DERS II ORTADOĞU DEVLETLERĠNE GENEL BAKIġ Belirlenen sınırlar dahilinde Ortadoğu en güneyde Arabistan yarımadası kıyılarında (Yemen) 12 N enlemine kadar iner. En kuzeyinden (Türkiye kuzey kıyıları, Sinop inceburun ) 42 N enlemi geçer. En doğusu İran Pakistan sınırıdır. Burası 63 E meridyeni üzerindedir. En batı noktası ise Mısır Libya sınırında 24 doğu meridyenidir. Bu saptamalar sonuç olarak bize Ortadoğunun kısmen tropikal ve kısmen de subtropikal kuģak üzerinde yeraldığını gösterir. Bilindiği gibi 30 paralellerinin arasında kalan bölge sıcak yani tropikal kuşaktır. Tropikal kuşağın da alt kuşakları vardır. Ekvator çizgisi ile 10 arası nemli tropikal, 10-20 arası nemli ve kurak tropikal, 20 ile 30 arası kurak tropikaldir. Demek ki Ortadoğunun güney kısmı genelde nemli ve kurak tropikal ile kurak tropikal alt kuşakta bulunmaktadır. 30 ile 40 enlemleri arası ise subtropikal kuģaktır. Subtropikal kuşak, orta kuşağın bir alt kuşağı olarak kabul edilir. Ortadoğuda esas orta kuşak Türkiyede 40 N enleminin kuzeyinde kalan dar bir bölgedir. Netice olarak ortadoğunun yarıya yakın kesimi tropikal geri kalan kesimi orta kuşağın subtropikal alt kuşağı içinde yeralır. Bu kuşakların ortak özellikleri sıcak ve kurak olmalarıdır. Bu nedenle ortadoğuda genelde sıcak ve kurak iklimler hakimdir. Bu bölgelerde şiddetli su sıkıntısı ve susuzluk problemi vardır. Günümüzde ortadoğuda 18 kadar ülke vardır (Tablo). Ortadoğu ülkeleri Atlantik havzasına ait olanlar ile Hint okyanusuna havzasına ait olanlar ve Hazar Havzasına dahil olanlar olmak üzere üç kategoride toplanabilirler. Türkiyenin batı ve orta, kuzey kesimleri, Suriyenin Akdeniz kıyı bölgesi, Lübnan, Filistin, İsrail ve Mısır Atlantik havzasına dahil olan ülkelerdir. İranın kuzey kesimleri, Türkiyenin kuzey doğusu Hazar havzasına aittir. Ayrıca Türkiyenin doğu ve güney doğusu kısmen, ve geri kalan ülkeler Hint okyanusu havzasına dahildirler. Ortadoğu ülkelerinden Türkiye, dört denize kıyısı bulunması ile dikkat çeker. Türkiye Ortadoğuda Karadenize kıyısı bulunan tek ülkedir. Türkiye uzun bir kıyı şeridine sahiptir. Kıyı uzunluğu 8000 km yi biraz geçer. Türkiyenin elinde bulunan Boğazlar ve Marmara sadece ortadoğunun değil, dünyanın da en stratejik deniz geçitleri arasında yeralır. Boğazlar ve Marmara Karadeniz ülkelerinin sıcak denizlere çıkış yoludur. Türkiyenin iç kesimlerinde kapalı ve yarı kurak bir havza mevcuttur. Genelde platolar ve dağların hakimiyet kazandığı yüksek bir ülke karakterine sahiptir. İran jeomorfolojik bakımdan Türkiyeye benzer. Bu ülkenin de ortasında kapalı ve kurak bir havza vardır. Geri kalan bölgeleri plato ve dağlardan oluşur. İran, Hazar denizine kıyısı olan tek Ortadoğu ülkesidir. İran aynı zamanda Hint okyanusuna kıyısı bulunan bir ülkedir. Basra körfezi kıyıları ve okyanusa açık kıyılar olmak üzere İranın güneyde uzun bir kıyı şeridi vardır. Tüm kıyı
uzunluğu 2450 km dir (Hazar 740 km+basra körfezi ve Umman denizi 1710 km). Suriye Akdenize kıyısı olan bir ülkedir (193 km). Ülkenin batısında Akdeniz iklim şartları egemendir, Bu bölge aynı zamanda dağlıktır.. Doğusu çöldür. Suriye halkının dili genelde Arapçadır. Lübnan tam anlamıyla bir Akdeniz kıyı ülkesidir (kıyı uzunluğu 225 km). Akdeniz iklim şartları hakimdir. Ülkede yüksek sıradağlar vardır. İsrail bir kıyı ülkesi (273 km) olmasına karşın güneyinde çöl şartları hakimdir. Ülke jeomorfolojik olarak plato karakterinde tepeliklerden oluşur. İsrail devletinin yeraldığı toprakların tarihi adı Filistindir. Alçak platolardan oluşmuş olan bu ülkede tipik bir Akdeniz iklimi hüküm sürer. Akkȃ, Hayfa, Yafa, Gazze Filistinin tarihi limanlarıdır. Kıbrıs Ortadoğu bölgesinde bulunan bir adadır. Anadolunun tektoniği ile ilişkilidir. Doğu Akdenizde yeralır. 