A. Alper AKÇAM BURSA VE MODERNLİK* Kavramlar, bir yandan bilgi ve anlam dünyasında yol almamızı sağlayan indirgenmiş öğeler, kullanmak zorunda olduğumuz sözcükler olarak işlev görürken, bir yandan da bizim hayatımızın en önemli karmaşa odakları olurlar. Bilgide, kısmen edebiyatta örnek almaya çalıştığımız, kimi zaman da taklitçiliğine soyunduğumuz gelişmiş Batı ile hep bir parçası olageldiğimiz, köklerimize yakın esintileriyle kendimize yakın bulduğumuz, günlük hayatımızın, geleneklerimizin Doğulu luğu arasındaki sürtüşmeleri, kopmaları bu dilsel öğelerde yaşarız. Hakkında en çok konuştuğumuz kavramlardan birisi de modernlik tir sanırım. Öncelikle bu modern kavramı üzerinde durulmalı. Nedir modernlik, ya da Bursa modern midir, değil midir? Değilse nasıl modern olacaktır? Eee, şimdi diyecek birileri, Zafer Plaza gibi Avrupa çapında ün yapmış, ödüller almış tam anlamıyla modern bir çarşımız, Yalova yolu üzerindeki As Merkez, Çarşı ve diğer büyük alışveriş merkezlerimiz, gösteri salonlu pazarlama ünitelerimiz, Altıparmak tan Heykel e uzanan içinde her şeyi bulabileceğiniz mağazalarımız, Nilüfer den Demirtaş a, oradan İnegöl e, organize sanayi bölgelerinde bacaları tüten, ürünlerini ve kullandığı teknolojiyi Afrika dan Sibirya ya, Güneydoğu Asya ya kadar dışsatıma sunan fabrikalarımız, Görükle de koca üniversitemiz, özelinden kamusuna tertemiz hastanelerimiz, Bademli de, Mudanya ve Yalova yollarında koca villalarımız, caddelerimizi doldurmuş lüks jiplerimiz, göbekleri açık gezinen hoş kızlarımız, sakalın her tuhaf türüyle yüzünü bezemiş kulakları küpeli genç delikanlılarımız, döncem ağbi li her soydan, her boydan cep telefonlu seslenişlerimiz, yeşil bir tırtıl gibi kenti durmaksızın işleyen raylı ulaşım sistemimiz, dokuzuncusundan sonra aksamış da olsa, Edebiyat Günleri miz, biri bitmeden diğeri başlayan kültür- sanat etkinliklerimiz ne güne duruyor ki, Bursa yı modern bir kent saymıyorsunuz? Başka bir ses duyulacak belki tam o anda: Hiçbir akılcıl plan, program dinlemeden yapılaşmış, hiçbir denetime uğramamış çıkmaz sokaklı çirkin mahalleler, varoşlarda güneşi tutuklamış tuğla duvarlar, ucu yukarıda bırakılmış demir çubuklar, açıktan akan pis sular, sokaklarda çarşafla çember sakalla cüppeyle dolaşanlar, haremlik selamlık ayrı oturanlar, kadın eli sıkmayanlar, erkek hastaya gözünün kıyıcığıyla bakan örtülü bayan doktorların sereserpe sergilendiği, tarihi dokunun beton- asfalt- çıkar saldırısı, gelişigüzel yükseltilmiş 1
ucube yapılarla yok edildiği, bereketli ovaların, Tanpınar a, Shakespare in intiharın eşiğindeki masum ve kırılgan güzel Ophelia sını çağrıştırmış Nilüfer çayı gibi aynalı duru suların pisliğin saldırısına uğratıldığı, dünyanın en güzel doğasının parçalanıp, zeytinliklerin kırıldığı, üç kuruş uğruna açgözlülük sembolü kâşanelerin kurulduğu, her türlü çirkinliğin oy ve para hesapları ile hoş görüldüğü, Osmanlı öncesinin tarih kayıtlarından silinmeye kalkışıldığı, kültürde, sanatta bile önce politikanın, iktidar hesaplarının öne çıkarıldığı, gelenekleşmiş, kentin adını sınırlar ötesine duyurmuş etkinliklerin olmamış sayıldığı bir şehre modern diyemeyiz diyen bir ses... Jale Parla, Babalar ve Oğullar (Tanzimat Romanının Epistemolojik Temelleri) adlı kitabında Recaizade Ekrem in Araba Sevdası adlı romanını değerlendirirken bir modern tanımı yapar: Hemen modern sözcüğünü nasıl kullandığımızı açıklayalım: Çağının bilinç kargaşasına bu bilincin dışından, alternatif bir