Ekonomik Yaklaşım, Cilt : 20, Sayı : 73, ss. 69-88 BOSNA-HERSEK EKONOMĐSĐ: YOKLUĞUN GÖLGESĐNDE KALAN BĐR MAKROEKONOMĐK ĐSTĐKRAR Erhan TÜRBEDAR 1 Özet 1992-1995 yılları arasında yaşanan savaştan sonra Bosna-Hersek barışma, yeniden yapılanma ve merkezi planlı ekonomiden piyasa ekonomisine geçiş süreçlerine girmiştir. Söz konusu süreçlerin sancıları, yeterince işlevsel olmayan devlet kurumlarının varlığı ve siyasi istikrarsızlık yüzünden günümüze kadar devam etmiştir. Bosna-Hersek teki ekonomik ve diğer toplumsal sorunlar ise, küresel ekonomik krizin negatif etkilerini daha fazla derinleştirmektedir. Aslında Bosna- Hersek in yaklaşık yirmi yıldır kesintisiz kriz içinde olduğunu söylemek pek abartılı olmayacaktır. Bu makalede Bosna-Hersek ekonomisinin onarılması ve piyasa ekonomisine geçişine ilişkin 1996 yılında başlayan çifte süreçte gelinen nokta incelenmektedir. Bosna-Hersek ekonomisinin belirli bir makroekonomik istikrara kavuşabildiği, ancak ülkedeki refah seviyesinin düşük kalmaya devam ettiği sonucuna varılmaktadır. Anahtar Kelimeler: Mülteciler, Yeniden Yapılanma, Đktisadi Dönüşüm, Büyüme, Makroekonomik Đstikrar ECONOMY OF BOSNIA AND HERZEGOVINA: A MACROECONOMIC STABILITY UNDER SHADOW OF SCARCITY Abstract After the years of war that took place between 1992 and 1995, Bosnia and Herzegovina has entered the processes of reconciliation, reconstruction and into the process of transition from centrally planned economy to the market economy. Because of nonexistence of sufficiently functional state institutions and because of political instability, difficulties of these processes have last until today. Existing 1 TEPAV Balkan Çalışmaları Koordinatörü, erhan.turbedar@tepav.org.tr
70 Erhan TÜRBEDAR economic and social problems of Bosnia and Herzegovina have however deepened negative effects of global economic crisis. In fact, it will not be exaggerated to say that Bosnia-Herzegovina is nearly twenty years under uninterrupted crisis. This article examines current results of dual process, namely process of reconstruction of economy of Bosnia and Herzegovina and its transition to market economy that started in 1996. It is concluded that economy of Bosnia and Herzegovina has reached certain macroeconomic stability, but that its welfare level remains low. Keywords: Refugees, Reconstruction, Economic Transformation, Growth, Macroeconomic Stability. GĐRĐŞ 1996 yılında Bosna-Hersek, yaklaşık 3,5 yıl süren savaşın sebep olduğu yıkıntıları onarmaya başlamıştır. Bunun yanında, savaş öncesinde merkezi planlı ekonomik sisteme sahip olan Bosna-Hersek, ekonomik sistemini piyasa ekonomisine dönüştürmeye, bu kapsamda kurumsal, yapısal ve davranışsal kalıplarını değiştirmeye kalkışmıştır. Geçen 13 yıl içinde bu alanlarda önemli başarılar elde edilmiştir. Yeniden yapılanma çerçevesinde gerçekleştirilen yatırımlar yaşam koşullarını iyileştirmiş, uygulanan Para Kurulu ve mali disiplin ise makroekonomik istikrarın sağlanmasında temel araçlar olmuştur. Ne var ki Bosna- Hersek ekonomisinde görülen yüksek büyüme oranlarına rağmen, ülke 1989 daki reel GSYĐH düzeyine henüz ulaşmış değildir. Yaşanmakta olan küresel ekonomik kriz ise, sadece ülkenin makroekonomik performansını değil, istihdam düzeyini ve genel refah seviyesini de olumsuz etkilemektedir. Bu makalede, önce Bosna savaşının bu ülkeye bıraktığı ekonomik yük üzerinde durulacak, mültecilerin geri dönüş süreci hakkında bilgi verilecek ve ardından Bosna-Hersek in yeniden yapılanma ve iktisadi dönüşüm süreçleri değerlendirilecektir. Makalenin en son bölümünde ise Bosna-Hersek in küresel ekonomik krizden nasıl etkilendiği üzerinde durulacaktır. I. SAVAŞ YILLARININ BIRAKTIĞI EKONOMĐK YÜK Bosna-Hersek teki farklı etnik gruplar yüzyıllarca aynı mahallelerde, aynı köylerde, aynı kentlerde yaşamıştır. Kreşleri, okulları, bütün toplumsal kurumları hep ortak olmuştur. Ancak, 1992-1995 yılları arasında yaşanan savaş, değişik etnik topluluklar arasında ortak iyi olan her şeyi siliverdi. Komşular, arkadaşlar, hatta akrabalar arasına nefreti yerleştirdi; Bosna-Hersek i etnik bakımdan homojen bölgelere bölüştürdü. Savaşın ardında bıraktığı bu yöndeki izler ise henüz tamamen silinmemiş değildir.
Bosna-Hersek Ekonomisi: Yokluğun Gölgesinde Kalan Bir Makroekonomik Đstikrar 71 Savaş yıllarının Bosna-Hersek ekonomisine yükü çok ağır olmuştur. Yapılan bir hesaplamaya göre, savaş yıllarının Bosna-Hersek ekonomisine verdiği doğrudan ve dolaylı tahribat 115 milyar Dolar civarındaydı (Basic, 2006: 143). Bosna savaşı sona erdiğinde, ülkenin reel GSYĐH düzeyi, savaş öncekisinin yüzde 20 si kadardı (Vijece Ministara Bosne i Hercegovine, 2008: 35). Diğer taraftan, savaş yıllarında Bosna-Hersek büyük bir insan kaybı da yaşamıştır. 1992-1995 yılları arasında Bosna-Hersek ten yaklaşık 2,2 milyon kişi savaş öncesi evlerini terk etmiştir (Ministarstvo za Ljudska Prava i Izbjeglice, 2005: 45). Bu rakam, savaş öncesi 4,3 milyon nüfuslu olan Bosna-Hersek in nüfusunun yarısından fazlasını oluşturmaktaydı. Savaş yıllarında ölenlerin sayısı hakkında ise 100 bin ile 300 bin arasında değişik rakamlar sunulmaktadır. Bosna-Hersek Đnsan Hakları ve Mülteciler Bakanlığı nın verilerine göre savaş yıllarında ülkede 250 bin kişi öldürülmüş, 17 bin kişi ise kayıp kişiler listesinde yer almıştır (Ministarstvo za Ljudska Prava i Izbjeglice, 2005: 45). Bosna savaşının Bosna-Hersek e bıraktığı başka bir yük, pek işlevsel olamayan ve finansmanı pahalı olan devlet modelidir. Bilindiği gibi, 14 Aralık 1995 te imzalanan Dayton Barış Anlaşması Bosna-Hersek i, dış sınırları ortak, iç sınırlar açısından ise adeta bölünmüş bir devlete dönüştürülmüştür. Bosna-Hersek in iki entitesi, Bosna ve Hersek Federasyonu (FBiH) ile Sırp Cumhuriyeti (RS), kendilerine has siyasi kurumlarıyla, polisleriyle, yargı mekanizmalarıyla, eğitim sistemleriyle, medyalarıyla ve bağımsız devletlere özgü diğer kurumlarıyla, adeta aynı devlet içinde iki küçük devlet haline gelmiştir. Diğer taraftan, FBiH on kantona bölünmüş, Hırvatların kontrolündeki kantonlarda ise Hırvatlar adeta özerk bir yönetim oluşturmuştur. Bütün bunların dışında, bir de özel statüye sahip, yaklaşık 80 bin nüfuslu Brçko bölgesi bulunmaktadır. Karma nüfusa sahip Brçko, herhangi bir entiteye bağlı değil ve Mart 2000 den beri özerk hükümete, özerk yürütme ve yargı gibi organlara, ayrıca özerk polis teşkilatına sahiptir (Rosenbaum, 2004: 41-59). 2 Bosna-Hersek in bu yöndeki idari yapılanması, bir devlet hakkında alışılmamış rakamların duyulmasına yol açmaktadır. Nitekim, şu andaki nüfusunun 4 milyon altında olduğu tahmin edilen Bosna-Hersek te aynı anda 1.200 yargıç ve savcı, 760 milletvekili, 180 bakan, 14 başbakan, 5 cumhurbaşkanı görev yapmaktadır. Böyle bir idari yapı yüzünden ise, ülkedeki harcamaların yüzde 40 ından fazlası, devlet mekanizmasının finansmanına gitmektedir (Dnevni Avaz, 2006). Birkaç yıl önce ise bu oran yüzde 60 ı bile aşmaktaydı. 2 Mart 2009 da kabul edilen bir anayasa değişikliği ile Brçko nun bir yerel özyönetim birimi olarak FBiH ve RS in ortak mülkiyeti altında olduğu belirtiliyor. Entiteler arasında Brçko nun statüsüne ilişkin bir sorunun yaşanması durumunda ise, karar vermek üzere Bosna-Hersek Anayasa Mahkemesi nin yetkili olacağının altı çiziliyor.
