T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2244 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1243 HAYVAN BESLEME

T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2244 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1243 HAYVAN BESLEME Yazarlar Prof.Dr. smail F LYA (Ünite 1, 2, 3) Ö r.gör.dr. Önder CANBOLAT (Ünite 2, 3) Prof.Dr. brahim AK (Ünite 4, 6) Prof.Dr. Ahmet ALÇ ÇEK (Ünite 5, 8) Prof.Dr. Figen KIRKPINAR (Ünite 7, 8) Editör Prof.Dr. brahim AK ANADOLU ÜN VERS TES

Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K l ç Genel Koordinatör Yard mc s Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö retim Tasar mc lar Yrd.Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe Ö r.gör. Zekiye Rende Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Ölçme De erlendirme Sorumlusu Ö r.gör. Özlem Doruk Grafikerler Nihal Sürücü Ayflegül Dibek Kitap Koordinasyon Birimi Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Hayvan Besleme ISBN 978-975-06-0918-3 2. Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde 4.000 adet bas lm flt r. ESK fieh R, Ocak 2013

çindekiler iii çindekiler Önsöz... xi Hayvan Beslemenin Genel lkeleri... 2 HAYVAN BESLEME B L M N N TAR HSEL GEL fi M... 3 Do all k Dönemi... 3 Kimyasal Dönem (Enerji Dönemi)... 3 Mineral Dönemi... 4 Vitamin Dönemi (Biyolojik Dönem)... 4 Yemleme Standartlar Dönemi... 4 Amino Asit Dönemi... 5 Yem Katk Maddeleri ve mplantlar Dönemi... 5 Biyoteknoloji Dönemi... 5 HAYVAN VÜCUDUNUN YAPISI... 5 Su ve Organik Maddeler... 5 Mineral Maddeler... 6 Kan... 6 Kaslar ve Di er Dokular... 6 BES N MADDELER... 7 Lipidler... 7 Lipidlerin S n fland r lmas ve Özellikleri... 7 Ya asitleri... 7 Doymufl Ya Asitleri... 8 Doymam fl Ya Asitleri... 9 Esansiyel Ya Asitleri... 9 Omega-3 Ya Asitleri... 9 Konjuge Linoleik Asit... 10 Gliserol Tafl yan Lipidler... 10 Gliserol Tafl mayan Lipidler... 10 Di er S n f Bilefliklere Ba l Lipidler... 10 Karbonhidratlar... 10 Karbonhidratlar n S n fland r lmas ve Özellikleri... 11 Yap lar ndaki Karbon Atomu Say s na Göre... 11 Yap lar ndaki Aldehid ve Keton Gruplar na Göre... 11 Yap lar ndaki Basit fieker Say s na Göre... 11 Proteinler... 12 Amino Asitler... 13 Peptidler... 13 Proteinlerin Denatürasyonu... 13 Protein Yap s nda Olmayan Nitrojenli Bileflikler (NPN li Bileflikler)... 14 Su... 14 Suyun Hayvan Vücudunda Bulunuflu... 14 Suyun Fizyolojik Fonksiyonlar... 14 Su Kaynaklar... 15 Su Tüketimini Etkileyen Faktörler... 15 Su Yetersizli inin Etkileri... 15 Su Kalitesi... 15 Mineral Maddeler... 16 Makro Elementler... 16 Kalsiyum... 16 Fosfor... 17 1. ÜN TE

iv çindekiler Magnezyum... 18 Sodyum ve Klor (Tuz)... 18 Potasyum... 18 Kükürt... 18 z Elementler... 18 Demir... 19 Bak r ve Molibden... 19 Manganez... 19 yot... 19 Kobalt... 19 Çinko... 20 Selenyum... 20 Flor... 20 Vitaminler... 20 Ya da Çözünen Vitaminler... 21 Vitamin A... 21 Vitamin D... 21 Vitamin E... 22 Vitamin K... 22 Suda Çözünen Vitaminler... 22 Vitamin B 1 (Tiamin)... 22 Vitamin B 2 (Riboflavin)... 23 Nikotinik Asit (Niasin)... 23 Vitamin B 6... 23 Pantotenik Asit... 23 Biotin... 23 Vitamin B 12 (Kobalaminler)... 24 Folik Asit (Folasin)... 24 Para Aminobenzoik Asit (PABA)... 24 Kolin... 24 nozitol... 24 Vitamin C (Askorbik Asit, Dehidroaskorbik Asit)... 25 Özet... 26 Kendimizi S nayal m... 27 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 28 S ra Sizde Yan t Anahtar... 28 Yararlan lan Kaynaklar... 29 2. ÜN TE Besin Maddeleri Sindirimi ve Metabolizmas... 30 BES N MADDELER S ND R M VE METABOL ZMASI... 31 S ND R M S STEM VE ANATOM S... 31 BES N MADDELER N N S ND R M... 35 Sindirim Enzimleri... 36 Yemlerin Çi nenmesi ve Ruminantlarda Gevifl Getirme... 37 Karbonhidratlar n Sindirimi... 38 Proteinlerin Sindirimi... 40 Ya lar n Sindirimi... 41 Mineraller, Vitaminler ve Su Sindirimi... 41 BES N MADDELER N N EM L M... 41 Karbonhidratlar n Emilimi... 42 Proteinlerin Emilimi... 42 Ya lar n Emilimi... 42

çindekiler v Minerallerin Emilimi... 42 Vitaminlerin Emilimi... 43 Suyun Emilimi... 43 BES N MADDELER N N METABOL ZMASI... 43 Karbonhidratlar n Metabolizmas... 45 Ya lar n Metabolizmas... 48 Protein Metabolizmas... 51 Mineral Madde Metabolizmas... 53 Vitamin Metabolizmas... 54 Özet... 55 Kendimizi S nayal m... 56 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 57 S ra Sizde Yan t Anahtar... 57 Yararlan lan Kaynaklar... 58 Yemler ve Yem Katk Maddeleri... 60 YEMLER VE YEM KATKI MADDELER... 61 YEMLER N TANIMLANMASI VE SINIFLANDIRILMASI... 61 Kaba Yemler (Ham Sellüloz çeri i %18 den Yüksek)... 61 Sulu Kaba Yemler... 61 Kuru Kaba Yemler... 61 Yo un Yemler... 62 Enerji Yemleri (%20 den Az Protein, %18 den Az Ham Sellüloz çerirler)... 62 Protein Ek Yemleri (Ham Protein çeri i %20 den Yüksek)... 62 Yem Katk Maddeleri... 62 KABA YEMLER... 62 Do al ve Yapay Çay r-meralar... 63 Baklagil Yeflil Yemleri... 63 Bu daygil Yeflil Yemleri... 64 Silo Yemleri... 65 Bu daygil Samanlar... 66 Baklagil Samanlar... 66 G da Sanayi At klar... 66 YO UN YEMLER... 66 Bu daygil Dane Yemleri... 66 Baklagil Dane Yemleri... 68 YA LI TOHUM KÜSPELER... 69 Ayçiçe i Tohumu Küspesi... 69 Pamuk Tohumu Küspesi... 70 Soya Küspesi... 70 Kolza (Kanola) Küspesi... 70 F nd k Küspesi... 70 DE RMENC L K ATIKLARI... 71 Kepek... 71 Razmol... 71 N fiasta SANAY ATIKLARI... 71 M s r Gluteni... 71 M s r Özü Küspesi... 71 M s r Kepe i... 72 Bu day Posas... 72 fieker ENDÜSTR S ATIKLARI... 72 3. ÜN TE

