V. N. VOLOfi NOV (D.1895-Ö.1936) Dilbilimci ve amatör müzisyen. 1920 lerde SSCB de Mikhail Bakhtin in (1895-1975) çal flmalar n merkez alarak geliflen ve Bakhtin Çevresi olarak an lan düflünce okulunun önemli üyelerinden biridir. Bu ayd n toplulu unun di er üyeleri aras nda Almanya da Kant üzerine çal flmalar yapm fl olan Matvei Istoviç Kagan (1889-1937) ile gazeteci Pavel Nikolayeviç Medvedev (1891-1938) de vard. Bakhtin Çevresi nin toplant lar 1918 de Nevei ve Vitebsk te bafllar. 1924 te Leningrad a tafl n r. Toplant larda Sovyet devriminin Stalin diktatörlü üne do ru yozlaflmas n n gündeme getirdi i toplumsal ve kültürel konular felsefi ba lamda ele al n yordu. Üyelerin çal flmalar toplumsal yaflam anlamland - ran gösterge sistemleri, özellikle de sanatsal yarat ve dil konular üzerinde yo unlafl yordu. Bu çal flmalar akademik felsefeyle s n rl kalmad ; topluluk üyeleri özellikle Vitebsk te, Maleviç ve Chagall gibi avangart sanatç lar n da kat l m yla birçok radikal kültür etkinli i içinde yer ald lar. Petrograd Üniversitesi nde hukuk okumufl olan Medvedev, Vitebsk Proteler Üniversitesi nin rektörü olduktan sonra Iskusstve (Sanat) adl bir dergi ç karmaya bafllad ve Voloflinov bu dergi için birçok makale yazd. Toplulu un di er üyeleri gibi Voloflinov da önemli yap tlar n n ço unu 1924 te Leningrad a tafl nd ktan sonra yazd. Bu s rada Saussure cü dilbilimin önemi, Rus biçimcileri üzerindeki etkisi ve kendi görüflleri aç s ndan ortaya ç kard sonuçlar Bakhtin Çevresi nin temel ilgi alanlar yd. Voloflinov 1926-1930 aras nda toplulu un dil felsefesi konusundaki en önemli ürünleri olan bir dizi makale ve Marksizm ve Dil Felsefesi bafll kl bir kitap yay mlad. Bu konudaki makalelerinin en önemlilerinden ikisi Critique of Saussurian Lingustics (Saussure cü Dilbilimin Elefltirisi) ve Language as Dialogic Interaction (Diyalojik Etkileflim Olarak Dil)dir. Yine ayn dönemde ateflli tart flma konular ndan olan Freud üzerine bir makalesi bir de kitab ç kt. 1928 sonras nda Sovyetler Birli i nde Ortodoks olmayan görüflleri savunan ayd nlar n durumunun iyice zorlaflmas ve 1929 da üyelerinin birço unun tutuklanmas Bakhtin Çevresi nin da lmas na yol açt. Voloflinov 1928 sonundan 1934 e kadar Leningrad da Herzen Pedagoji Enstitüsü nde çal flt. 1934 te tüberküloza yakaland ktan iki y l sonra, Ernst Cassirer in The Philosophy of Symbolic Forms (Sembolik Formlar Felsefesi) adl kitab n n çevirisini bitiremeden, bir sanatoryumda öldü. 1970 te dilbilimci Vyacheslav vanov, Voloflinov ve Medvedev imzal baz yap tlar n gerçek yazar n n Bakhtin oldu u konusunda bir sav ortaya att. Bu görüfl hiçbir zaman tart flma götürmez bir biçimde kan tlanmad. Gerek Bakhtin gerek efli ve baflka yak nlar bunu bazen do rulad, bazen yads d. 1975 te Bakhtin tart flmal üç kitab n ve makalelerden birinin kendisine ait oldu u konusunda bir belge imzalamay kabul etti, ama Sovyet Telif Ajans taraf ndan haz rlanan bu belge kendisine sunuldu unda imzalamad. Voloflinov un imzas n tafl d halde Bakhtin e atfedilen yap tlar: Marksizm ve Dil Felsefesi; Freudianism: A Critical Outline (Freudculuk: Elefltirel Bir Taslak); Beyond the Social (Toplumsal Olan n Ötesinde); Discourse in Life and Discourse in Art (Yaflamda ve Sanatta Söylem) ve The Latest Trends in Linguistic Thought in the West (Bat daki Dilbilim Düflüncesinde En Yeni E ilimler)dir. Günümüzde uzmanlar n ço u bu yap tlar n Bakhtin le tart flma ve iflbirli i içinde, a rl kl olarak Bakhtin in görüflleri do rultusunda biçimlendi i; ama Voloflinov ve Medvedev taraf ndan kaleme al nm fl oldu u görüflündedir.