72 Erhan TÜRBEDAR Bosna-Hersek e demokrasiyi dayatan uluslararası topluluğun Yüksek Temsilciliği OHR nin (Organization of High Representative) 3 sayesinde günümüzde Bosna-Hersek in ortak ordusu, istihbaratı ve gümrük gibi ortak kurumları bulunmaktadır. Yine de, Bosna-Hersek tam olarak bir devletin fonksiyonlarına ve egemenliğe henüz sahip olamamıştır. Sosyal politikalar, makroekonomik politikalar, eğitim politikaları gibi politikaların devlet çapında yeterince yürütülemiyor olması, ayrıca var olan devlet kurumlarının yeterince işlevsel olamaması, bunun temel göstergeleri arasında sayılabilir. Bosna-Hersek te uygun siyasi iklim olmadığı için, ülke bölünmüş olmaktan kurtulamamaktadır (Türbedar, 2008: 36-47). II. GERĐ DÖNÜŞ, YENĐDEN YAPILANMA VE ĐKTĐSADĐ DÖNÜŞÜM Dayton Barış Antlaşması nın biri kısa, diğeri de uzun vadeli iki temel amacı vardı. Kısa vadede savaşın durdurulması, ölümlerin ve yıkımların önüne geçilmesi hedeflendi. Daha uzun vadede ise, kalıcı barış ve istikrar için gerekli ortamın yaratılması niyetlendi. Kuşkusuz bu konularda önemli başarılar sağlanmıştır. Yaşanan korkunç bir savaştan sonra barış ortamının bile tesis edilmesinin zor olduğu gerçeği dikkate alındığında, hangi yönden bakılırsa bakılsın, Bosna-Hersek in olumlu bir gidişat içinde olduğu ortadadır. Çünkü Bosna-Hersek şu anda barış içinde yaşıyor. Hareket özgürlüğü ülke çapında bulunuyor. Savaş yıllarında yıkılan Saraybosna, günümüzde tekrar bir Avrupa başkentine yakışan görüntüye kavuştu. A. Bosna-Hersek te Geri Dönüş Süreci Bosna-Hersek te mülteciler ve yerinden edilmiş kişilerin savaş öncesi evlerine geri dönme süreci 15 yıldan beri devam etmektedir. Bosna savaşında toplam 452 bin konut (toplam konutların yüzde 37 si) tamamen yok edilmiş ya da kısmi zarar görmüştü. Savaş sonrası dönemde, 170 bini bağışlarla olmak üzere, yaklaşık 260 konut onarılmış veya yeniden inşa edilmiştir (Ministarstvo za Ljudska Prava i Izbjeglice, 2006: 5-9). 200 bin civarında gayrimenkul hakkındaki mülkiyet sorunu da barışçıl yoldan çözüme kavuşturulmuştur. Ne var ki, Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği nin (UNHCR) verilerine göre, savaş öncesi evlerini 3 OHR yi temsil eden Yüksek Temsilci nin yetkileri Dayton Barış Anlaşması nın 10. ekinde belirlenmiş ve söz konusu Yüksek Temsilci barış anlaşmasının sivil kısmının uygulanmasının yorumlanmasıyla ilgili nihai otorite olarak tanımlanmıştır. Barışı Uygulama Konseyi nin Aralık 1997 tarihli Bonn toplantısında ise, Yüksek Temsilci ye yasal yükümlülüklere ve Dayton Barış Anlaşması na uymayan resmi görevlileri görevlerinden alma; Bosna-Hersek in ilgili kurumları bazı gerekli yasaları almadığı zaman ise, Yüksek Temsilci ye söz konusu yasaları dayatma yetkisini tanımıştır. Bosna-Hersek Yüksek Temsilcisi nin 1997 de genişletilen bu yetkileri literatürde Bonn yetkileri olarak bilinmektedir. Bosna-Hersek te görev yapmış değişik yüksek temsilciler ise 2006 nın sonlarına kadar Bonn yetkilerine yaklaşık 150 kez başvurmuştur. (Divjak vd., 2006: 21).