vi çindekiler fieker Pancar Posas... 72 Melas... 72 HAYVANSAL KAYNAKLI YEMLER... 73 Bal k Unu... 73 Et Unu... 73 Et-Kemik Unu... 73 Kan Unu... 73 Kümes Hayvanlar Kesimhane At klar Unu... 73 Hayvansal Ya lar... 74 YEM KATKI MADDELER... 74 Koruyucular... 74 Antioksidanlar... 74 Yem Tüketimini Art r c lar (Tad Vericiler)... 75 Enzimler... 75 Probiyotikler... 75 Prebiyotikler (Oligosakakritler)... 75 Toksin Ba lay c lar... 76 Metan Oluflumunu Önleyiciler... 76 Gaz Oluflumunu Önleyiciler... 76 Tampon Maddeler... 76 Pelet Ba lay c lar... 77 Vitamin-Mineraller... 77 Özet... 78 Kendimizi S nayal m... 79 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 80 S ra Sizde Yan t Anahtar... 80 Yararlan lan Kaynaklar... 81 4. ÜN TE Süt S rlar n n Beslenmesi... 82 SÜT SI IRLARININ BESLENMES NDE TEMEL LEKELER... 83 Sindirim Sistemi... 83 Dudaklar, Dil ve Difller... 84 Salg Bezleri ve Yemek Borusu (Özefagus)... 84 Retikulo-Rumen ( flkembe ve Börkenek)... 84 Omasum (K rkbay r)... 84 Abomasum (fiirden)... 84 nce Ba rsak... 85 Kal n Ba rsak... 85 Besin Maddelerinin Sindirim ve Emilimi... 85 Besin Madde Gereksinimi ve Yem Tüketimine Etkileyen Faktörler... 85 Merkezi Sinir Sistemi ve Duyu Organlar n n Yem Tüketimine Etkisi.. 86 Çevre S cakl n n Yem Tüketimine Etkisi... 86 Yemlerin Besin Madde çeri inin Yem Tüketimine Etkisi... 86 Kan Glukoz Düzeyi ve Rumen Fermentasyon Ürünlerinin Etkisi... 86 Canl A rl k ve Verim Düzeyinin Yem Tüketimine Etkisi... 86 Sindirim Sisteminin Kapasitesi ve Rasyon Kaba Yem Oran n Yem Tüketimine Etkisi... 86 SÜT SI IRLARININ BES N MADDELER GEREKS N M... 86 Yaflama Pay Besin Maddeleri Gereksinimi... 87 Enerji Gereksinimi... 87 Protein Gereksinimi... 87 Mineral Madde Gereksinimi... 88

çindekiler vii Vitamin Gereksinimi... 88 Süt Verimi çin Besin Maddeleri Gereksinimi... 88 Enerji Gereksinimi... 89 Protein Gereksinimi... 89 Mineral Madde Gereksinimi... 89 Vitamin Gereksinmesi... 90 Büyüme Dönemi Besin Maddeleri Gereksinimi... 90 Protein Gereksinimi... 90 Enerji Gereksinimi... 91 Mineral Madde Gereksinimi... 91 Vitamin Gereksinimi... 91 Gebelik Dönemi Besin Maddeleri Gereksinimi... 91 Protein Gereksinmesi... 92 Enerji Gereksinmesi... 92 Mineral Madde Gereksinimi... 92 Vitamin Gereksinimi... 92 Kuru Madde Gereksinimi... 93 Su Gereksinimi... 93 SÜT SI IRLARININ BESLENMES NDE YEMLER... 93 Kaba Yemler... 93 Yo un Yemler... 94 Mineral ve Vitamin Ek Yemleri... 96 Mineral Ek Yemleri... 96 Vitamin Ek Yemleri... 97 Yem Katk Maddeleri... 97 DE fi K DÖNEMLERDEK SÜT SI IRLARININ BESLENMES... 97 Laktasyondaki (Sa m Dönemindeki) Süt neklerinin Beslenmesi... 97 I. Dönem (Do umdan Sonraki lk 10 Hafta)... 98 II. Dönem (Do umdan Sonraki 10-20. Haftalar Aras )... 99 III. Dönem (Do umdan Sonraki 20. Haftadan Kuruya Ç k ncaya Kadar Geçen Dönem)... 99 IV. Kurudaki neklerin Beslenmesi... 99 Süt neklerinin Kuruya Ç kar lmas... 100 Kuru Dönemde neklerin Beslenmesi... 100 Buza lar n Beslenmesi... 102 Rumen Geliflimi... 103 Süt çirme ve Yemleme... 103 Dana ve Düvelerin Beslenmesi... 104 Bo alar n Beslenmesi... 104 BESLEMEN N SÜT VER M VE KAL TES NE ETK LER... 104 Süt Verimi Üzerine Beslemenin Etkisi... 104 Sütün Bileflimi Üzerine Beslemenin Etkisi... 104 Süt Ya n n Niteli i Üzerine Yem Ya n n Etkisi... 105 Sütün Kokusu ve Tad Üzerine Yemin Etkisi... 105 SÜT SI IRLARINDA RASYON HAZIRLAMA VE YEMLEME YÖNTEMLER... 105 Rasyon Haz rlama... 105 Yemleme Yöntemleri... 105 Süt neklerinin Mer a Dönemi Beslenmesi... 105 Süt neklerinin K fl n Ah rda Beslenmesi... 106 BESLEME HASTALIKLARI... 106 Ketozis... 106

