SEYRÜSEFER VE YARDIMCILARI
OMEGA Askeri amaçlı olarak A.B.D. tarafından 1982 yılında kurulmuş ve uzun menzilli uçuşlarda uçağın dünyanın neresinde olduğunu bildiren bir radyo seyrüsefer yardımcısıdır. Duyarlı bir sistem olması sebebiyle sivil uçaklar tarafından da tercih edilmiştir. VLF bandında yayın yapan OMEGA sisteminin, dünyanın çeşitli yerlerinde ve birbirinden uzakta 8 tane yer istasyonu vardır. OMEGA hiperbolik bir sistemdir. 8 istasyondan sinyalleri en iyi alınan üç tanesinin referans alınmasıyla bulunan iki hiperbolün kesim noktalarından uçağın yeri saptanır. Bu işlem uçak bordosundaki ONS (Omega Navigation System) denilen bilgisayar sistemi yardımıyla yapılır.
OMEGA 8 istasyonun birbirinden ayırt edilebilmesi için 10.2 KHz 13.6 KHz ve 11.33 KHz de üç ayrı frekans seçilmiştir. Her bir istasyon, belirli aralıklarla ve belirli sürelerle bu üç farklı frekanstaki sinyalleri yayınlarlar. Her bir istasyonun yayın zamanı ve frekansı farklılık gösterir. Bu sayede sinyalin hangi istasyondan geldiği saptanabilir. 10 sn lik süre zarfında tüm istasyonlar yayınlarını tamamlamış ve ikinci 10 sn lik periyot başlamış olur. İletimde yer dalgaları hakimdir. Menzil 10000-15000 KM ye kadar ulaşır (Yerin yapısına ve güce bağlı olarak). Hata toleransı birkaç NM' den azdır.
OMEGA Avantajları: ONS sistemi sayesinde uçağın dünya üzerindeki yerinin bilinmesine ek olarak, hızını ve uçuş yönünü de saptamak mümkündür, Aynı amaca hizmet eden INS sistemine göre daha ucuz, bakım giderleri düşük ve daha güvenilirdir, Özellikle okyanus aşırı uçuşlarda kullanılabilir. OMEGA gibi uzun menzilli uçuşlarda kullanılan bir diğer sistem: LORAN (Long Range Navigation) radyo seyrüsefer yardımcısıdır. Çalışma prensibi ve özellikleri OMEGA' ya benzer ve aynı amaca hizmet eder.
UYDU TABANLI SEYRÜSEFER SİSTEMLERİ
GNSS (Global Navigation Satelite System) A.B.D. GPS, Rus GLONASS ve AB Galileo uydu sistemleri ile bunların desteğinde her türlü navigasyon gereksinimlerini karşılamak amacıyla oluşturulmuş uzay ve yer tesislerine (WAAS, EGNOS vb.) GNSS (Global Navigation Satellite Systems) adı verilmektedir.
GNSS (Global Navigation Satelite System) Askeri Kullanım Alanları Kara, deniz ve hava araçlarının navigasyonu Hedef bulma Arama-Kurtarma Füze güdümü INS sistemlerinin desteği Uçakların, görüşün sınırlı ya da hiç olmadığı hava koşullarında iniş ve kalkışı
Dünyada 4 adet GNSS sistemi mevcuttur; NAVSTAR GPS - (1993, ABD) GLONASS - (İyileştiriliyor, Rusya) GALILEO - (Geliştiriliyor, Avrupa Birliği) COMPASS (Beidou-2) - (Tasarlanıyor, Çin)
GNSS DESTEK SİSTEMLERİ GENEL ÖZELLİKLERİ Amacı, hassas PVT (position, velocity, time) bilgisi gerektiren uygulamaların ihtiyacını karşılamaktır. Uzay (uydu), Kontrol (yer istasyonları), Kullanıcı ekipmanları ndan oluşmaktadır. Hava seyrüseferinde GPS, hassas yaklaşmaya yakın doğrulukta havaalanına ulaşmaya olanak tanımaktadır. Hassas olmayan yaklaşmaların gerçekleştirilmesinde, pilot ya da oto pilot uçağı piste doğru uygun bir pozisyonda aletli yaklaşma haritalarına göre alçaltır. Yaklaşmanın her bir evresinde en düşük güvenli yükseklik dikkate alınarak alçalma gerçekleştirilir. GPS, FAA tarafından hassas olmayan yaklaşmalar için sertifikalandırılmıştır.
GNSS DESTEK SİSTEMLERİ GENEL ÖZELLİKLERİ GNSS sistemlerinin hassasiyetinin arttırılması amacıyla aşağıdaki uydu ve yer tabanlı destek sistemleri oluşturulmuştur. SBAS (Satellite Based Augmentation System) GBAS (Ground Based Augmentation System) ABAS (Aircraft Based Augmentation System) GLS (GPS Landing System)
SBAS (Satellite Based Augmentation System) Mevcut küresel konumlama sistemlerine ek uydu yayınları ve referans istasyonları aracılığıyla düzeltici destek sağlar. Bu sistemler sayesinde navigasyon hizmetinin sürekliliği ve güvenilirliği artırılmakta ve daha hassas navigasyon bilgisi sağlanmaktadır. Konumları hassas olarak bilinen SBAS referans istasyonlarının GNSS uydularının sinyallerini işleyerek bu sinyallerdeki hataları tespit etmesi ve kullanıcılara sabit konumlu SBAS uyduları aracılığıyla belli bir formatta göndermesi ile çalışır. SBAS sistemlerine WAAS, EGNOS örnek verilebilir.