Bosna-Hersek Ekonomisi: Yokluğun Gölgesinde Kalan Bir Makroekonomik Đstikrar 73 terk eden 2,2 milyon kişiden sadece yarısı eski ikamet yerlerine geri dönmüş bulunuyor (Ministarstvo za Ljudska Prava i Izbjeglice, 2005: 23). 1992-1995 yılları arasında Bosna-Hersek i terk edenlerden yaklaşık 500 bininin yabancı ülkelerde kalmaya devam ettikleri, bunların içinden yüzde 80 inin ise bulundukları ülkelerde kalıcı bir şekilde yerleştikleri tahmin ediliyor. Uzmanlara göre, kayıtlarda evlerine geri dönmüş gözükenlerin bir kısmı, bu dönüşlerini daha çok kağıt üzerinde gerçekleştirmiş bulunuyor. Zaten mülteci ve yerinden edilmişler sorununu sadece istatistiklerle değerlendirmek doğru bir yöntem değildir. Örneğin, bir kişi savaş öncesi evine geri dönmüş, ancak insani yardımlarla hayatını sürdürüyor olabilir. Bu gibi kişiler ise eninde sonunda tekrar göç yoluna düşebilir. Diğer taraftan, bazı kişilerin, sırf mülkiyetlerini geri almak ve ardından satabilmek maksadıyla, geri dönüş kaydını yaptırdıkları biliniyor (Stevandic, 2002). Sürdürülebilir bir geri dönüş süreci için, barınma sorunu giderilmeli, iş imkânı, uygun eğitim koşulları, sağlık güvencesi, sosyal, hukuki ve siyasi güvenlik sağlanmalıdır (Praso, 2001). Savaş sonrası dönemde bu koşulları sağlamaktan sorumlu UNHCR idi. Ardından söz konusu sorumluluk, geri dönüş sürecine ilişkin uluslararası desteği koordine eden Yeniden Yapılanma ve Geri Dönüş Görev Gücü ne (RRTF) devredilmişti. Zamanla geri dönüşe ilişkin sorumluluk, yeterli maddi imkânlara sahip olmayan yerel yönetimlere geçti. Koşullar yetersiz olunca ise, Bosna-Hersek te geri dönüş süreci fiilen, tamamlanmadan durdu. Geri dönüş için bekleyen yaklaşık 60 bin ailenin bulunduğu tahmin edilmektedir. Diğer taraftan, yaklaşık 2.700 aile günümüzde de kolektif yerleşim birimlerinde yaşamlarını sürdürmektedir. Bosna ya geri dönenler için onarılan yaşam birimlerinden yaklaşık 3.743 ünün ise elektrik şebekesine bağlantısı bulunmamaktadır (Sandic, 2008). B. Çifte Süreç: Yeniden Yapılanma ve Đktisadi Dönüşüm Soğuk Savaş ın sona ermesiyle birlikte eski merkezi planlı ülkeler ekonomi, siyaset, güvenlik ve kültür gibi değişik toplumsal boyutlarda dönüşüm süreçlerini yaşamaya başlamışlardır. 1990 ların başlarında birçok iktisatçı iktisadi dönüşüm sürecinin hızla tamamlanacağına işaret etmişse de, bu işin hiç de kolay olmadığı anlaşılmıştır (Kostecki, 2000: 3-19). Batılı ülkelerde bir kişinin ömür boyu tanıklık edeceği sosyal, siyasi ve ekonomik değişmelerin çok fazlasını, eski merkezi planlı ülkelerdeki insanlar birkaç yıl içerisinde tecrübe edinmek zorunda kalmışlardır. Bosna-Hersek ise, savaş yıllarından dolayı sadece iktisadi dönüşüm sürecine daha geç başlamamış, aynı zamanda yeniden yapılanma sürecinden geçmek zorunda kalmıştır. Bir başka ifadeyle 1996 yılında özelleştirme, demokratikleşme, sivil toplumu inşa etme, zihniyet değişimini sağlama ve uluslararası ilişkilerini yeniden düzenleme gibi reformları başlatan Bosna-Hersek, aynı zamanda yollarını, köprülerini, elektrik şebekelerini, okul ve hastanelerini onarmak veya yeniden inşa
74 Erhan TÜRBEDAR etmek zorunda kalmıştır. Bu yüzden, Bosna-Hersek in yaşadığı bu çifte sürecin oldukça sancılı geçtiği söylenebilir. Uluslararası Para Fonu (IMF) ve Dünya Bankası gibi uluslararası finansal kuruluşlar Bosna-Hersek in yeniden yapılanma ve iktisadi dönüşüm süreçleriyle yakından ilgilenmiştir. Bu kapsamda, ülkeye ilk aşamada savaş öncesi statükonun geri getirilmesi için yeniden yapılanma yardımları yapılmış, ardından özel sektörün gelişimini özendiren iktisadi dönüşüm stratejileri önerilmiştir (European Stability Initiative, 2002: 3). Bunların içinde mali disiplinin sağlanması, kamu harcamalarının kar getiren alanlara yöneltilmesi, vergi reformunun yapılması, faiz oranlarının ve dış ticaretin serbestleştirilmesi, dolaysız yabancı yatırımların teşvik edilmesi, özelleştirmelerin yapılması, serbest rekabet koşullarının sağlanması ve mülkiyet haklarının kontrol altına alınması gibi politikalar tavsiye edilmiştir. Bosna-Hersek in yeniden yapılanması çerçevesinde bu ülkeye ilişkin beş uluslararası bağış konferansı düzenlenmiştir. Ne var ki Bosna-Hersek e bu yollardan akıtılan paraların koordine edilmesi ve dağıtımın kontrol edilmesi hususunda yeterince önlem alınmamıştır. Bu yüzden, bağış yoluyla ülkeye gelen fonların bir kısmı kötüye kullanılmıştır. Bosna-Hersek meclisinin bir komisyonunun yaptığı incelemeye göre, günümüze kadar ülkenin yeniden yapılanması için yardım niteliğinde Bosna-Hersek e yaklaşık 8,5 milyar Avro gelmiştir. Ne var ki, meclis komisyonunun tespitlerine göre, bunun içinden sadece 3,5 milyar Avronun nasıl ve nerelere harcandığı bilinmektedir (TRT, 2007). Bosna-Hersek in yeniden yapılanması ve kalkınmasında dolaysız yabancı yatırımların da katkısı olmuştur. Resmi verilere göre, Mayıs 1994 ile Aralık 2008 dönemi içinde Bosna-Hersek e 3,5 milyar Avro civarında dolaysız yabancı yatırım gelmiştir (Vijece Ministara Bosne i Hercegovine, 2009a: 65). Ancak, Bosna-Hersek için bu rakamın yetersiz olduğu söylenebilir. Yatırım yapanların önündeki aşırı bürokrasi, piyasaların yeterince bütünleşememiş olması, yüksek vergi oranları ve mülkiyetle ilgili kanunların verimli bir şekilde uygulanmıyor olması, dolaysız yabancı yatırımların önündeki temel engeller olmuştur. Forbes dergisinin iş yapmaya ilişkin en elverişli ülkeler hakkındaki 2008 raporunda, toplam 121 ülke içinden Bosna-Hersek 101. yere yerleştirilerek, adeta yatırım yapmaya pek uygun olmayan bir ülke olarak gösterilmiştir (Forbes, 2008). 1. Büyüme 1995 in sonlarında savaş sona erdiğinde, Bosna-Hersek in reel GSYĐH düzeyi, savaş öncekisinin yüzde 20 si kadardı. Savaş sonrası dönemin ilk üç yılında ise gelen dış yardımlar sayesinde Bosna-Hersek reel gayri safi yurt içi hasıla düzeyi yüzde 86, yüzde 37 ve yüzde 15,6 gibi yüksek seviyelerde büyümüştür (Bkz. Grafik- 1). Ancak, yapılan bağışlar ile uluslararası finansal desteğin azalması ve ekonomik