viii çindekiler Rumen Asidozu... 106 Rumen Alkolozu... 107 Süt Hummas... 107 Mide Dönmesi (Abomasum Deplasman )... 107 Özet... 108 Kendimizi S nayal m... 110 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 111 S ra Sizde Yan t Anahtar... 112 Yararlan lan Kaynaklar... 113 5. ÜN TE 6. ÜN TE Et S rlar n n Beslenmesi... 114 G R fi... 115 SI IR BES C L N N TEMEL LKELER... 116 BES PERFORMANSINI ETK LEYEN FAKTÖRLER... 117 Irk... 117 Yafl ve Canl A rl k... 118 Cinsiyet... 118 Orijin... 118 Kondisyon... 119 Sa l k... 119 Besleme Düzeyi... 119 SI IR BES S YÖNTEMLER... 120 ET SI IRLARININ BES N MADDE HT YAÇLARI... 121 Canl A rl n Saptanmas... 121 Kuru Madde Gereksinimleri... 123 Su Gereksinimleri... 123 Protein Gereksinimleri... 124 Enerji Gereksinimleri... 125 Mineral Madde Gereksinimleri... 125 Vitamin Gereksinimleri... 127 SI IR BES S NDE KABA VE YO UN YEM KAYNAKLARI... 127 Özet... 130 Kendimizi S nayal m... 132 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 133 S ra Sizde Yan t Anahtar... 134 Yararlan lan Kaynaklar... 134 Koyun ve Keçilerin Beslenmesi...... 136 KOYUNLARIN BESLENMES... 137 KOYUNLARIN BESLENME AÇISINDAN ÖZELL KLER... 137 KOYUNLARIN BES N MADDELER GEREKS N M... 137 Kuru Madde Gereksinimi... 138 Su Gereksinimi... 138 Enerji Gereksinimi... 138 Protein Gereksinimi... 139 Mineral Madde Gereksinimi... 139 Vitamin Gereksinimi... 140 KOYUNLARIN BESLENMES... 140 Kuru Dönem Besleme... 141 Afl m Dönemi Besleme (Flushing)... 141 Gebelik Dönemi Besleme... 141 Laktasyon Dönemi Besleme... 142

çindekiler ix KUZU BÜYÜTME YÖNTEMLER... 146 Emzirerek Büyütme Yöntemi... 146 Erken Sütten Keserek Büyütme Yöntemi... 146 Süt kame Yemi ile (Yapay Sütle) Büyütme... 147 KUZU BES S... 147 Süt Emen Kuzular n Besisi... 147 Sütten Kesilmifl Kuzular n Besisi... 147 Entansif (Yo un) Besi... 148 Mera Besisi... 149 TOKLU BES S... 150 GENÇ DAMIZLIK KOYUNLARIN BESLENMES... 150 KOYUNLARDA BESLEME HASTALIKLARI... 150 Zehirli Bitkiler... 150 Beyaz Kas Hastal... 150 drar Yolu (Böbrek) Tafllar... 151 Gebelik Zehirlenmsi (Ketosis)... 151 KEÇ LER N N BESLENMES... 151 KEÇ LER N BESLENME AÇISINDAN GENEL ÖZELL KLER... 152 KEÇ LER N BES N MADDELER GEREKS N M... 152 Kuru Madde Gereksinimi... 152 Enerji Gereksinimi... 153 Protein Gereksinimi... 153 Mineral Madde Gereksinimi... 153 Vitamin Gereksinimi... 154 Su Gereksinimi... 154 SÜT KEÇ LER N N BESLENMES NDE TEMEL LKELER... 154 TEKE KATIM DÖNEM BESLEME... 155 GEBE KEÇ LER N BESLENMES... 156 LAKTASYONDAK KEÇ LER N BESLENMES... 156 O LAKLARIN BESLENMES... 156 Sütten Kesim Öncesi Besleme... 156 Sütten Kesim Sonras Besleme... 157 Dam zl k Difli O laklar n Beslenmesi... 157 O LAK BES S... 157 TEKELER N BESLENMES... 158 Özet... 159 Kendimizi S nayal m... 161 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 162 S ra Sizde Yan t Anahtar... 162 Yararlan lan Kaynaklar... 163 Kanatl Kümes Hayvanlar n n Beslenmesi... 164 G R fi... 165 S ND R M ORGANLARI VE S ND R M... 165 Sindirim Organlar... 165 Sindirim... 166 BES N MADDELER GEREKS N MLER... 167 Enerji Gereksinimi... 168 Protein ve Amino Asit Gereksinimi... 169 Makro ve z Element Gereksinimi... 170 Vitamin Gereksinimi... 171 7. ÜN TE

x çindekiler Su Gereksinimi... 172 ETL K P L ÇLER N BESLENMES... 173 YEMEKL K YUMURTA ÜRETEN TAVUKLARIN VE YUMURTA T P DAMIZLIKLARIN BESLENMES... 175 Büyüme Döneminde Besleme... 175 Verim Döneminde Besleme... 176 ET T P DAMIZLIKLARIN BESLENMES... 179 Büyüme Döneminde Besleme... 179 Verim Döneminde Besleme... 179 Et Tipi Dam zl k Horozlar n Beslenmesi... 180 H ND LER N BESLENMES... 183 BESLEMEN N TAVUK ET VE YUMURTA KAL TES ÜZER NE ETK LER... 185 Özet... 187 Kendimizi S nayal m... 188 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 189 S ra Sizde Yan t Anahtar... 189 Yararlan lan Kaynaklar... 190 8. ÜN TE Rasyon Haz rlama ve Yemleme Yöntemleri... 192 RASYONUN TANIMI... 193 RASYON HAZIRLAMANIN TEMEL LKELER... 193 RASYON HAZIRLAMA YÖNTEMLER... 198 Deneme-Yan lma Yöntemi... 199 Pearson-Kare Yöntemi... 199 Denklem (Cebirsel) Yöntemi... 200 Do rusal (Linear) Programlama Yöntemi... 200 RUM NANT HAYVANLAR Ç N RASYON HAZIRLAMA... 201 Süt nekleri çin Rasyon Örnekleri... 201 Besi S rlar çin Rasyon Örnekleri... 202 KANATLI KÜMES HAYVANLARI Ç N RASYON HAZIRLAMA... 203 RUM NANANT HAYVANLARDA YEMLEME YÖNTEMLER... 207 Faz veya Dönem Yemlemesi... 208 Grup Yemlemesi... 208 KANATLI KÜMES HAYVANLARINDA YEMLEME YÖNTEMLER... 209 Serbest Yemleme Yöntemi... 209 S n rl Yemleme Yöntemi... 209 Nicel (Kantitatif) S n rlama... 209 Yemleme Süresinin S n rlanmas... 209 Yem Miktar n n S n rlanmas... 210 Nitel (Kalitatatif) S n rlama... 210 Enerji S n rlamas... 210 Protein veya Amino Asit S n rlamas... 210 Özet... 211 Kendimizi S nayal m... 213 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 214 S ra Sizde Yan t Anahtar... 214 Yararlan lan Kaynaklar... 215 Sözlük... 217 Dizin... 221