bilinçle bakabilen, çağını seyredebilen, ve bu irdeleyici bakışı kendine de yöneltebilen, yani iki yönlü sorgulayabilen (karşısındakini ve kendini) tüm yapıtlara hangi yüzyılda yazılmış olursa olsun modern diyebiliriz. (Jale Parla, Babalar ve Oğullar, İletişim yay., 3. Baskı, 2002, s. 130) Bursa şehri, kendini aynada izlemeye kalksa, karşısında göreceği ilk şey, şey tam da Jale Parla nın tanımladığı anlamda modern olmakla olamamanın yan yana duruşu olacaktır. Tanzimat romanı üzerine yapılmış çözümlemede kullanılan bir kavramın bir şehrin aynada kendisine bakışında görünür olması, romanlarda bütünlüklü bir hayat bildirmeye çalışırken karmaşaya ve kırılmalara uğramış kültürümüzün şehirleşirken de ana yörüngemizi çizdiğini işaret eder. Aynadaki görüntünün içinde, Tanzimat ruhunun Batı ya bilimcil temeller anlamında, epistemolojide karşı duran, ancak görünüşte, biçimde ona benzemeye çalışan ikircikli yapısını bir kez daha anımsarız. Sokrates in ünlü diyaloğlarında hakikate ulaşma aracı olarak kullandığı sinkrisis (bir konudaki görüşlerin yan yana sergilenmesi) ile anakrisis (muhatabın içindekini olduğu gibi söylemesi için kışkırtılması) i çağrıştırır bu duruş. Bir orkestra içinde ayrı enstrümanlara dağılmış sesin polifonik özelliğini andırır polikolorik, polimorfik bir renk ve yapı çeşitliliği görürüz. Ancak bu çoğulluk, sorgulayan aklın hakyemez bir adalet dağıtımı, bir varoluş hakkı tanıtımı gibi oluşmamıştır. Kendiliğinden, rüzgârda savrulurca, sele kapılırca olmuş gitmiştir. Bursa şehri, içinde yaşadığı çağa yönelik bir değişime uğrarken, çağının tüm özelliklerini hemen, alelacele benimseyen, popüler olana dört ayakla koşan bir insanın heyecanıyla davranmıştır sanki. Sonra da bir pişmanlık, bir şaşkınlık geçirmiş gibidir. Hemen içinde yer almaya davrandığı çağın kendi varoluş temellerini sorgulamaya yanaşmamış, kendi 2
varoluş temelleriyle kendi dışından çıkagelmiş yeni arasında akılcıl bir karşılaştırma yapmadan benimseme ile benimseyememe arasında bocalayıp durmuştur. Bursa, çağının bilinç kargaşasına bu bilincin dışından bakmayı başaramadığından olacak, olanaklarının ve zenginliklerinin bir kısmını bu karmaşaya teslim etmek zorunda kalmış bir şehirdir dediğimizde, doğruya, gerçekliğe çok yakın bir tanımlama yapmış olacağız belki. Bursa nın modern olan ve modern olmayan yüzleri, yarı ciddi ile yarı komik in monolojik, tekil söylemli, kesin sonuç bildiren ve itaat isteyen resmi dillere karşı gerçekliğe yaklaşırken bir pusula gibi işlemiş diyaloji nin, karnavalesk yaşamın öğelerini de taşır. Hele de Karagöz gibi, kendi çağıyla parodi yoluyla oynamayı başarmış bir geleneğin kaynadığı coğrafya olarak bu gerçekliğe dokunabilmenin olanaklarını da taşımış, ama bu olanaktan yeterince yararlanamamış bir mirasyedi gibidir Bursa... Batı da moderniteyi başlatan düşünürün Descartes, yazarın ise Cervantes olduğuna ilişkin dünya kültürüne yerleşmiş genel bir kanı vardır. Cervantes in Don Kişot ta yaptığı, kapanmakta olan bir çağı parodi yoluyla gülünçleştirerek tarihi söylemle zamandaşlık arasındaki epik mesafe yi kapatmak olmuştur. Böylece zamandaşlık sağlanabilmiş, yeni çağa ilişkin ufkun görüş açısı içine alınabilmesi olası olmuştur. Şövalye hikâyeleriyle dalga geçen bir şövalye hikâyesi yazarken bir yandan kendi anlatıcılarını çoğullaştırarak, heteroglossia yı sağlamıştır Cervantes. Cervantes in ve Rönesans ın diğer ünlü yazarı, diyalojik söylemci Rabelais ın Batı kültürü içindeki