Bosna-Hersek Ekonomisi: Yokluğun Gölgesinde Kalan Bir Makroekonomik Đstikrar 75 reformların duraklaması gibi faktörler yüzünden, Bosna-Hersek ekonomisinde görülen bu yöndeki yüksek büyüme oranları uzun sürmemiştir. Grafik - 1 Bosna-Hersek te Reel GSYĐH Büyüme Oranları (yüzde değişim) Kaynak: EBRD, Transition Report 2001: Energy in Transition (Londra: Kasım 2001); EBRD, Transition Report 2008: Growth in Transition (Londra: Kasım 2008), www.ebrd.com; Bosna-Hersek Merkez Bankası elektronik veritabanı, http://www.cbbh.ba. 1999-2008 yılları arasında, 2001, 2003 ve 2005 yılları hariç, Bosna- Hersek teki reel GSYĐH büyüme oranları yüzde 5 in üzerinde olmuştur. Küresel ekonomik krizin olumsuz etkilerinin yoğun bir şekilde hissedildiği 2008 yılında bile, ülkenin reel GSYĐH büyüme oranı yüzde 5,5 olarak gerçekleşmiştir. Bosna-Hersek ekonomisinde görülen yüksek büyüme oranlarına rağmen, Avrupa Đmar ve Kalkınma Bankası nın (EBRD) verilerine göre, 2007 yılında ülke, 1989 daki reel GSYĐH düzeyinin ancak yüzde 80 civarındaki seviyesine ulaşabilmişti (EBRD, 2008). Anlaşıldığı üzere, Bosna-Hersek 1989 öncesi refah seviyesini henüz yakalayabilmiş değildir. Bosna-Hersek teki refah seviyesinin ne düzeyde olduğunu incelerken, bu ülkeyi ekonomik açıdan kendine benzer diğer bölge ülkeleriyle kıyaslamak daha doğru olacaktır. Tablo-1 de, Batı Balkan ülkelerindeki refah seviyesiyle ilgili temel bazı veriler sunulmaktadır. Bu tablodan anlaşıldığı gibi, satınalma gücü paritesiyle hesaplanmış kişi başına düşen GSYĐH düzeyi bakımından Bosna-Hersek in bölge ortalamasına yakın olduğu söylenebilir. Hatta bu gösterge açısından Bosna- Hersek in Arnavutluk ve Kosova dan durumunun daha iyi olduğu ortadadır. Bir tek
76 Erhan TÜRBEDAR Hırvatistan, kişi başına düşen gelir göstergesi açısından bölge ortalamasının üzerine çıkmış bulunmaktadır (Bkz. Tablo-1). Tablo - 1 Batı Balkan Ülkelerinde Refah Durumu (2007) AR BH HR KR KS MK SR AB-15 AB-27 Nüfus (milyon kişi) 3,150 3,846 4,440 0,625 2,100 2,045 7,435 392,130 495,430 GSYĐH, cari fiyatlarla, 7,85 10,43 37,25 2,20 3,42 5,43 30,53 11.418,2 12.272,7 (milyar Avro) GSYĐH, SGP, (milyar 16,86 23,10 58,53 5,11-14,56 66,56 10.876,8 12.272,7 Avro) GSYĐH, SGP, AB-27 = 0,1 0,2 0,5 0,04-0,1 0,5 88,6 100,0 100 Kişi başına GSYĐH, 5.350 6,010 13.180 8,180 1.611* 7.120 8.950 27.740 24.860 SGP (Avro) Kişi başına GSYĐH, 22 24 53 33-29 36 112 100 SGP, AB-27 = 100 Ort. aylık brüt 277 480 958 497 220 391 484 3.318 2.851 ücretler, cari fi. (Avro) Đşsizlik oranı (%) 14,0 29,0 10,0 30,0 43 35,2 21,2 7,0 7,2 Kaynak: Peter Havlik, Mario Holzner, Current Analyses and Forecasts: Prospects for Central, East and Southeast Europe, WIIW, (Şubat 2008). Kosova verileri için kullanılan kaynaklar: Central Bank of the Republic of Kosovo, Monthly Statistics Bulletin (Şubat 2009); UNDP, Kosovo Human Development Report 2007: Energy for Development (2007). Kısaltmalar - SGP: Satınalma Gücü Paritesi, AR: Arnavutluk, BH: Bosna-Hersek, HR: Hırvatistan, KR: Karadağ, KS: Kosova, MK: Makedonya, SR: Sırbistan * Cari fiyatlarla 2007 yılında Bosna-Hersek in işsizlik oranı yüzde 29 du. Bu rakam, Avrupa Birliği (AB) üyesi ülkelerdeki ortalama işsizlik düzeyinin hayli üzerindedir. Ancak, Tablo-1 den görüldüğü gibi, yüksek işsizlik oranı genel olarak diğer Batı Balkan ülkelerinin de temel ekonomik sorunları arasında yer almaktadır. Genel olarak Balkan ülkeleri, AB üyesi ülkelerin ortalamasına kıyasla çok daha düşük kişi başına gelire sahiptir. 2007 yılında, Bosna-Hersek teki kişi başına düşen GSYĐH düzeyi, 27 AB ülkesindeki kişi başına düşen gelir ortalamasının yüzde 24 üne karşılık gelmiştir (Bkz. Tablo-1). Ücretler açısından karşılaştırıldığı zaman da, Bosna-Hersek ve diğer bölge ülkelerinin durumunun pek iç açıcı olmadığı anlaşılmaktadır. 2007 yılında Arnavutluk ta ortalama aylık brüt ücret 277 Avro, Bosna-Hersek te 480 Avro, Hırvatistan da ise 958 Avroydu. Bu rakamlar, 27 AB ülkesindeki ortalama aylık brüt ücret tutarının sırasıyla yüzde 9,7 sine, yüzde 16,8 ine ve yüzde 33,6 sına karşılık gelmektedir (Tablo-1). Kuşkusuz, Mayıs 2004 ve sonrası genişlemelerden önce
Bosna-Hersek Ekonomisi: Yokluğun Gölgesinde Kalan Bir Makroekonomik Đstikrar 77 AB nin sahip olduğu 15 üye ülkenin günümüzdeki gelir ortalamaları, Bosna- Hersek in gelir göstergeleri ile karşılaştırılırsa, Bosna-Hersek teki refah düşüklüğü daha belirgin olacaktır (Tablo-1). Bu arada, 2000-2007 yılları arasında Bosna- Hersek teki reel ücretlerin yüzde 44 oranında artığının belirtilmesinde fayda vardır (Cuc, 2008: 199). Her ülkede olduğu gibi, Bosna-Hersek teki ekonomik koşulların da değişik kesimlere farklı yansımaları bulunmaktadır. Örneğin, FBiH içinde varolan yaklaşık 342 bin kayıtlı emekliden neredeyse yüzde 50 si, 100 Avronun biraz üzerinde olan emeklilik maaşı almaktadır (Mustajbegovic, 2008; investitor.ba, 2009). 2008 yılında ülke çapındaki ortalama emeklilik maaşı ise 162 Avroydu (Vijece Ministara Bosne i Hercegovine, 2009a: 25). Bosna-Hersek Sendikaları Başkanı Edhem Biber e göre, 2008 yılında en yüksel emeklilik maaşı ile en yüksek çalışan maaşı arasındaki fark RS içinde 32 kat, FBiH içinde ise 20 kat üzerinde olmuştur (Rakela, 2008). Bosna-Hersek toplumu içinde ekonomik durumu en zor olanların, hür ve bağımsız Bosna-Hersek için canlarından ve yakınlarından olan aileler olduğu belirtilmektedir. Bosna daki Ekonomik Planlama Đdaresi nin verilerine göre ise, 2006 yılında Bosna-Hersek teki yoksulluk oranı yüzde 17,8 di. Bunun yanında, halkın yüzde 50 si yoksulluk sınırına yakın bir seviyede yaşamını sürdürüyordu (TRT, 2007). The Economist Intelligence Unit tarafından 2009 yılında hazırlanan ve hangi ülkelerin sosyal ve siyasi kargaşa tehdidi altında en çok bulunduklarını gösteren bir endekste, 165 ülke içinden 27. yere yerleştirilen Bosna-Hersek, bu anlamda en riskli ülkeler arasında yer almıştır (EIU, 2009: 16). 2. Enflasyon, Döviz Kuru ve Cari Hesap Bosna-Hersek teki enflasyon oranı savaş sonrası dönemde önce iki haneli, ardından tek haneli rakamlara inmiştir. TÜFE olarak hesaplanan FBiH deki ortalama yıllık enflasyon oranı 1998 yılından bu yana tek haneli olarak oldukça düşük seviyelerde seyretmiştir. Bu konuda RS nin performansı kısmen daha kötü olmuştur (Bkz. Grafik-2). 2008 yılında ise Bosna-Hersek teki enflasyon oranı son beş yılın en yüksek seviyesine ulaşmıştır. Dünya enerji ve gıda fiyatlarında yaşanan artışların da etkisiyle, 2008 yılında Bosna-Hersek in TÜFE olarak hesaplanan ortalama yıllık enflasyon oranı yüzde 7,4 e çıkmıştır (Vijece Ministara Bosne i Hercegovine, 2009a: 37).