Önsöz xi Önsöz Sevgili ö renciler. nsanlarda sa l kl ve dengeli bir beslenme, iyi bir bedensel ve zihinsel geliflim için günlük yaflamda et, süt ve yumurta gibi hayvansal g dalar n yeterli düzeyde tüketilmesi son derece önemlidir. Bu nedenle yeterli ve dengeli beslenmemiz aç s ndan büyük önem tafl yan hayvansal ürünlerin ülkemizde üretimi ve tüketiminin art r lmas büyük önem tafl maktad r. Çiftlik hayvanlar ndan yüksek miktarda ve kalitede ürün alabilmemiz için genetik verim yetene i yüksek hayvanlara en uygun çevre koflullar n n sa lanmas gerekmektedir. Hayvansal üretim iki ana bölümden oluflmaktad r: Hayvan Yetifltirme ve Hayvan Besleme. Hayvan Yetifltiricili i dersi kapsam nda sizlere hayvan rklar, slah yöntemleri, yetifltirme, üreme ve bar nd rma gibi konularda bilgi verilmiflti. Bu derste ise sizlere hayvansal üretimde verimlilik ve karl l k aç s ndan en önemli çevre faktörü olan hayvan besleme konular nda bilgiler verilecektir. Hayvan yetifltiricili inde, beslemeye ba l sa l k sorunlar yaflanmamas, hayvanlardan yüksek miktar ve kalitede ürün al nabilmesi için yeterli, dengeli ve ekonomik bir beslemenin uygulanmas gerekmektedir. Bir hayvanc l k iflletmesinde toplam iflletme giderlerinin %50-70 ini yem giderleri oluflturdu u için iflletmenin verimlili i ve karl l aç s ndan hayvan besleme büyük önem tafl maktad r. Hayvanlara yeterli ve dengeli bir besleme uygulanabilmesi için, çeflitli çiftlik hayvanlar n n sindirim sistemlerinin özellikleri, farkl özellikteki yemlerin bu hayvanlar taraf ndan sindirilme düzeyi ve bu yemlerin hayvan n sa l ve verimi üzerine etkilerinin iyi bilinmesi gerekmektedir. Bu nedenle, bu ders kapsam nda sizlere hayvan besleme ile ilgili baz temel bilgiler yan nda, besin maddeleri, farkl çiftlik hayvanlar nda sindirim sisteminin genel özellikleri, sindirilen besin maddelerinin vücutta de erlendirilmesi, hayvan beslemede kullan lan yemler ve yemleme yöntemleri, süt inekleri, koyun ve keçiler ve kanatl kümes hayvanlar n n farkl yafl ve fizyolojik dönemlerdeki besin madde gereksinimleri ve yemleme yöntemleri hakk nda bilgiler verilmektedir. Kitab n haz rlanmas nda eme i geçen ö retim üyelerine teflekkür eder, kitab n e itim süresince ve meslek hayat n z boyunca sizlere yararl olmas n dilerim. Editör Prof. Dr. brahim AK

1HAYVAN BESLEME Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Hayvan besleme kavram n tan mlayabilecek, Tarihsel olarak hayvan besleme biliminin geliflim sürecini ifade edebilecek, Hayvan vücudunun temel yap s n aç klayabilecek, Besin maddelerinin hayvan beslemedeki yeri ve önemini aç klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar Hayvan Besleme Hayvan Vücudu Besin Maddeleri Lipidler Karbonhidratlar Proteinler Amino Asitler Su Mineral Maddeler Vitaminler çindekiler Hayvan Besleme Hayvan Beslemenin Genel lkeleri HAYVAN BESLEME B L M N N TAR HSEL GEL fi M HAYVAN VÜCUDUNUN YAPISI BES N MADDELER

Hayvan Beslemenin Genel lkeleri HAYVAN BESLEME B L M N N TAR HSEL GEL fi M Beslenme, tüm canl lar n bir fonksiyonudur. Hayvan besleme ise tüketilen besin maddelerinin vücutta geçirdi i bir dizi kimyasal de iflim sonucu organizmay düzenleyen baz özel ürünler oluflturulma sürecidir. Bu süreçte hayvan n d flar dan gereksinim duydu u besin maddeleri hücrelere götürülür, söz konusu besin maddeleri buralarda bir dizi kimyasal de iflime u rar ve ortaya ç kan de iflim ürünleri hayvan n yaflam n devam ettirmesini ve verim vermesini sa lar. Buna göre hayvan besleme biliminin temel amac n n, beslenmemizde çok önemli bir yere sahip et, süt ve yumurta gibi hayvansal g dalar n elde edilmesi oldu u söylenebilir. Tüm bilim dallar nda oldu u gibi hayvan besleme biliminde de sürekli yeni geliflmeler sa lanmaktad r. Özellikle fizik, kimya, matematik, biyokimya, fizyoloji, t p, genetik, mikrobiyoloji, endokrinoloji, hücre biyolojisi ve hayvan davran fllar alan nda sa lanan geliflmeler hayvan besleme bilimine çok önemli katk lar yapm flt r. Bununla birlikte yap lan çeflitli laboratuar çal flmalar ve deney hayvanlar üzerinde yap lan araflt rmalar da modern besleme prensiplerinin ortaya konmas n sa lam flt r. Hayvan besleme bilimi tarihsel süreç içerisinde do all k, kimyasal, mineral, vitamin, yemleme standartlar, amino asit, yem katk lar -implantlar ve biyoteknoloji dönemlerini geçirmifl ve halen geçirmektedir. Afla da bu dönemler ile ilgili özet bilgilere yer verilmifltir. Do all k Dönemi Bu dönem hayvan beslemenin bilim öncesi dönemi olup, beslemenin tamamen baz filozof görüfllerine, çeflitli tabulara, bat l inançlara ve dini emirlere göre flekillendi i ve günümüzden yaklafl k 3000 y l öncesini kapsayan bir dönemdir. T bb n kurucusu olarak bilinen Hipokrat (M.Ö. 460-357), çocuklar n daha fazla s ürettiklerini ve bu nedenle yetiflkinlerden daha fazla yemek yemek zorunda olduklar n belirtirken, fliflman insanlar n zay f insanlara göre daha erken ölüme e ilimli olduklar n belirtmifltir. Kimyasal Dönem (Enerji Dönemi) Besleme biliminin kurucusu olarak kabul edilen ünlü Frans z kimyac Antoine Laurent Lavoisier (1743-1794), kobaylarla yapt çal flmalarda termometre ve terazi kullanarak vücuttan s kayb n, oksijen tüketimini ve solunumla at lan karbondioksit miktar n ölçmeyi baflarm flt r. Lavoisier, yemlerle al nan besin maddelerinin