648 km kıyı uzunluğu vardır. Trodos dağlarının en yüksek noktası 1952 m yi bulur. Kıbrıs 1571-1923 yılları arasında Osmanlı devleti tarafından yönetilmiştir. Halkı Türkçe ve Rumca konuşur. Mısır Akdenize ve Kızıldenize komşudur (kıyı uzunluğu 2450 km, 950 km Akdeniz+1500 km Kızıldeniz)). Bir Afrika ülkesidir. Bu ülkeye ait Sina yarımadası Asya kıtasına ait sayılır. Zira sınır Süveyş berzahından geçer. Mısır Afrika ve Asya kıtaları arasında bağlantı sağlayan Akdeniz ile Kızıldenizin (Atlas ve Hint okyanusları) birbirine çok yaklaştığı bir bölgede yeralan stratejik önemi büyük bir Ortadoğu ülkesidir. Mısır coğrafyasında ön plana çıkan coğrafi ögeler Nil nehri ve SüveyĢ kanalıdır. Irak bir Mezopotamya ülkesidir. Geniş düzlüklere sahiptir. Ülkede çöl iklimi egemendir. Türkiye ve İran sınırında yüksek dağlar bulunur. Fırat ve Dicle bu ülkeyi kateder. Irak Hint okyanusuna yönelik bir ülkedir. Fakat büyük nehirler bu ülkeyi Anadolu yüksek yaylasının doğu kısmı ile irtibatlandırır. Basra körfezine çok dar bir kıyısı (30 km kadar) vardır. Arabistan bir büyük yarımadadır. Suudi Arabistan devleti tamamen bu yarımadada bulunmaktadur. Kızıldeniz basra körfezi ve Aden körfezi (Umman denizi) bu yarımadayı çevreler. Bu yarımada Hint okyanusu havzasına dönüktür. Yarımada doğuya doğru eğiktir. Batısı yüksektir. Yarımadada baştanbaşa çöl iklimi hakimdir. Suudi Arabistanın 2640 km uzunluğunda bir kıyı çizgisi vardır. Kızıldeniz kıyıları girintili çıkıntılı ve adalıdır. Basra körfezi de aynı şekildedir. Kıyılar gemiciliğe çok elverişlidir. Kurak tropikal kuşaktadır. Ancak az da olsa her sene bir miktar yağış düşer. Suudi Arabistanın Aden körfezine kıyısı yoktur. Babülmendep ve Hürmüz boğazları diğer devletlerin elindedir. Suudi Arabistanın Basra körfezi kıyı bölgesinde çok zengin petrol yatakları vardır. Bu bölge tamamen tortul kayaçlardan oluşmuştur. Yemen Arabistan yarımadasının güneybatı köşesinde Hünt okyanusuna yönelik bir devlettir. Kızıldenize ve Aden körfezine kıyısı vardır. Kıyı uzunluğu 1900 km dir. Babülmendep boğazının doğu yakası Yemenin elindedir. Bu ülke
hint okyanusuna (Aden körfezine ve umman denizine) doğrudan açılır. Dağlık bir ülkedir. Dağlar 3000 m den daha yüksektir. Yemen tamamiyle nemli ve kurak tropikal kuşaktadır. Yarı çöl iklimi hakimdir. Halkı Arapça konuşur. Müslümandır. Yemenliler tipoloji bakımından Afrikalıları andırırlar. Ummanın Hint okyanusunda uzun bir kıyıya sahiptir. Kıyı uzunluğu 1700 km dir. Hürmüz boğazının güney yakası bu devlete aittir. Ummanda nemli ve kurak tropikal iklim şartları hakimdir. Umman körfezi kıyısındak i Hacar dağlarında yükselti 3000 m ye erişir. Ummanın gemicilik geleneği binlerce yıl gerilere uzanır. Yarımadanın Basra körfezi kıyılarındaki ülkelerine Körfez ülkeleri denir. Bunlar BirleĢik Arap Emirlikleri, Katar, Bahreyn ve Kuveyttir. Hepsi de Hint okyanusuna yönelik ülkelerdir. Dilleri Arapça dinleri islȃmdır. Katar bir yarımda, Bahreyn bir ada devletidir. Monarşi ile yönetilirler. Bu ülkeler Basra körfezi petrol yatakları üzerinde yer alırlar. BirleĢik Arap Emirlikleri yedi emirliğin bir araya gelmesiyle oluşmuş bir devlettir. Denizcilik geleneği