78 Erhan TÜRBEDAR Grafik - 2 Bosna-Hersek te Ortalama Yıllık Enflasyon Oranları (TÜFE) Kaynak: EBRD, Transition Report 1999: Ten Years of Transition (Londra: Kasım 1999); EBRD, Transition Report 2008: Growth in Transition (Londra: Kasım 2008), www.ebrd.com. FBiH: Bosna ve Hersek Federasyonu (Federacija Bosne i Hercegovine). RS: Sırp Cumhuriyeti (Republika Srpska). Bosna-Hersek te uygulanan Para Kurulu yüzünden (1 Avro = 1,95583 KM), ülkedeki enflasyonun kontrol edilmesinde maliye politikası ile kamu sektöründeki ücretlere ilişkin politikalar birincil dereceden öneme sahiptir. Para kurulu gereğince parasal taban, ödemeler bilançosundaki açık veya fazlalara göre otomatik olarak ayarlandığı için para politikası otoritesinin, para arzı üzerinde doğrudan doğruya kontrolü bulunmamaktadır. Belirlenen Para Kurulu nu sabit düzeyde tutabilmek için ise, Bosna-Hersek Merkez Bankası, ülkedeki ticari bankalar ve Merkez Bankası nda mevduatları bulunan kamu kuruluşları aracılığıyla, dolaşımdaki ulusal paranın alım satımını yapmaktadır (Centralna Banka Bosne i Hercegovine, 2008: 43). Para kurulu uygulamasının Bosna-Hersek para birimine güvenin duyulmasını ve bu yoldan enflasyon bekleyişlerinin istikrarlı hale gelmesini sağladığı belirtilmektedir. Ancak, cari açığın büyüklüğü, Bosna-Hersek ekonomisinin bir zayıflığı ve Para Kurulu nun sürdürülebilirliğine yönelik bir tehdit olarak kalmaya devam etmektedir. Cari açığının en büyük kısmı, ticaret açığından kaynaklanmaktadır. 2008 yılında Bosna-Hersek dış ticaret hacminin GSYĐH ya oranı yüzde 95 düzeyindeydi. Aynı yıl ihracatın ithalatı karşılama oranı yüzde 41,21 olarak hesaplanmıştır (Vijece Ministara Bosne i Hercegovine, 2009a: 55).
Bosna-Hersek Ekonomisi: Yokluğun Gölgesinde Kalan Bir Makroekonomik Đstikrar 79 Eskimiş teknoloji ile üretilen ve uluslararası piyasalarda rekabet gücü düşük olan malların varlığı, bazı sektörlerin yüksek ithalat bağımlılığı, ithal edilen enerji ve gıda ürünlerinin fiyatlarındaki yükselmeler gibi faktörler Bosna-Hersek dış ticaret açığının temel sebepleri arasında yer almaktadır. 1 Temmuz 2008 de yürürlüğe giren AB ile Đstikrar ve Katılım Anlaşması (SAA-Stabilization and Association Agreement) ise, AB ülkeleri ile ticarette kademeli serbestleşmeyi öngördüğü için, Bosna-Hersek ithalatının daha da büyümesine neden olabilecektir. Genel olarak literatürde cari işlemler açığının GSYĐH ya oranı açısından yüzde (-5), kritik eşik olarak kabul görmektedir (Roubini ve Wachtel, 1998: 5). Grafik-3 ten görüldüğü gibi, Bosna-Hersek bu kritik eşiği aşmış durumdadır. Ayrıca cari işlemler açığındaki büyüklüğün, bütün iktisadi dönüşüm yılları boyunca var olduğu anlaşılmaktadır. 2008 yılında Bosna-Hersek te Cari Đşlemler Açığının GSYĐH ya oranı yüzde 14,6 olarak hesaplanmıştır. Grafik-3 Bosna-Hersek te Cari Đşlemler Açığının GSYĐH ya Oranı (yüzde) Kaynak: EBRD, Transition Report 2008: Growth in Transition (Londra: Kasım 2008), www.ebrd.com; Centralna Banka Bosne i Hercegovine, Godisnji Izvjestaj 2007 (Saraybosna: 2008, s. 33); J. Salkic, Bankarski Sektor BiH u 2008 Oslobodjenje (26 Mart 2009). Hem Para Kurulu nun sağlıklı çalışması için, hem de sürdürülebilir cari açığa sahip olabilmek açısından uluslararası rezerv seviyesinin yeterli düzeyde olması önemlidir. Uluslararası rezerv likiditesi hakkında sağlıklı bir gösterge ise, mevcut
80 Erhan TÜRBEDAR uluslararası rezervlerin toplam ithalatı kaç ay boyunca karşılayabildiğine ilişkindir. IMF nin önerisi, uluslararası rezervlerin toplam ithalatı en az üç ay boyunca karşılayabiliyor olması yönündedir. 2007 yılının sonu itibariyle, Bosna-Hersek in brüt uluslararası rezervleri (7,345 milyar dolar, altın hariç), ithalatı 5,4 ay boyunca karşılayabiliyordu (EBRD, 2008). Buradan hareketle, kritik eşiğin hayli üzerinde olmasına rağmen, Bosna-Hersek in cari açığını sürdürebildiği söylenebilir. 3. Bütçe Dengesi ve Dış Borç Gelişmiş AB ülkeleri dikkate alınarak hesaplanan Maastricht kriterlerine göre, bütçe açığının GSYĐH ya oranı yüzde (-3) ü aşmamalıdır. Tablo-2 den görüldüğü gibi, Bosna-Hersek te 2003-2007 döneminde bütçe fazlası gerçekleşmiştir. Bütçe açığı değerlendirilirken, sürdürülebilir olup olmadığı önemlidir. Yapılan hesaplara göre, sürdürülebilir yüzde (-3) lük kamu bütçe dengesi için, enflasyon oranı yüzde 10 un altına düşme eğiliminde olmalı, kamu borcu ise GSYĐH nın yüzde 60 ını aşmamalıdır (Gomulka, 2000: 11). Grafik-2 ve Tablo- 2 den anlaşıldığı gibi, Bosna-Hersek bu sağlıklı enflasyon oranı ve kamu borcu büyüklüğü açısından da oldukça başarılıdır. Tablo 2 Bosna-Hersek in Kamu Borcu ve Dış Borç Göstergeleri (2003-2007) 2003 2004 2005 2006 2007* Bütçe dengesi/gsyđh (%) 1,6 1,5 2,1 2,6 1,3 Kamu borcu /GSYĐH (%) 30,2 27,5 27,5 22,9 20,5 Dış borç stoku (milyon $) 4.518,1 5.106,1 5.658,7 6.136,8 7.345,0 Dış borç/gsyđh (%) 54,0 50,9 51,7 50,0 48,5 Dış borç/đhracat (%) 205,6 173,1 161,2 135,8 131,7 Dış borç servisi/ihracat (%) 4,0 3,1 4,2 4,0 3,2 Kaynak: EBRD, Transition Report 2008: Growth in Transition, (Londra: Kasım 2008), www.ebrd.com; WIIW data on Eastern Europe, http://www.fiw.ac.at. * Tahmin Tablo-2 de belirtilen dış borç stoku rakamlarına bakarak, Bosna-Hersek in ciddi sayılabilecek dış borç sorununun bulunmadığı söylenebilir. Ancak, bir ülkenin dış borcu değerlendirilirken, sadece dış borç stokuna bakmak yeterli değildir. Dünya Bankası pratikten edinilen tecrübelere dayanarak, dış borcun sürdürülebilirliği