4 Hayvan Besleme ayn d flar da yand gibi organizmada da yand n ve vücutta üretilen s n n oksijen tüketimi ile direk ilgili oldu unu ortaya koymufltur. Mineral Dönemi Gerek insan gerekse hayvanlarda görülen çeflitli rahats zl klar n belirli baz yiyeceklerle giderilebildi i uzun y llard r bilinmektedir. Frans z bilim adam J.B. Boussingault, 1822 y l nda iyot içeren tuz kullanan insanlarda guatr hastal n n görülmedi ini ortaya koyarken, sveç li kimyac Berzelius 1838 y l nda hemoglobin demirinin kan n daha fazla oksijen absorbsiyonuna olanak tan d n ortaya koymufltur. sviçre li fizikçi Charles J. Chossat 1840 y l nda bu day ve sudan oluflan bir diyetle beslenen güvercinlerde kemik gelifliminin sa lanabilmesi için diyete kalsiyum kat lmas gerekti ini kan tlam flt r. Bununla birlikte diyetteki kalsiyumun önemi Boussingault taraf ndan 1843 y l nda tamamen aç kl a kavuflturulmufltur. Di er yandan Amerikal Hart ve çal flma arkadafllar 1925 y l nda bafllatt klar çal flmalar sonucunda süt içeren diyetlerle beslenen beyaz farelerde aneminin ortaya ç kt - n, aneminin yaln zca demir tuzlar ile tedavi edilemedi ini, bak r içeren marul külünün tedavide etkili oldu unu, böylece demir tuzlar na eklenen iz miktardaki bak r ile demir yetersizli ine ba l aneminin tedavi edilebilece ini göstermifllerdir. Vitamin Dönemi (Biyolojik Dönem) M.Ö. 2600 y llar nda Asya ülkelerinde pirinç tüketiminin çok yayg n oldu u yerlerde görülen ve bir tür sinir sistemi hastal olan beriberi hastal n n bat ülkelerinden getirilmifl olan makinelerin kullan lmas sonucu ortaya ç kt zannediliyordu. Yine aylarca hatta y llarca süren uzun deniz yolculuklar nda tuzlu et ve peksimetle beslenen denizcilerde skorbüt (vitamin C yetersizli i sonucu görülen bir hastal k) hastal n n ortaya ç kt biliniyordu. Uzun y llar bu gibi hastal klar n herhangi bir besin maddesi yetersizli inden de il, sindirim organlar ndaki mikroorganizmalar n neden oldu u toksik (zehirli) maddelerden kaynakland na inan lm flt r. Deneme-yan lma yoluyla elde edilen bulgular sonucu ngiliz Deniz Kuvvetleri doktoru Lind, 1747 y l nda turunçgil sular n n skorbüt hastal na iyi geldi ini bulmufltur. Lunin, 1881 y l nda süt gibi baz g dalar n içerdi i temel besinlerin yan s - ra az miktarlarda, bilinmeyen ancak yaflam için gerekli olan baz maddeleri de içerdiklerini bildirmifltir. Eijkman, 1897 y l nda cilalanm fl pirinç yerine ö ütülmüfl pirinç yedirilmesinin tavuklarda beriberi hastal n iyilefltirdi ini belirlemifltir. Polonyal bilim adam Casimir Funk, 1912 y l nda yiyeceklerde bulunan ve yaflam n sürdürülmesi için gerekli olan ancak haklar nda çok fazla fley bilinmeyen bu maddeleri hayati aminler olarak tan mlam flt r. 1913 y l nda Amerikal araflt r c lar McCollum ve Davis ile Osborn ve Mendel süt kayma yerine domuz ya içeren diyetlerle beslenen hayvanlar n gözlerinin iltihapland n ve geliflmenin durdu unu belirledikleri çal flmalar sonucunda vitamin A y keflfetmifllerdir. Özellikle 1930 ve 1940 y llar aras nda vitaminlerin çok büyük bir k sm keflfedilmifltir. Yemleme Standartlar Dönemi Bu dönemde farkl türdeki hayvanlar n besin maddeleri gereksinimleri tablolar haline getirilerek bir standart oluflumuna gidilmifltir. lk besleme standard Alman bilim adam Albrecht Thaer taraf ndan 1810 y l nda gelifltirilmifltir. Thaer kuru çay r otunu temel alarak di er yemlerin besin maddeleri içeri ini çay r otu ile karfl laflt - rarak ot birimini belirlemifltir. Daha sonra bu çal flmay di erleri izlemifl ve yeni yemleme standartlar gelifltirilmifltir. Günümüzde de çeflitli ülkelerde gelifltirilmifl yem birimlerinden ve besleme standartlar ndan genifl biçimde yararlan lmaktad r.

1. Ünite - Hayvan Beslemenin Genel lkeleri 5 Amino Asit Dönemi Amino asitlerin tan m ve beslemedeki önemi ilk kez 1930 y l nda William C. Rose ve çal flma arkadafllar taraf ndan ortaya konmufltur. Söz konusu bilim adamlar nca yap lan çal flmalar sonucunda 10 amino asidin esansiyel oldu u belirlenmifltir. Özellikle yaflam için zorunlu olan esansiyel amino asitlerin belirlenmesi besleme biliminde önemli bir aflama olmufltur. Yem Katk Maddeleri ve mplantlar Dönemi Bu dönemin önemli geliflmelerinden birisi antibiyotiklerin ve hormonlar n hayvan beslemede kullan lmaya bafllanmas d r. 1949 y l nda çeflitli çiftlik hayvanlar n n yemlerine kat lan antibiyotiklerin yemden yararlanmay art rd, büyüme ve canl a rl k kazanc n h zland rd belirlenmifltir. 1952 y l nda Amerika da Burroughs ve çal flma arkadafllar hormon benzeri bir bileflik olan dietilstilbestrolün s r besisinde yem tüketimini azaltarak canl a rl k kazanc n art rd n saptam fllard r. Söz konusu bileflikler zaman zaman farkl ülkelerde farkl kullan m koflullar na tabi olmufllard r. Bugün için AB ve ülkemizde hayvan beslemede antibiyotik (büyütme faktörü olarak) ve hormon kullan m yasaklanm flt r. Biyoteknoloji Dönemi Özellikle 1977 y l nda gen ekleme konusunda sa lanan geliflmeler rekombinant DNA teknolojisi olarak bilinen çal flmalarda çok genifl bir kullan m alan bulmufltur. Bunun sonucunda özellikle tar m alan nda çok önemli geliflmeler sa lanm flt r. Günümüzde bu alandaki çal flmalar ve geliflmeler büyük bir h zla devam etmektedir. HAYVAN VÜCUDUNUN YAPISI Çiftlik hayvanlar n n tüm vücut analizleri, yaklafl k olarak 130 y l önce, ngiliz bilim adamlar Laves ve Gilbert taraf ndan ortaya konmufltur. O dönemden günümüze kadar çok say da araflt r c farkl tür, yafl ve beslenme koflullar alt ndaki hayvanlar n vücut yap lar üzerindeki çal flm fllar n sürdürmüfltür. Bu çal flmalardan elde edilen bulgular beslenme durumu iyi olan, de iflik türlere ait hayvanlar n vücutlar n n kimyasal yap lar aras nda çok büyük farkl l klar olmad n göstermifltir. Çeflitli türden hayvanlar n vücut bileflimleri aras nda oransal olarak önemli farkl l klar bulunsa da ya s z kuru madde esas na göre aralar ndaki farkl l klar oldukça azd r. Su ve Organik Maddeler Su, bütün vücut k s mlar nda yer al r. Hayvan vücudunun su oran yafl ilerledikçe düfler. Ancak çeflitli organlar n su içeri i büyük farkl l klar gösterir. Örne in yaklafl k olarak kan % 79-80, iskelet kaslar % 76, kemik dokusu % 45 ve difl minesi % 10 düzeyinde su içerir. Hayvan vücudunda bulunan ya lar n büyük bir k sm adipoz dokularda, deri alt nda, böbreklerin ve ince ba rsa n etraf nda depolanm flt r. Hayvan vücudun ya yüzdesi yafl n ilerlemesi ile birlikte artar. Ancak vücudu oluflturan di er maddeler, ya da oldu u gibi büyük de ifliklik göstermezler. Proteinler bütün hücrelerde bulunmakta olup organlar, kaslar, ba doku ve tendon gibi vücudun yumuflak k s mlar n n sudan sonra bafll ca yap maddesidirler. Karbonhidratlar ise vücutta % 1 den daha az düzeyde bulunurlar. Vücutta depolanmadan sürekli olarak parçalan p yeniden sentezlenen karbonhidratlar, a rl kl olarak karaci erde, kaslarda ve kanda bulunurlar.