tarihidir. Kurak tropikal kuşakta bulunur. Çöl iklimi egemendir. Zengin petrol yatakları vardır. Basra körfezi senklinal karakterli büyük bir körfezdir. Çevresi alt paleozoikten eosene kadar değişik yaşlarda sedimanter kayaçlarla çevrelenmiştir. Bu nedenlerle Arabistan yarımadası ile İran kıyılarında ve ayrıca körfezin tabanında zengin petrol yatakları ihtiva eden tabakalar vardır.. Tablo: Ortadoğu Ülkeleri Adı Yüzölçümü (km²) Nüfusu BaĢkenti 1 Bahreyn 750 1235 000 Manâma 2 BirleĢik Arap Emirlikleri 83 600 5 400 000 Ebu Dabi 3 Filistin 6220 (batı şeria : 5860) (gazze şeridi: 360) 4 500 000 doğu Kudüs -Ramallah 4 Güney Kıbrıs Rum Cumhuriyeti 5 Irak Bağdat 6 Ġran 1 648 195 77 176 930 Tahran 7 Ġsrail 8 Katar 11 437 828 000 Doha 9 Kuveyt 10 Kuzey Kıbrıs Türk Lefkoşe Cumhuriyeti 11 Lübnan Beyrut 12 Mısır Kahire 13 Suriye
14 Suudi Arabistam 2 149 690 Riyad 15 Türkiye 814 578 75 627 384 Ankara (779 452) 16 Umman 16 Ürdün 89 342 6 343 000 Amman 18 Yemen 528 076 25 408 000 Sana Ortadoğuda yüzölçümü olarak en büyük ülke 2,1 milyon kilometrekareden biraz büyük yüzölçümüyle Suudi Arabistandır. Nüfusu en fazla olan ülke ise 85 milyonluk nüfusuyla Mısır dır *** DERS III ĠSLÂM ÖNCESĠ ORTADOĞU VE MEDENĠYETLER Ortadoğu eski bir medeniyet merkezidir. İslamiyetin doğduğu VII. Yüzyıldan önce ortadoğuda büyük medeniyetler mevcuttu. Ortadoğu dünyanın ilk medeniyet merkezidir. MÖ. 4000 yıllarına inen Mezopotamya medeniyeti dünyanın ilk medeniyetidir. Yazı burada icad edilmiş, tarih çağları burada başlamıştır. Mezopotamya Dicle ve Fırat nehirlerinin arasında yeralan bölgedir. Aslı yunanca olan bu kelimenin anlamı nehirler arasında kalan ülke demektir. Mezopotamya yukarı ve aşağı Mezopotamya olmak üzere ikiye ayrılır. Babil şehrinin güneyinde kalan kesim aşağı mezopotamyadır. Kuzeyinde kalan kesim ise yukarı mezopotamyadır. Sumer, Elam ve Akad aşağı mezopotamyadadır. Asur ise yukarı mezopotamyadadır. Babil her iki mezopotamyanın birleştiği bir noktada bulunmaktadır. Eski Mezopotamyalılar şehirler kurmuşlardı. Krallıklar ve hatta imparatorluklar oluşturmuşlardı. Sulamalı ziraat yapmışlardır. Eski Mezopotamyalılar ın dini çok tanrılı idi. Ziggurat adı verilen tapınak gözlemevlerinde gökcisimlerini gözleyerek geleceğe ait kehanetlerde bulunurlardı. Aşağı ve yukarı mezopotamyada semitik diller adı verilen sami dilleri konuşulurdu. Her iki mezopotamyada da ziraat, ticaret ve sanat gelişmiş idi. Babil ile yukarı mezopotamyadaki Ninova (Musul yakınlarında) şehirleri dünyanın en önemli şehirleri idi. Mezopotamyalılar ilk kanunları yapmışlardı (Hammurabi kanunları, MÖ 1760) Mezopotamya medeniyeti zamanla İrana, Anadoluya ve Mısıra yayılmıştır. Anadoluda en eski medeniyet ve devlet Hitit medeniyetidir. Kuruluşu MÖ. 2000 lere inmektedir. Hitit medeniyetinin en önemli hususiyeti dünyada ilk kez demiri kullanmalarıdır. Buğday ziraati yapıyorlar, üzüm yetiştiriyorlardı. Hititiler döneminde doğuda Van civarında yaşayan Urartular vardı. Hititliler mısırlılar ile de çağdaştı. İki devlet arasında siyasi münasebetler oluyordu.
Hititliler yıkılınca Batı Anadoluda Eskişehir merkezli (Gordion) Frig devleti kuruldu. (MÖ. 750). Bunların batısında Lidya devleti bulunuyordu. Merkezi Salihli (sardes) idi. Lidyayı MÖ. 500 Persler yıkmıştır. Anadolunun sahil kesiminde denizci bir devlet olan Ġyonya vardı. Büyük Menderesten Edremit körfezine kadar olan sahil İyonya idi. Efes ve Milet en tanınmış iyonya şehirleridir (M.Ö 1000). *