Bosna-Hersek Ekonomisi: Yokluğun Gölgesinde Kalan Bir Makroekonomik Đstikrar 81 üzerine bazı oranlar geliştirmiştir (Savic, 2000: 13-16). Bunların bir kısmı Tablo- 2 de gösterilmiştir. Dış Borç/GSYĐH oranına göre, bir ülkenin dış borcunun sürdürülebilirliği için, dış borç stokunun GSYĐH ya oranı yüzde 80 ni aşmamalıdır. 2003-2007 yılları arasında Bosna-Hersek te bu oran yüzde 50 ler civarında seyretmiştir. Dış Borç/Đhracat oranının ise üst limiti yüzde 220 dir. Yani bir ülkenin dış borcunun sürdürülebilir olması için, dış borç stokunun ihracata oranı yüzde 220 yi geçmemesi gerekmektedir. Tablo-2 den anlaşıldığı gibi, Bosna-Hersek özellikle 2006 ve 2007 yıllarında bu üst limitin oldukça altında kalmıştır. Dış Borç Servisi/Đhracat oranına gelince, bu oranın üst limiti yüzde 20 olarak belirlenmiştir. Bu gösterge açısından da Bosna-Hersek in dış borcunun sürdürülebilir olduğu anlaşılmaktadır. C. Đktisadi Dönüşüm ve Yapısal Değişim Göstergeleri Bosna-Hersek iktisadi dönüşüm yıllarında önemli bir yapısal değişim geçirmiştir. Örneğin, özel sektörün GSYĐH içindeki payı 1998 deki yüzde 35 ten, 2008 yılında yüzde 60 a yükselmiştir. Diğer taraftan, dış ticaret hacminin GSYĐH ya oranı 1996 daki yüzde 71,3 ten, 2008 de yüzde 105,5 e çıkmıştır. EBRD, iktisadi dönüşüm sürecini yaşayan ülkelerin hangi aşamada bulunduklarını göstermek maksadıyla bir puanlama sistemi geliştirmiştir. Puanlama 1,0-4,3 arası değerlerle yapılmakta ve 4,3 puanı ileri gitmiş sanayi ülkelerine verilirken, 1,0 puanını iktisadi dönüşüm sürecinde en az ilerleme göstermiş olan ülkeler almaktadır. Tablo-3 Bosna-Hersek e Đlişkin Đktisadi Dönüşüm Göstergeleri (1996-2008) Büyük ölçekli özelleştirme Küçük ölçekli özelleştirme Fiyat serbestliği Ticaret sistemi Rekabet politikası Bankacılık reformu ve faiz serbestliği Genel altyapı reformu 1996 1,00 2,00 3,00 1,00 1,00 1,00 1,33 1999 2,00 2,00 4,00 3,00 1,00 2,33 1,33 2002 2,33 3,00 4,00 3,00 1,00 2,33 2,33 2005 2,67 3,00 4,00 3,67 1,00 2,67 2,33 2008 3,00 3,00 4,00 4,00 2,00 3,00 2,33 Kaynak: EBRD, Transition Report 2008: Growth in Transition (Londra, Kasım 2008), www.ebrd.com.
82 Erhan TÜRBEDAR Tablo-3 ten görüldüğü gibi, yukarıda üzerinde durulan sebepler yüzünden 1996 yılında piyasa ekonomisine ilişkin reformlar açısından en başarısız ülkeler arasında yer alan Bosna-Hersek in puanları 2008 yılına oldukça düzelmiştir. Fiyat serbestliği ve serbest ticaret açısından gerekli reformları neredeyse tamamlamış olan Bosna-Hersek te, özelleştirme, faiz serbestliği ve bankacılık reformlarında ilave çabalara ihtiyaç duyulmaktadır. Genel altyapı reformları ve rekabet politikalarına ilişkin reformlar hususunda ise, Bosna-Hersek kötü puan almaya devam etmektedir. Đktisadi dönüşüm sürecini yaşayan ülkelerde finansal sektöre ilişkin göstergeler de gerçekleşen yapısal değişim hakkında fikir vermektedir. 2007 yılında Bosna-Hersek finansal sektörünün toplam büyüklüğü, ülke GSYĐH sının yüzde 117 si kadardı. Bankacılık sektörü finansal sektöre egemendir. Diğer bir deyişle Bosna-Hersek teki finansal tasarrufların çok büyük bir kısmı banka sektörünce kanalize edilmektedir. 2007 yılında Bosna-Hersek finansal sistemindeki varlıkların yaklaşık yüzde 80 i (9,9 milyar Avro) bankacılık sektörüne aitti (Gadzic ve Zivko, 2008: 71-72). Bankacılık dışı finansal sektör küçük kalmaya devam ediyor olmakla birlikte, hızla büyüdüğü belirtilmektedir (Gadzic ve Zivko, 2008: 72-73). Bosna-Hersek bankacılık sektöründeki büyüme dikkat çekicidir. 2003 yılında toplam varlık büyüklüğü ülke GSYĐH sının yüzde 48,2 si kadar olan Bosna-Hersek bankacılık sektörünün bu değeri 2007 yılında yüzde 93,4 e çıkmıştır (Centralna Banka Bosne i Hercegovine, 2007: 66). Yoğunlaşma oranlarına bakıldığı zaman, Bosna-Hersek te ilk üç bankanın bankacılık sektörünün aktif büyüklüğü içindeki payı 2007 sonu itibariyle yüzde 40,8 düzeyindeydi. Bu rakam, gelecek yıllarda rekabet açısından sorunların yaşanabileceğine işaret ettiği söylenebilir. Tablo-4 Bosna-Hersek in Finansal Sektör Göstergeleri (1997-2007) 1997 2000 2004 2007 Toplam banka sayısı 57 56 33 32 Yabancı banka sayısı 9 14 17 21 Bankacılık sektöründe kamu bankalarının hissesi (%) 84,0 55,4 4,0 1,9 Bankacılık sektöründe yabancı bankaların hissesi (%) 4,2 21,6 80,9 93,8 Batık krediler (% toplam kredi miktarı) 16,1 15,8 6,1 3,0 Özel sektöre açılan krediler (% GSYĐH) 2,0 3,6 17,1 25,4 Kaynak: EBRD, Transition Report 2008: Growth in Transition (Londra, Kasım 2008), www.ebrd.com.