6 Hayvan Besleme Mineral Maddeler Hayvan vücudunda çok say da element bulunur. Kalsiyum ve fosfor d fl ndaki elementler vücutta % 1 in alt nda bulunurlar. Buna re men yine de yaflamsal olarak çok büyük önem tafl rlar. Kalsiyum, vücutta en fazla bulunan mineral element olup tamam na yak n fosfat ve karbonat formunda kemiklerde ve difllerde yer al r. Tüm vücuttaki fosforun yaklafl k % 80 i kalsiyumla birlikte iskelette bulunur. Geri kalan k sm ise baz protein ve ya lara ba l olarak ya da inorganik tuzlar halinde vücudun çeflitli organlar nda bulunur. Kükürt, protein molekülünün bir ö esi olarak, vücudun her yerinde bulunur. Sodyum, potasyum ve klor, hemen hemen tamam yla çeflitli vücut s v lar nda inorganik tuzlar fleklinde bulunurlar. Magnezyumun büyük bir k sm kemiklerde, bir k sm da di er organlarda yer al r. z minerallerden demir, hemoglobinin esansiyel bir ö esi olarak kanda ve daha az düzeyde di er dokularda yer al r. yot, bak r, çinko, manganez, kobalt, selenyum, flor ve krom gerek yap sal ve gerekse metabolik amaçlar için gereklidirler. Bunlar n d fl nda, hayvansal organizmada bor, silisyum, aluminyum, nikel, arsenik ve di er baz elementler de bulunmaktad r. Kan Hayvan n türü ve beslenme durumuna göre de iflmekle birlikte kan, vücut a rl - n n % 5-10 unu oluflturur. Kanatl hayvanlar memelilere göre daha fazla kan hacmine sahiptir. Vücuttaki ya dokusunun oran artt kça kan oran azal r. Kan, iki k - s mdan oluflur. Bunlardan birincisi, kat durumda olan ve kan kürecikleri ad verilen hücreler toplulu u; ikincisi ise, s v durumda olan plazmad r. Kan n % 30-45 ini kan kürecikleri oluflturur. Bu yüzde de ere hematokrit denir. Kan kürecikleri; eritrositler (k rm z kan kürecikleri), lökositler (beyaz kan kürecikleri) ve trombositler (renksiz) olmak üzere üç gruba ayr l rlar. Eritrositler, kemik ili inde oluflurlar. Esas maddesi hemoglobin olup hemoglobin arac l ile dokulara O 2, dokulardan CO 2 naklederler. Lökositler; su, albumin, globulin, lipid (ya, kolesterol ve fosfolipid), glukoz ve çözünebilen di er organik maddelerle inorganik tuzlar, enzimler, hormonlar ve vitaminleri içerirler. Lökositler vücudun zararl mikroorganizmalara karfl korunmas nda görev al rlar. Trombositler ise kemik ili inde oluflurlar ve kan n p ht laflmas nda rol oynarlar. Kan n ikinci k sm n oluflturan plazman n % 90-92 si su, geriye kalan k sm ise kat maddelerdir. Söz konusu kat maddeler protein (albumin, globulin, fibrinojen), glukoz, lipid, protein olmayan nitrojenli bileflikler (amino asitler, ürik asit, kreatin, kreatinin, amonyum tuzlar, üre), inorganik tuzlar (klorürler, bikarbonatlar, sülfatlar, fosfatlar) iz mineraller, enzimler, hormonlar, vitaminler ve pigmentler içerir. Kaslar ve Di er Dokular Yaflam olaylar na kat lan vücut organlar n n ve dokular n hareketi kaslara ba l d r. Bu nedenle kas dokusu tüm vücut boyunca yay lm flt r. skelet kaslar n n % 75-80 ini proteinler olufltururken geri kalan k sm n ise ya lar, glikojen ve mineral elementler oluflturur. Sindirim, solunum ve ürogenital sistemin örtüsü ile deri, saç ve tüyler epitelyum dokusundan meydana gelirler. Bunlardan saç ve tüyler ile derinin üst tabakas keratinize olmufltur. Keratin d fl etkilere karfl dayan kl ve koruyucu bir maddedir.