Ayr nt : 323 nceleme dizisi: 166 Marksizm ve Dil Felsefesi Valentin Nikolayeviç Voloflinov ngilizceden çeviren Mehmet Küçük ngilizceden yay ma haz rlayan Tuncay Birkan Frans zcadan yay ma haz rlayan Nami Bafler Son okuma Tamer Tosun Kitab n özgün ad Marksizm i Filosofija Jazyka Çeviride kullan lan metinler Marxism and the Philosophy of Language, Harvard University Press, 1996 Çevirenler: Ladislav Matejka & I.R. Titunik Le marxisme et la philosophie du langage, Les Editions de Minuit, 1977 Çev.: Marina Yaguello Academic Press Bu kitab n Türkçe yay m haklar Ayr nt Yay nlar na aittir. Kapak illüstrasyonu Sevinç Altan Kapak düzeni Arslan Kahraman Düzelti Mehmet Celep Bask ve cilt Mart Matbaac l k Sanatlar Ltd. fiti. (0 212) 212 03 39 (pbx) Birinci bas m 2001 Bask adedi 2000 ISBN 975-539-220-3 AYRINTI YAYINLARI Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No: 3 Ca alo lu - stanbul Tel.: (0 212) 512 15 00 Faks: (0 212) 512 15 11 www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr
V. N. Voloflinov Marksizm ve Dil Felsefesi
N C E L E M E D Z S fienl KL TOPLUM/I. Illich Ë YEfi L POL T KA/J. Porritt Ë MARKS, FREUD VE GÜNLÜK HAYATIN ELEfiT R S /B. Brown Ë KA- DINLIK ARZULARI/R. Coward Ë FREUD DAN LACAN A PS KANAL Z/S. M. Tura Ë NASIL SOSYAL ZM? HANG YEfi L? N Ç N T NSELL K?/R. Bahro Ë ANTROPOLOJ K AÇIDAN fi DDET/Der: D. Riches Ë ELEfiT REL A LE KURAMI/M. Poster Ë K B N E DO RU/R. Williams Ë DEMOKRAS ARAYIfiINDA KENT/K. Bumin Ë YARIN/R. Havemann Ë DEVLETE KARfiI TOPLUM/P. Clastres Ë RUSYA DA SOVYETLER (1905-1921)/O. Anweiler Ë BOLfiEV KLER VE fiç DENET M /M. Brinton Ë EDEB YAT KU- RAMI/T. Eagleton Ë K FARKLI S YASET/L. Köker Ë ÖZGÜR E T M/J. Spring Ë EZ LENLER N PEDAGOJ S /P. Freire Ë SANAY SONRASI ÜTOPYALAR/B. Frankel Ë fikencey DURDURUN!/T. Akçam Ë ZORUNLU E T ME HAYIR!/C. Baker Ë SESS Z YI INLARIN GÖLGES NDE YA DA TOPLUMSALIN SONU/J. Baudrillard Ë ÖZGÜR B R TOPLUMDA B L M/P. Feyerabend Ë VAHfi SAVAfiÇININ MUTSUZLU U/P. Clastres Ë CEHENNEME ÖVGÜ/G. Vassaf Ë GÖSTER TOPLUMU VE YORUM- LAR/G. Debord Ë A IR ÇEK M/L. Segal Ë C NSEL fi DDET/A. Godenzi Ë ALTERNAT F TEKNOLOJ /D. Dickson Ë ATEfi VE GÜNEfi/I. Murdoch Ë OTOR TE/R. Sennett Ë TOTAL TAR ZM/S. Tormey Ë SLAM IN B L NÇALTINDA KADIN/F. Ayt Sabbah Ë MEDYA VE DEMOKRAS /J. Keane Ë ÇOCUK HAKLARI/Der: B. Franklin Ë ÇÖKÜfiTEN SONRA/Der: R. Blackburn Ë