Bosna-Hersek Ekonomisi: Yokluğun Gölgesinde Kalan Bir Makroekonomik Đstikrar 83 Tablo-4 ten görüldüğü gibi, banka özelleştirmelerinde yabancı yatırımcılar önemli rol oynamıştır. Yabancı bankaların bankacılık sektöründeki hissesi 1997 deki yüzde 4,2 lik düzeyinden, 2007 de yüzde 93,8 e çıkmıştır. Buna bağlı olarak bankacılık sektöründe kamu bankalarının hissesi 1997 deki yüzde 84 lük seviyeden, 2007 deki yüzde 1,9 a gerileşmiştir. 1997 yılında özel sektöre açılan kredi oranı GSYĐH nın yüzde 2 sine karşılık gelirken, 2007 yılında bu oran yüzde 25,4 seviyesine yükselmiştir (bkz. Tablo-26). Bütün bunlar Bosna-Hersek bankacılık sektörünün geçirdiği dönüşümün önemli göstergeleridir. Bankacılık sektöründe mevcut olan yabancı sermayenin yüzde 50 sinden fazlası Avusturya bankalarına aittir (Gadzic ve Zivko, 2008: 71). Yabancı sermaye sayesinde bankacılık sektörüne duyulan güven artmış ve bankacılık sektörünün daha sağlıklı işleyişi sağlanmıştır. Örneğin, batık kredilerin açılan toplam kredi miktarı içindeki payı 1997 deki yüzde 16,1 lik düzeyinden, 2007 deki yüzde 3 seviyesine gerilemiştir (Tablo-4). Ne var ki yabancı sermayenin ağırlığı yüzünden, Bosna- Hersek bankacılık sektörü uluslararası ekonomik krizlerden daha çok etkilenir hale gelmiştir. III. KÜRESEL KRĐZĐN BOSNA-HERSEK E ETKĐLERĐ Dünya ekonomik krizi Bosna-Hersek i birkaç kanaldan etkiliyor. Her şeyden önce, dış talebin azalması yüzünden, Bosna-Hersek ihracatında ve genel olarak dış ticaret hacminde gerileme yaşandı. Örneğin, Ocak 2009 da, bir önceki yılın aynı dönemine göre Bosna-Hersek in Slovenya, Sırbistan ve Hırvatistan a yönelik ihracatı sırasıyla yüzde 29,4, yüzde 15,8 ve yüzde 31,9 oranlarında gerilemiştir (Poslovni.hr, 2009). Diğer taraftan, küresel ekonomik krizin etkisiyle, yabancıların kontrolü altındaki bankacılık sektöründe kredilerin ortalama yıllık faiz oranları 3-4 puan için yükselmiştir. Bazı bankalar ise, daha önce açtıkları kredilerin faizini bile yükseltme yoluna gitmiştir. Dahası, söz konusu yabancı bankaların sermayenin bir kısmını yurtdışına çıkardıkları yönünde iddialar ileri sürülmüştür (Salkic, 2009c). Bütün bunların neticesinde, Bosna-Hersek üretimi daralmaya başlamıştır. Örneğin, Ocak-Nisan 2009 dönemi içinde, FBiH daki sanayi üretimi, 2008 deki aynı dönemin ortalamasına göre toplam yüzde 9,6 oranında daralmıştır. Kasım 2008- Şubat 2009 dönemi içinde ise, resmi kayıtlara göre, Bosna-Hersek te 26.683 kişi işini kaybetmiştir (Salkic, 2009a; Oslobodjenje, 2009). 2008 yılının sonlarında Bosna-Hersek teki işsizlik oranı yüzde 23,4 gibi oldukça yüksek bir seviyedeydi. Daralan üretim ve artan işsizlik gibi sebeplerden dolayı, kamu gelirlerinde de bir azalma yaşanmıştır. 2009 un ilk iki ayında, 2008 deki aynı dönemle kıyaslandığında, FBiH içinde kamu gelirleri 13 milyon Avro, RS içinde ise 5,7 milyon Avro kadar azalmıştır. Dolayız yabancı yatırımcıların artan ilgisizliği ve
84 Erhan TÜRBEDAR diasporadan aktartılan gelirlerde dünya çapında beklenen azalma 4 nedeniyle de, 2009 yılı boyunca Bosna-Hersek ekonomisinin daralamaya devam etmesi bekleniyor. Bosna-Hersek yetkilileri uzun süre küresel ekonomik krizin ülkelerini etkilemeyeceği söyleminde bulunmuştur. 2008 in sonlarında ise Bosna-Hersek in kriz içinde olduğu itiraf edilmeye başlanmıştır. Önce, küresel ekonomik krizin bankacılık sektörü üzerindeki olumsuz etkilerinin giderilmesi için Bosna-Hersek Merkez Bankası birtakım önlemler almış ve bankacılık sektörünün likit kalmasını sağlamıştır. Reel ekonomiye gelince, diğer Balkan ülkeleri özel sektöre bazı kolaylıklar sağlarken, Bosna-Hersek in böyle bir uygulamanın gerisinde kaldığı ortadadır. Bosna-Hersek Dış Ticaret Odası Başkan Yardımcısı Mahir Haciahmetoviç e göre, devlet düzeyinde koruma sağlayacak mekanizma yetersizliği yüzünden, Bosna- Hersek vatandaşları piyasa şokları karşısında savunmasız kalmaktadır (Stavljanin, 2008). Entitelerin kaynaklarının yetersiz olması ise, bu durumu daha fazla güçlendirmektedir. Örneğin, 2008 deki bütçe açığı 15 milyon Avro civarında olan FBiH de özel sektörü özendirmek için gerekli kaynaklar adeta bulunmamaktadır. RS te ise, telekom şirketinin ve Bosanski Brod da bulunan bir rafinerinin özeleştirilmesinden elde edilen gelirler sayesinde, durumun göreceli olarak daha iyi olduğu belirtiliyor. FBiH içinde, özelleştirme yoluyla gerekli kaynakların sağlanmasına çok sayıda iktisatçı ve siyasetçi karşı çıkmaktadır. Bu yüzden Bosna- Hersek hükümeti 5 Mayıs 2009 da IMF ile 1,52 milyar dolar değerinde yeni bir stand-by anlaşması imzalamak zorunda kalmıştır. 5 Mart 2009 da Bosna-Hersek Bakanlar Kurulu, küresel ekonomik krizin olumsuz etkilerinin giderilmesine ilişkin 16 maddelik bir önlemler paketi kabul etmiştir (Vijece Ministara Bosne i Hercegovine, 2009b). Bu paketin temel hedefleri, bankacılık sektöründe istikrarın korunması ve krizin olumsuz etkilerinin hafifletilmesi doğrultusunda devlet kaynaklarının harekete geçirilmesi olarak belirlenmiştir. Bazı Bosnalı iktisatçılar söz konusu önemler paketini genel karakterli buluyor ve bu yüzden başarılı olmasını beklemiyor. SONUÇ 1992-1995 yılları arasında yaşanan savaştan sonra Bosna-Hersek barışma, yeniden yapılanma ve merkezi planlı ekonomiden piyasa ekonomisine geçiş süreçlerine girmiştir. Söz konusu süreçlerin sancıları, savaş yıllarının gerisinde 4 2006 yılında diasporadan Bosna-Hersek e aktartılan gelirlerin toplamı 1,943 milyar dolar olarak, o yıla ait ülke GSYĐH sının yüzde 17,2 si büyüklüğünde olmuştur (Ratha ve Xu, 2008; Ratha ve Mohapatra, 2009).