1. Ünite - Hayvan Beslemenin Genel lkeleri 7 Konnektif doku; kartilaj, tendon, ligament ve kemik matriksinde bulunur. Bütün vücutta hücreler aras bir ba lama dokusu olarak görev yapar. Konnektif doku kollajenden oluflmufltur. Beyin ve sinirler, temeli lipid, lipid bileflikleri, protein ve karbonhidrat olan sinirsel dokudan yap lm fllard r. BES N MADDELER Besin maddeleri, yemlerde bulunan ve hayat n devam için gerekli olan bilefliklerdir. Bu tan m kapsam nda hayvan beslemede 6 farkl besin maddesinden söz edilebilir. Bunlar lipidler, karbonhidratlar, proteinler, su, mineral maddeler ve vitaminlerdir. Lipidler Lipidler, ya asitlerinin alkollerle oluflturduklar ester kuruluflundaki bilefliklerdir. Lipidler, suda çözünmezken eter, kloroform, benzin, benzol ve aseton gibi organik çözücülerde çözünürler. Bitkisel ve hayvansal organizmada do al olarak sentezlenen lipidler, ya lar n ve organik çözücülerde çözünen maddelerin tümünü kapsarlar. Hayvansal dokularda yayg n olarak bulunan lipidler, hayvanlar için önemli bir besin maddesidir. Lipidler organizmada enerji depolama ve gerekti inde enerji sa lama yönünden di er organik maddelerden daha üstün niteli e sahiptirler. Örne in bir lipid olan ya lar karbonhidratlar n yaklafl k 2.25 kat daha fazla enerji içeri ine sahiplerdir. Bunun yan s ra lipidler, cildin üst yüzeyinde koruyucu madde olarak ve cilt alt izolasyon maddesi olarak bulunurlar. Ayr ca hücre zar ve biyolojik yönden önemli baz bilefliklerin yap lar na girerken ya da çözünen vitaminlerin de emilmelerini sa larlar. Lipidlerin S n fland r lmas ve Özellikleri Lipidler genel olarak ya asitleri, gliserol tafl yan lipidler, gliserol tafl mayan lipidler ve di er s n f bilefliklere ba l lipidler olmak üzere 4 ana gruba ayr l rlar. Ya asitleri Lipidlerin en önemli özelliklerinden birisi ya asitleri ile esterleflmifl halde bulunmas ya da esterleflebilir nitelikte olmas d r. Do ada bulunan ya asitleri düz zincirli olup genellikle çift say da karbon atomu tafl rlar. Ancak do ada tek say da karbon atomu tafl yan ya asitleri de bulunur. Ya asitlerinin karbon atomu say s 2-34 aras nda de iflir. Hepsinde tek bir karboksil grubu (COOH) yer al r. Ya asitlerinin yap lar nda karbon atomlar aras nda çift ba bulunabilir. Çift ba içermeyen ya asitlerine doymufl, çift ba içeren ya asitlerine ise doymam fl ya asitleri denir. Hayvansal ve bitkisel ya larda en çok bulunan ya asitleri, formülleri ve erime noktalar Çizelge 1 de gösterilmifltir.

8 Hayvan Besleme Çizelge 1.1 Ya asitleri Özel ismi Sistematik ismi C-atomu say s Formülü Erime noktas, C Doymufl ya asitleri Asetik asit 2 C 2 H 4 O 2 S v Propiyonik asit 3 C 3 H 6 O 2 S v Bütirik asit Bütanoik asit 4 C 4 H 8 O 2 S v Kaproik asit Hekzaenoik asit 6 C 6 H 12 O 2 S v Kaprilik asit Oktanoik asit 8 C 8 H 16 O 2 S v Kaprik asit Dekoanik asit 10 C 10 H 20 O 2 31 Laurik asit Dodekanoik asit 12 C 12 H 24 O 2 48 Miristik asit Tetradekanoik asit 14 C 14 H 28 O 2 54 Palmitik asit Hekzadekanoik asit 16 C 16 H 32 O 2 63 Stearik asit Oktadekanoik asit 18 C 18 H 36 O 2 69 Araflidik asit Eikozanoik asit 20 C 20 H 40 O 2 75 Behemik asit 22 C 22 H 44 O 2 80 Lignoserik asit Terakozanoik asit 24 C 24 H 48 O 2 84 Serotik asit 26 C 26 H 52 O 2 78 Montanik asit 28 C 28 H 56 O 2 Doymam fl ya asitleri Palmitoleik asit Hekzadekonoik asit 16 C 16 H 30 O 2 S v Oleik asit Oktadekonoik asit 18 C 18 H 34 O 2 S v Linoleik asit Oktadekadienoik asit 18 C 18 H 32 O 2 S v Linolenik asit Oktadekatrienoik asit 18 C 18 H 30 O 2 S v α-linolenik asit Oktadekatrienoik asit 18 C 18 H 30 O 2 S v α-linolenik asit Oktadekatrienoik asit 18 C 18 H 30 O 2 S v Araflidonik asit Eikozatetraenoik asit 20 C 20 H 32 O 2 S v EPA Eikozapentaenoik asit 20 C 20 H 30 O 2 S v Erusik asit 22 C 22 H 42 O 2 Dokozatrienoik asit 22 C 22 H 38 O 2 S v Dokozatetraenoik asit 22 C 22 H 36 O 2 S v DPA Dokozapentaenoik asit 22 C 22 H 34 O 2 S v DHA Dokozahekzaenoik asit 22 C 22 H 32 O 2 S v Doymufl Ya Asitleri Doymufl ya asitlerinin karbon atomlar zincirde tek ba ile ba l olup artan de erler hidrojenle doyurulmufl durumdad r. Bunlarda çift ba bulunmaz. Doymufl ya asitleri 2-34 karbon atomu içerirler. En basit yap daki doymufl ya asiti 2 karbona