yeriyle özdeşleşen bir işlevi de kökeni Batı Rönesans ının çok öncelerine uzanan Bursa nın Karagöz ü üstlenmiştir. Cervantes in Don Kişot romanında şövalye Amadis taklitçiliğine oynayan hayalci romantik şövalye Don Kişot ile pragmatik, kaba gerçekçi Sanço Panço arasındaki diyaloga göre daha başarılı bir canlandırma gibi kurulmuştur Karagöz le Hacivat karşıtlığı. Batı taklitçisi, özentili, züppe eğilimleri olan Hacivat ile onun karşısında halk yaşamının karnavalesk öğelerini temsil eden, karnavalesk dobralığıyla herkesle kolayca ilişki kuran, kendini herkese sevdiren Karagöz ün diyalogları, Rönesans edebiyatının ve epistemolojisinin temellerinden birisini oluşturduğu söylenen Sokrates in ünlü diyalogları gibi çalışır. Zamandaş olan herkes ve her şey, orada kendisine ait bir ses, bir görüntü bulur. Karagöz ün dobra, alaycı, gülmeceli, her türlü yapmacık kural ve iktidar dayatmasına karşı yıkıcı doğallıyla ana karakteri olduğu gösteride, yapmacık ciddiyeti, monolojik iktidar söylemini temsil eden, ikide bir varayım sahibine haber edeyim hemen ispiyonculuğuna 3
soyunmuş Hacivat ın dan başka, gerçekliğe dokunuşu, gerçeklikle içli dışlı olabilmeyi sağlayan çoğulluğun türlü çeşitli öğeleri yan yana ve karşı karşıya yer alırlar. Zenne sinden Tuzsuz Deli Bekir ine, Arnavut, Arap, Acem, Laz, Kürt, Frenk, Yahudi tiplemelerine kadar herkesin yeri ve söyleyecek bir sözü vardır... Dostoyevski nin Budala romanı kahramanı Prens Mişkin in herkesle kolayca ilişki kurabilme, yakınlaşabilme yeteneğini onun karnavalesk dobralığına bağlar Mikhail Bakhtin. Karagöz de böyle dobra bir kahramandır. Batı dünyası, kendi dinsel ve dünyevi iktidar söylemlerine karşı işlemiş karnaval dobralığını Deliler Bayramı nda, Eşek Bayramı nda Meryem ve İsa ya kadar herkesi eşek anırmasıyla gülmecenin yıkıcı eleştirisine uğratmayı kendi resmi yaşamının bir parçası yapabilmişken, bizim padişahlarımızın Hacivat la Karagöz ü idam ettirtme yolunu seçmiş olmaları önemli bir ayrıma da işaret eder. Don Kişot, Batı dünyası için Dostoyevski nin deyimiyle Şimdiye dek, insan düşüncesi tarafından dile getirilmiş nihai ve en büyük söz, bir insanın ifade edebileceği en şiddetli ironi olarak selamlanır, kültürel yaşamın baş köşesine oturtulur, roman türünün ve belki de yeni bir çağa ait yaşamsal öğelerin can bulduğu bir kaynak olarak değerlendirilirken, bizim çağıyla dalga geçme başarısını göstermiş türümüzü, Karagöz ümüzü perdeden hayata indirmeyi başaramamış olmamız anlamlıdır. İzleyenle oynayan arasındaki perde, varlığını halen sürdürmektedir. Aydınlarımız, halk için birer perde gölgesi, ya da arkasındaki gölge oynatan olarak kalıp gitmişlerdir. Don Kişot yazarı Cervantes bizim topraklarımızda yaşıyor olsaydı, zamanının egemen değer yargılarına saldırdığı için idam edilir miydi diye kendine sormadan edemiyor insan... Karagöz diyalojisini, çoğulluğunu, gülmeceli yıkıcı eleştirisini yalnızca bir oyun olarak görmüş Bursa, kendi çağının karmaşasını yeni ve eleştirel bir bilinçle irdeleyemediği için de moderlikle modern olmayan arasındaki iki cami arasında beynamaz tavrını sürdürmektedir. Bursa nın aynada yan yana duran iki yüzü, aynı zamanda bir gerçeklik yolculuğu gibidir. Tüm bu söz kalabalığından sonra, modernlikle Bursa arasındaki ilişkiyi çözümleme çabasının bize söyleteceği son söz şöyle olabilir: Bursa, hayalin hakikate dokunduğu yerdir! 4
*Bursa Olay Gazetesinin Bursa da Yaşam ekinde, 2005 yılı sonbaharında yayınlanmıştır. 5