Bosna-Hersek Ekonomisi: Yokluğun Gölgesinde Kalan Bir Makroekonomik Đstikrar 85 bıraktığı ekonomik yük, demografik çöküntü, yeterince işlevsel olmayan devlet kurumları ve siyasi istikrarsızlık yüzünden günümüze kadar devam etmiştir. Bosna- Hersek in yaklaşık yirmi yıldır kesintisiz kriz içinde olduğunu söylemek pek abartılı olmayacaktır. Bosna-Hersek teki siyasi, ekonomik ve diğer toplumsal sorunlar ise, küresel ekonomik krizin negatif etkilerini daha fazla derinleştirmektedir. Geçen 13 yıl içinde izlenen reform politikaları sayesinde, Bosna-Hersek belli bir makroekonomik istikrara ulaşabilmiştir. Bunun dışında, daha önce tamamen dış yardımlara bağımlı olan Bosna-Hersek ekonomisi son yıllarda ortalama yüzde 5 in üzerinde büyümeyi başarmıştır. Ancak ülke, düşük refah seviyesi ile yüksek işsizlik sorunlarından henüz kurtulabilmiş değildir ve bu alanlarda daha çok çabanın sarf edilmesi gerekecektir. KAYNAKÇA BASIC, Meho (2006). Osnove Ratne Ekonomije: Sa Osvrtom na Rat u BiH 1992.- 95. Godine, Ekonomski Pregled, C. 57, S. 1-2, 130-145. BOSNA-HERSEK MERKEZ BANKASI, elektronik veritabanı, http://www.cbbh.ba. CENTRAL BANK OF THE REPUBLIC OF KOSOVO (2009), Monthly Statistics Bulletin, Priştine, Şubat. CENTRALNA BANKA BOSNE I HERCEGOVINE (2008), Godisnji Izvjestaj 2007, Saraybosna. CUC, Milan (Aralık 2008). Bosnia and Herzegovina: On the Road to EU Accession, IMF Survey, C. 37, S. 12. http://www.imf.org/external/pubs/ft/survey/so/2008/car111208a.htm DIVJAK, Boris ve diğerleri (2006), Studija Sistema Nacionalnog Integriteta: Bosna i Hercegovina 2007, Transparency International, Banja Luka). DNEVNI AVAZ (2006), BiH Najvise u Regionu Trosi na Administraciju, 22-23 Ekim, http://www.dnevniavaz.ba. EBRD (Kasım 1999), Transition Report 1999: Ten Years of Transition, Londra, http://www.ebrd.com. EBRD (Kasım 2001), Transition Report 2001: Energy in Transition, Londra, http://www.ebrd.com. EBRD (Kasım 2008), Transition Report 2008: Growth in Transition, Londra, http://www.ebrd.com. EIU (Mart 2009), Manning the Barricades: Who s at Risk as Deepening Economic Distress Foments Social Unrest?, EIU Publications, Londra. EUROPEAN STABILITY INITIATIVE (2002). Zapadni Balkan 2004. Godine: Pomoc, Kohezija i Nove Granice Evrope, ESI Publications, Londra, Kasım.
86 Erhan TÜRBEDAR FORBES (2008), Special Report: Best Countries for Business, 26 June, http://www.forbes.com/. GADZIC, Mila ve ZIVKO, Igor (2008), The Main Feature of B&H Financial Structure and Integration in EU Financial System Financial Systems Integration of Balkan Countries in th European Financial System içinde (der. Claude Berthomieu, Srdjan Redzepagic), Institute of Economic Sciences, Belgrad, 71-76. GOMULKA, Stanislaw (2008), Macroeconomic Policies and Achievements in Transition Economies, 1989-1999, London School of Economics and Political Science, Centre for Economic Performance Working Paper, Londra, Haziran, cep.lse.ac.uk. HAVLIK, Peter ve HOLZNER, Mario (2008), Current Analyses and Forecasts: Prospects for Central, East and Southeast Europe, WIIW Publications, Viyana, Şubat. INVESTITOR.BA (2009), U BiH Vise od 550 Hiljada Penzionera, Najveca Penzija 1.450 Maraka, 12 Ocak, www.investitor.ba. KOSTECKI, Wojciech (2000), Ten Years After, Transformations of Post- Communist States içinde (der. W. Kostecki, K. Zukrowska ve B. Goralczyk), Macmillan Press Ltd, Londra, 3-19. MINISTARSTVO ZA LJUDSKA PRAVA I IZBJEGLICE (2005), Uporedna Analiza Pristupa Pravima Izbjeglica i Raseljenih Osoba, Saraybosna, Aralık. MINISTARSTVO ZA LJUDSKA PRAVA I IZBJEGLICE (2006), Stambeni i Urbani Profil Bosne i Hercegovine: Slika Razaranja, Oporavka i Razvojnih Perspektiva, Saraybosna, Mayıs. MUSTAJBEGOVIC, Saida (2008), U Januaru Stizu Vece Penzije u FBiH, 7 Ocak, http://www.seebiz.eu. OSLOBODJENJE (2009), Industrijska Proizvodnja u FBiH Manja za 11,8 Posto, 15 Mayıs, http://www.oslobodjenje.ba. POSLOVNI.HR (2009), Snazan Pad Izvoza BiH, Poslovni Portal, 23 Şubat, www.poslovni.hr. PRASO, Murat ve diğerleri (2001), Problemi Vezani za Povratak Izbjeglica: Iskustvo Bosne i Hercegovine, Most, C. 143, S. 54, Ekim, http://www.most.ba/054/014.htm. RAKELA, Mirjana (2008), Gore Nego Lani, a Bolje Nego Dogodine, RFE/RL, 22 Aralık, www.slobodnaevropa.org.
Bosna-Hersek Ekonomisi: Yokluğun Gölgesinde Kalan Bir Makroekonomik Đstikrar 87 RATHA, Dilip ve MOHAPATRA, Sanket (2009), Revised Outlook for Remittance Flows 2009 2011: Remittances Expected to Fall by 5 to 8 Percent in 2009, World Bank, Migration and Development Brief 9, 23 Mart. RATHA, Dilip ve XU, Zhimei (2008), The Migration and Remittances Factbook 2008, World Bank, February, econ.worldbank.org. ROSENBAUM, Allan (2004), Building One Local Government from Three: A Progress Report from Brcko, Managing Hatred and Distrust: The Prognosis for Post-Conflict Settlement in Multiethnic Communities in the Former yugoslavia içinde (der. Nenad Dimitrijevic ve Petra Kovacs), Open Society Institute Yayınları, Budapeşte, 41-59. ROUBINI, Nouriel ve WACHTEL, P. (1998), Current Account Sustainability in Transition Economies, NBER Working Paper 6468, www.nber.org. SALKIC, Jakup (2009a), Bankarski Sektor BiH u 2008 Oslobodjenje, 26 Mart. SALKĐC, Jakup (2009b), Otkaz za 26.683 Osobe, Oslobodjenje, 17 Nisan. SALKIC, Jakub (2009c), Vlasti Opravdavaju Banke, Oslobodjenje, 25 Nisan 2009. SANDIC-HADZIHASANOVIC, Gordana (2008), Povratak u Prosloj Godini Zanemariv, RFE/RL, 19 Şubat, www.slobodnaevropa.org. SAVIC, Nebojsa (2000), The Yugoslav Economy and SEE at the Beginning of 2000, Ekonomski Institut, Belgrad, 15 Ocak, http://www.ecinst.org.rs. STAVLJANIN, Dragan (2008), Ekonomska Kriza SAD Moze Uticati na Region?, RFE/RL, 5 Nisan, www.slobodnaevropa.org. STEVANDIC, Branka (2002), Izbjeglice: Statistika i Cvrsta Obecanja, AIM, 5 Ocak 2002. TRT (2007), Bosna-Hersek: Bir Savaşın Anatomisi belgeselinin ikinci bölümü, TRT 1, 17 Nisan 2007, saat 23.30. TÜRBEDAR, Erhan (2008), Kosova nın Bağımsızlık Đlanının Sırbistan, Bosna- Hersek ve Makedonya ya Etkileri, Avrasya Dosyası, C. 14, S. 1, 23-55. UNDP (2007), Kosovo Human Development Report 2007: Energy for Development, Priştine. VIJECE MINISTARA BOSNE I HERCEGOVINE (2008), Srednjorocna Razvojna Strategija BiH: 2004-2007 Direkcija za Ekonomsko Planiranje, Saraybosna. VIJECE MINISTARA BOSNE I HERCEGOVINE (2009a), Bosna i Hercegovina: Ekonomski Trendovi, Godisnji Izvjestaj 2008, Direkcija za Ekonomsko Planiranje, Saraybosna, Mart 2009.
88 Erhan TÜRBEDAR VIJECE MINISTARA BOSNE I HERCEGOVINE (2009b), Mjere iz Nadleznosti VM za Ublazavanje Posljedica Ekonomske Krize na Privredu BiH, 5 Mart, http://www.vijeceministara.gov.ba. WIIW data on Eastern Europe, http://www.fiw.ac.at.