1. Ünite - Hayvan Beslemenin Genel lkeleri 9 sahip asetik asittir. ki, 3 ve 4 karbonlu ya asitlerine (asetik asit, propiyonik asit, bütirik asit) uçucu ya asitleri denir. Bunlar, özellikle ruminantlar n metabolizmalar nda önem tafl rlar. Doymufl ya asitlerinin genel formülü C n H 2n O 2 dir. Do- al ya larda en fazla bulunan ya asiti 16 karbonlu palmitik asittir. Palmitik asit, ço u ya larda bulunan ya asitlerinin % 15-50 sini oluflturur. Bunu 14 karbonlu miristik asit ile 18 karbonlu stearik asit izler. Ruminantlar n doku ya lar fazla miktarda stearik asit içerir. Doymam fl Ya Asitleri Doymam fl ya asitleri en az bir adet çift ba içerirler. Palmitoleik asit ve oleik asitte birer, linoleik asitte 2, linolenik asitte 3 ve araflidonik asitte 4 adet çift ba bulunur. Bu ya asitlerinin hepsi de oda s cakl nda s v d rlar. Doymam fl ya asitleri doymufl ya asitlerinden daha düflük erime noktas na sahiptirler. Oleik asit ço u lipidlerde bulunurken, linoleik asit bitkisel ya lar n büyük bir k sm nda, araflidonik asit ise az miktarda hayvansal ya larda bulunur. Esansiyel Ya Asitleri Hayvansal organizma ancak bir adet çift ba yapabilir. Bu nedenle, molekülünde birden fazla çift ba bulunan linoleik, linolenik ve araflidonik asitler hayvansal organizmada sentezlenemezler. Bunlar n yiyeceklerle d flar dan al nmalar gerekir. Bu nedenle söz konusu asitler esansiyel ya asitleri olarak tan mlan rlar. Bunlar n, hayvanlara yemleri ile mutlaka verilmeleri gerekir. Esansiyel ya asitlerince yetersiz yemlerle beslenen hayvanlarda çok ciddi beslenme bozukluklar ortaya ç - kar. Esansiyel ya asitlerinin fazla miktarda tüketilmesinin de sak ncalar vard r. Bu ya asitleri kolayca oksitlendikleri için fazla miktarda tüketildiklerinde organizmada bafll ca antioksidan olarak görev yapan vitamin E gereksinimi yükselir. Esansiyel ya asitlerinin hayvanlara yemleriyle birlikte mutlaka verilmesi gerekli midir? Linoleik ve linolenik asitler soya ya, pamuk ya, ayçiçe i ya ve keten ya DÜfiÜNEL M gibi bitkisel ya larda bol miktarda bulunurken araflidonik asit ise en çok bal k karaci eri ya nda bulunur. Ancak ruminantlar n esansiyel ya asitleri gereksinimlerinin normal koflullarda karfl land kabul edilir. SORU 1 DÜfiÜNEL M SORU Omega-3 Ya Asitleri D KKAT D KKAT α-linolenik asit, eikozapentaenoik asit, dokozapentaenoik asit ve dokozahekzaenoik asitler omega-3 ya asitlerini olufltururlar. Omega-3 s n f ya asitlerinin insanlarda günlük diyetle al nmalar n n gereklili i üzerine özel SIRA bir tavsiye S ZDE olmamas na ra men, bugün sa l n devaml l için al nmalar n n zorunlu olduklar düflü- nülmektedir. Bugün art k bu grup ya asitlerine, insanlar n kalp ve damar hastal klar ile tansiyon ve fleker gibi hastal klardan korunmas ve sa l kl yaflam n devam AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ aç s ndan al nmas zorunlu olan ya asitleri gözü ile bak lmaktad r. Süt emen çocuklarda beyin ve dolafl m sisteminin yap tafllar ndan biri olan K omega-3 T A P ya asitleri, beyin ve görme fonksiyonlar n n gelifliminde önemli rol üstlenirler. Bununla K T A P birlikte, bu ya asitleri kandaki kolesterol miktar n düflürerek, özellikle kötü kolesterol oran n faydal kolesterol lehine çevirerek insanlar n koroner TELEV ZYON damar hastal klar ndan korunmas na yard mc olur. Omega-3 ya asitleri do ada en çok bal k TELEV ZYON ya nda, kolza (kanola) ve keten tohumunda bulunurlar. NTERNET NTERNET

10 Hayvan Besleme 2 Omega-3 s n f SIRA ya S ZDE asitlerinin insan beslenmesinde günlük olarak al nmas gerekli midir? Konjuge Linoleik Asit DÜfiÜNEL M Do al olarak DÜfiÜNEL M bulunmay p, ruminantlar n rumenlerindeki mikroorganizma faaliyeti s ras nda doymam fl ya asitlerinin hidrojenizasyonu sonucunda linoleik asitin Cis SORU 9 ve trans 11 SORU izomerleri olarak ortaya ç kar. Bu iki izomerin kar fl m, konjuge linoleik asit olarak adland r l r. Ruminantlar n kaslar nda ve sütlerinde yüksek düzeyde bulunur. Konjuge linoleik asit ruminantlarda ya sentezini inhibe ederek adipoz doku oluflumunu ve geliflimini önlemekte, ya depolanmas n azaltmaktad r. D KKAT D KKAT Konjuge linoleik asit, özellikle son y llarda antikarsinojenik etkisinden dolay kanserin önlenmesinde üzerinde önemle durulan bir besin maddesidir. Doku düze- yinde kansere yol açan serbest radikallerin oluflumunu da önledi i için konjuge linoleik asit kanserden korunma aç s ndan çok önemli bir ya asididir. Bunun yan AMAÇLARIMIZ s ra, bu ya AMAÇLARIMIZ asidinin insanlarda damar sertli ini önledi i de bildirilmektedir. K T A P TELEV ZYON NTERNET Gliserol Tafl yan Lipidler K T A P Nötral ya lar ile fosfogliseridler gliserol tafl yan lipidleri olufltururlar. Gliserin olarak da bilinen gliserol tatl, k vaml ve s v halde üç de erli bir alkoldür. Nötral ya lar, ya asitlerinin gliserolle oluflturduklar ester kuruluflundaki bileflikler olup hayvansal dokularda yer alan lipidlerin yaklafl k yar dan fazlas n olufltururlar. Hayvan- TELEV ZYON larda bulunan depo ya lar trigliserid yap s ndad r. Trigliseridlerin hayvansal organizma bak m ndan önemi büyüktür. Bunlar n enerji içerikleri oldukça yüksek olup, yaklafl k 9400 NTERNET Kcal/kg d r. Fosfogliseridler, trigliseridlerden farkl olarak fosforik asit tafl rlar ve tüm hayvan dokular nda yayg n olarak bulunurlar. Gliserol Tafl mayan Lipidler Sfingolipidler, alifatik alkoller, mumlar, terpenler ve steroidler bu grupta yer al rlar. Lipid kaynaklar n n ço undan önemli miktarda alifatik alkol elde edilebilir. Mumlar ise, gerek bitkilerde gerekse hayvanlarda koruyucu bir madde olarak bulunurlar. Özellikle hayvanlar n üzerinde bulunan k l, yapa ve kürkler mumsu salg larla kaplanm flt r. Terpenler ise izopren moleküllerinin dehidre olduktan sonra birbirlerine ba lanmalar ile oluflurlar. It rdan elde edilen geraniol, limondan elde edilen limonen, naneden elde edilen menthol ve kafurdan elde edilen kamfor terpen örnekleridir. Steroidler, hayvansal ve bitkisel organizmalarda yayg n olarak bulunan, fizyolojik aktiviteleri yüksek ve steran halkas tafl yan bilefliklerdir. Steroller, safra asitleri, cinsiyet hormonlar, adrenal korteks hormonlar ve vitamin D bu tür bilefliklerdir. En önemli sterol kolesteroldür. Kolesterol kümes kanatl lar nda, domuzlarda ve insanlarda görülen damar sertli inin oluflumunda rol oynar. Bu hastal k ot oburlarda çok ender görülür. Di er S n f Bilefliklere Ba l Lipidler Lipoproteinler, proteolipidler, fosfatidler, Lipo-amino asitler ve lipopolisakkaritler bu grupta yer alan lipidlerdir. Karbonhidratlar Karbonhidratlar, polihidroksialkollerin aktif aldehid ya da keton grubu içeren ya da hidroliz edildiklerinde bu tür bileflikleri veren türevleridir. Do ada çok yayg n olarak bulunurlar. Basit flekerler halinde bulunduklar gibi, pek çok organik ya da inorganik bilefli e ba lanarak karmafl k yap larda da yer alabilirler.