğun kelime hazinesinin gelişimine yardım edebilirsiniz. Çocuğa bol bol öyküler okuyabilirsiniz. Bunlarla ilgili sorular sorarak çocuğun okunan parçayı anlatmasını sağlayabilirsiniz. Kelime hazinesini ve dil becerisini geliştirebilirsiniz; bu kitapların çocukların gelişimleri doğrultusunda seçilmesi önemlidir. Kâğıt torbaların üzerine bir yüz çizerek göz ve ağız yerlerine düğme veya kumaş yapıştırarak köşelerini iple bağlayarak kulak yapabilirsiniz. Bunu çocuğun eline geçirip bileğinden iple bağlayarak el kuklaları ile değişik rollere bürünerek hikâyeler oluşturmalarına rehberlik yapabilirsiniz. Çocukla birlikte hazırlayacağınız kukla sahnesi, el ve parmak kuklaları ile duygu, düşünce ve isteklerini yansıtabileceği bir oyun ortamı hazırlayabilirsiniz. Duygu ve düşüncelerini ifade etmesine, kelime dağarcığının artmasına rehberlik yapabilirsiniz. Günlük yaşantınız üzerine kurduğunuz öyküleri anlatırken öyküdeki bir çocuğun adının yerine sınıftaki bir çocuğun adını kullanmanız yerinde olur. Neşeli ve komik olayları anlatan öyküler çocukları mutlu eder. Bazen de çocukların da benzer öyküler anlatmasını isteyebilirsiniz. Böylece çocukların duygu, düşünce, olayları anlama ve ifade etme yeteneğinin gelişimine yardımcı olabilirsiniz. Yeni sözcükler, anlamlı, uzun ve akıcı cümleler, iki ayrı fikri bir cümlede birleştirerek ifade etme becerisini geliştirir.
Dil Gelişimine Uygun Araç Gereçler Sağlam, kullanışlı ve bakımı kolay, birden çok amaca yönelik ve çocuğa zarar vermeyecek olmasına dikkat edilmelidir. Araç gereçler ilgi çekici olmalı, göze hoş görünmeli, araştırma ve keşfetmelerini sağlamalı, yaratıcılıklarını desteklemeli ayrıca güvenli olmalıdır. Gelişim düzeyine göre basitten karmaşığa, kolaydan zora, bilinenden bilinmeyene doğru giden bir sıra ile verilmelidir. Seçilen araç gereçlerin eğitim programındaki amaç ve kazanımlarla tutarlılık göstermesi sağlanmalıdır. 0-6 Yaş Çocukta Dil Gelişimine Uygun Araç Gereçler Müzik kutusu Çıngırak Saat ipi çekince ses çıkaran oyuncaklar Çeşitli araçlardan yapılmış marakaslar yuncak bir telefon Seslerini dinleyebileceği değişik cisimler Flüt, davul, org gibi müzik aletleri Radyo, teyp, televizyon gibi değişik tonlarda müzik dinleyebileceği araçlar Resimli kitaplar Tahta ve bez kitaplar Kuklalar Hayvan sesleri çıkaran dolgu ve her türlü oyuncak Çocuğa uygun kostüm ve aksesuarlar
ETKİNLİK ÖRNEĞİ Etkinlik adı: Ne Yaptıklarını Söyleme Amaç: Verilen nesnelerin tipik olarak ne yaptıklarını söyleme ve isimlere uygun fiil bulma. Materyal: Aynı etkinlik kavramı altında toplanabilecek 4 farklı şeyi gösteren bir dizi oyun kartları (ay, lamba, mum, yıldız, aydınlatmak), (tren, araba, gemi, bisiklet, hareket etmek), (balon, uçurtma, kuş, kelebek, uçmak vb.) Uygulama: Çocuklar masanın çevresine otururlar. Öğretmen, çocuklara sırayla bir kart gösterir ne olduğunu ve ne yaptığını sorar. Doğru yanıtlayan çocuk, bir puan ya da marka alır. yun sonunda en çok puan ya da markaya sahip olan çocuk oyunu kazanır. Böylece çocuk; varlıkları adlandırma ve onlara ait belli başlı özellikleri söyleme, etkinlik cümlelerinde ögeleri, Türkçedeki ekleri doğru olarak kullanma, nesne durum ya da olayı anlaşılır bir şekilde açıklama, aynı anlama gelebilecek düşünceleri farklı cümlelerle açıklama becerisi kazanır. Kaynaklar 1- Bee H: The development of language. The developing child. Harper Collins College Publishers. Sixed edition. 1992, s: 295-336. 2- Jersild AT: Çocuk psikolojisi. Günce G (çev). Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları 3. Lewis M: Clinical Aspects of Child development. Second ed. Lea& Febiger, USA, 1982. 4- McLean LKS: Communication development in first two years of life: A transactional process. Zero to Three: 11:1:13-19, 1990. 5- Miller R: Development from one to two years: Language acquisition. Basic Handbook of Child Psychiatry. JD Noshpitz (ed). Basic Books, Inc., Publishers New York 1979, S: 127-144. 6- Mussen PH, Conger JJ, Kagan J, Huston AC (eds): Child Development and Personality. Seventh ed., Harper Collins Publishers,1990, s: 89-377. 7-Karacan Elvan, Uzm.; Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Psikiyatrisi AD, http://www.ttb.org.tr/sted/sted0700/6.html 8- Milli Eğitim Bakanlığı Mesleki Ve Teknik Eğitim Bireysel Öğrenme Materyali Ankara 2013