GPS (Global Positioning System) GPS (Global Positioning System): ABD Savunma Dairesi tarafından geliştirilmiş, uyduya dayalı yer belirleme ve zaman transfer sistemidir. Bu sistem, yüksek doğrulukta, yer, hız ve zaman bilgilerini, 24 saat boyunca GPS alıcısı olan herhangi bir kullanıcıya ulaştırır. Sistem genel olarak uzay, kontrol ve kullanıcı olmak üzere üç bölümden oluşur.
GPS (Global Positioning System) Uzay Bölümü Sistemin uzay bölümünü, yeryüzünün tamamını 24 saat ve yılın 365 günü kaplama alanları altında tutabilecek şekilde yerleştirilmiş toplam 24 uydu oluşturmaktadır. Bu uydular, yaklaşık 20000 km irtifada, her yörüngede 4 uydu olmak üzere, 6 farklı düzlemde bulunurlar. Böylelikle, dünyanın herhangi bir yeri, herhangi bir anda en az 4 uydu tarafından görülebilmektedir.
GPS (Global Positioning System) Kontrol Bölümü Bu bölüm uyduların izlenmesi, yönlendirilmesi ve kontrol altında tutulması işlemlerini gerçekleştirir. Yeryüzünün çeşitli yerlerinde bulunan izleme istasyonları, uyduları izler ve bilgileri kontrol istasyonuna gönderirler. Bu bilgiler daha sonra uyduların yönlendirilmesinde kullanılır.
GPS (Global Positioning System) Kullanıcı Bölümü Kullanıcı bölümü üç kısımdan oluşur. Anten, Alıcı/işlemci kontrol Display ünitesi. Kullanıcı bölümü, değişik firmalar tarafından üretilir ve elde edilen sinyallerden, yer, hız, zaman bilgilerini çıkarmada kullanılır.
GPS (Global Positioning System) GPS Çalışma Prensibi GPS'in işleyişi, konumları çok iyi bilinen uydular ile GPS alıcısı arasındaki mesafenin ölçümüne dayalıdır. Uydularda birer atom saati bulunur ve uydular, GPS alıcısına zaman, uydunun konumu, transmisyon süresi gibi bilgileri kodlanmış olarak gönderir. Alıcı, bu bilgilerden faydalanarak enlem, boylam, irtifa ve zaman bilinmeyenlerini çözer ve bu şekilde o anda bulunulan konum ve hızı hesaplar.
GPS (Global Positioning System) Differential GPS (DGPS) Bazı durumlarda konum bilgisinin hassasiyeti 100 m'den daha iyi olmalıdır. Örneğin bir uçağın iniş ve kalkışında 100 metrelik hata payı kabul edilen standardın üzerindedir. Böyle durumlarda mevcut GPS'in kesinliğini arttırmanın yolu DGPS'dir. GPS sisteminin muhtemel hata kaynaklarına örnek olarak, atmosferik olayların sinyaller üzerindeki etkisi, uydu konum hataları ve sistem saatinde sapmalar verilebilir. DGPS bu hataları en aza indirir. Bu sistemde iki alıcı vardır. Bunlardan biri uçakta diğeri ise terminal sahasında, yani yeryüzünde bulunur.
INS (Inertial Navigation System) Radyo dalgalarının kullanılmadığı tek uzun menzilli seyrüsefer sistemidir. Bir bilgisayar ile beraber görev yapmakta ve tamamen bağımsız olarak çalışmaktadır. Uçağın bir noktadan başka bir noktaya en kısa yoldan gidebilmesi, uçuşun herhangi bir anında konumu ve yerinin tespit edilmesi amacına hizmet eder. Bu sistemin yerde veya uzayda herhangi bir istasyon ile haberleşmesine veya referans almasına ihtiyacı yoktur.
INS (Inertial Navigation System) Sistemin iki alt elemanı vardır. Bunlar: Seyrüsefer bilgisayarı Atalet ölçme sistemidir. Seyrüsefer bilgisayarı vasıtasıyla uçağın bulunduğu noktanın enlem ve boylamını, uçağın gitmek istediği gerçek başı, uçağın bulunduğu nokta ile varmak istediği nokta arasındaki en kısa yolu, yer hızını hesaplamak mümkündür. Seyrüsefer bilgisayarı bu hesaplamaları yaparken birkaç bilgi kaynağından yararlanır.
INS (Inertial Navigation System) Avantajları Herhangi bir yer veya uzay istasyonuna bağlı olmaksızın her yerde kullanılabilir, Oldukça doğru sonuçlar verir. 5 saatlik uçuşta meydana gelebilecek pozisyon hatası 1 NM den azdır.
INS (Inertial Navigation System) Dezavantajları Sistemin diğer uzun menzilli seyrüsefer yardımcılarına göre daha pahalı olması, Yanlış ilk durum girişleri geçmişte kazaların olmasına sebep olmuştur. Ancak INS yanında OMEGA veya GPS ile teçhizatlandırılmış bir uçakta, INS' in verdiği bilgiler diğer iki sistem ile karşılaştırılarak yanlış başlangıç bilgilerinden kaynaklanabilecek pozisyon hataları pilot tarafından veya otomatik olarak FMS (Flight Management System) tarafından düzeltilir.
KAYNAKLAR ÖZER Haluk, Seyrüsefer ATSEP Temel Eğitimi/Seyrüsefer Yardımcı Sistemleri, 2010. Seyrüsefer Dairesi Başkanlığı Radyo Seyrüsefer Yardımcıları Eğitim Notları Devlet Hava Meydanları İşletmesi Hava Seyrüseferi Ders Notları
Bir sonraki derste görüşmek dileğiyle Öğr.Gör. Gülaçtı ŞEN İstanbul Aydın Üniversitesi Havacılıkta Yer Hizmetleri Bölümü