DÜN- YANIN BATILILAfiMASI/S. Latouche Ë TÜRK YE N N BATILILAfiTIRILMASI/C. Aktar Ë SINIRLARI YIKMAK/M. Mellor Ë KAP - TAL ZM, SOSYAL ZM, EKOLOJ /A. Gorz Ë AVRUPAMERKEZC L K/S. Amin Ë AHLÂK VE MODERNL K/R. Poole Ë GÜNDEL K HAYAT KILAVUZU/S. Willis Ë S V L TOPLUM VE DEVLET/Der: J. Keane Ë TELEV ZYON: ÖLDÜREN E LENCE/N. Postman Ë MODERNL N SONUÇLARI/A. Giddens Ë DAHA AZ DEVLET DAHA ÇOK TOPLUM/R. Cantzen Ë GELECE E BAKMAK/M. Albert - R. Hahnel Ë MEDYA, DEVLET VE ULUS/P. Schlesinger Ë MAHREM YET N DÖNÜfiÜMÜ/A. Giddens Ë TAR H VE T N/J. Kovel Ë ÖZGÜRLÜ ÜN EKOLOJ S /M. Bookchin Ë DEMOKRAS VE S V L TOPLUM/J. Keane Ë fiu HA N KALPLER M Z/R. Coward Ë AKLA VEDA/P. Feyerabend Ë BEY N FAL fiebekes /A. Mattelart Ë KT SAD AKLIN ELEfiT R S /A. Gorz Ë MO- DERNL N SIKINTILARI/C. Taylor Ë GÜÇLÜ DEMOKRAS /B. Barber Ë ÇEK RGE/B. Suits Ë KÖTÜLÜ ÜN fieffafli I/J. Baudrillard Ë ENTELEKTÜEL/E. Said Ë TUHAF HAVA/A.Ross Ë YEN ZAMANLAR/S. Hall-M. Jacques Ë TAHAKKÜM VE D RE- N fi SANATLARI/J.C. Scott Ë SA LI IN GASPI/I. Illich Ë SEVG N N B LGEL /A. Finkielkraut Ë K ML K VE FARKLILIK/W. Connolly Ë ANT POL T K ÇA DA POL T KA/G. Mulgan Ë YEN B R SOL ÜZER NE TARTIfiMALAR/H. Wainwright Ë DEMOK- RAS VE KAP TAL ZM/S. Bowles-H. Gintis Ë OLUMSALLIK, RON VE DAYANIfiMA/R. Rorty Ë OTOMOB L N EKOLOJ S /P. Freund-G. Martin Ë ÖPÜfiME, GIDIKLANMA VE SIKILMA ÜZER NE/A. Phillips Ë MKÂNSIZIN POL T KASI/J.M. Besnier Ë GENÇ- LER Ç N HAYAT B LG S EL K TABI/R. Vaneigem Ë CENNET N D B /G. Vassaf Ë EKOLOJ K B R TOPLUMA DO RU/M. Bookchin Ë DEOLOJ /T. Eagleton Ë DÜZEN VE KALKINMA KISKACINDA TÜRK YE/A. nsel Ë AMER KA/J. Baudrillard Ë POSTMO- DERN ZM VE TÜKET M KÜLTÜRÜ/M. Featherstone Ë ERKEK AKIL/G. Lloyd Ë BARBARLIK/M. Henry Ë KAMUSAL NSANIN ÇÖKÜfiÜ/R. Sennett Ë POPÜLER KÜLTÜRLER/D. Rowe Ë BELLE N Y T REN TOPLUM/R.Jacoby Ë GÜLME/H. Bergson Ë ÖLÜME KARfiI HAYAT/N. O. Brown Ë S V L TAATS ZL K/Der.: Y. Coflar Ë AHLÂK ÜZER NE TARTIfiMALAR/J. Nuttall Ë TÜ- KET M TOPLUMU/J. Baudrillard Ë EDEB YAT VE KÖTÜLÜK/G. Bataille Ë ÖLÜMCÜL HASTALIK UMUTSUZLUK/S. Kierkegaard Ë ORTAK B R fieyler OLMAYANLARIN ORTAKLI I/A. Lingis Ë VAK T ÖLDÜRMEK/P. Feyerabend Ë VATAN AfiKI/M. Viroli Ë K ML K MEKÂNLARI/D. Morley-K. Robins Ë DOSTLUK ÜZER NE/S. Lynch Ë K fi SEL L fik LER/H. LaFollette Ë KADINLAR NEDEN YAZDIKLARI HER MEKTUBU GÖNDERMEZLER?/D. Leader Ë DOKUNMA/G. Josipovici Ë T RAF ED LEMEYEN CEMA- AT/M. Blanchot Ë FLÖRT ÜZER NE/A. Phillips Ë FELSEFEY YAfiAMAK/R. Billington Ë POL T K KAMERA/M. Ryan-D. Kellner Ë CUMHUR YETÇ L K/P. Pettit Ë POSTMODERN TEOR /S. Best-D. Kellner Ë MARKS ZM VE AHLÂK/S. Lukes Ë VAHfiET KAVRAMAK/J.P. Reemtsma Ë SOSYOLOJ K DÜfiÜNMEK/Z. Bauman Ë POSTMODERN ET K/Z. Bauman Ë TOPLUMSAL C N- S YET VE KT DAR/R.W. Connell Ë ÇOKKÜLTÜRLÜ YURTTAfiLIK/W. Kymlicka Ë KARfiIDEVR M VE SYAN/H. Marcuse Ë KU- SURSUZ C NAYET/J. Baudrillard Ë TOPLUMUN McDONALDLAfiTIRILMASI/G. Ritzer Ë KUSURSUZ N H L ST/K.A. Pearson Ë HOfiGÖRÜ ÜZER NE/M. Walzer Ë 21. YÜZYIL ANARfi ZM /Der.: J. Purkis & J. Bowen Ë MARX IN ÖZGÜRLÜK ET /G. G. Brenkert Ë MEDYA VE GAZETEC L KTE ET K SORUNLAR/Der.: A. Belsey & R. Chadwick Ë HAYATIN DE ER /J. Harris Ë POST- MODERN ZM N YANILSAMALARI/T. Eagleton Ë DÜNYAYI DE fit RMEK ÜZER NE/M. Löwy Ë ÖKÜZÜN A SI/B. Sanders Ë TAHAYYÜL GÜCÜNÜ YEN DEN DÜfiÜNMEK/Der.: G. Robinson & J. Rundell Ë TUTKULU SOSYOLOJ /A. Game & A. Netcalfe Ë EDEPS ZL K, ANARfi VE GERÇEKL K/G. Sartwell Ë KENTS Z KENTLEfiME/M. Bookchin Ë YÖNTEME KARfiI/P. Feyerabend Ë HAK KAT OYUNLARI/J. Forrester Ë TOPLUMLAR NASIL ANIMSAR?/P. Connerton Ë ÖLME HAKKI/S. nceo lu Ë ANARfi ZM N BUGÜNÜ/Der.: Hans-Jürgen Degen Ë MELANKOL KADINDIR/D. Binkert Ë S YAH AN LAR I-II/J. Baudrillard Ë MO- DERN ZM, EVRENSELL K VE B REY/fi. Benhabib Ë KÜLTÜREL EMPERYAL ZM/J. Tomlinson Ë GÖZÜN V CDANI/R. Sennett Ë KÜRESELLEfiME/Z. Bauman Ë ET E G R fi/a. Pieper Ë MEKÂNLARI TÜKETMEK/J. Urry Ë YAfiAMA SANATI/G. Sartwell Ë ARZU ÇA I/J. Kovel Ë KOLONYAL ZM POSTKOLONYAL ZM/A. Loomba Ë KREfiTEK YABAN /A. Phillips Ë ZAMAN ÜZER NE/N. Elias Ë TAR H N YAPISÖKÜMÜ/A. Munslow Ë FREUD SAVAfiLARI/J. Forrester Ë ÖTEYE ADIM/M. Blanchot Ë POSTYAPISALCI ANARfi ZM N S YASET FELSEFES /T. May Ë ATE ZM/R. Le Poidevin ËAfiK L fik LER /O.F. Kernberg Ë POSTMODERNL K VE HOfiNUTSUZLUKLARI/Z. Bauman Ë ÖLÜMLÜLÜK, ÖLÜMSÜZLÜK VE D ER HAYAT STRATEJ LER /Z. Bauman Ë TOPLUM VE B L NÇDIfiI/K. Leledakis Ë BÜYÜSÜ BOZULMUfi DÜNYAYI BÜYÜLEMEK/G. Ritzer Ë KAHKAHANIN ZAFER /B. Sanders ËEDEB YATIN YARATILIfiI/F. Dupont Ë PARÇALANMIfi HAYAT/Z. Bauman Ë KÜLTÜREL BELLEK/J. Assmann Ë MARKS ZM VE D L FELSEFES /V. N. Voloflinov Ë MARX IN HAYALETLER /J. Derrida H A Z I R L A N A N K T A P L A R DEVLET N YEN DEN ÜRET M /J. Stevens Ë ÇA DAfi SOSYAL B L MLER FELSEFES /B. Fay Ë GENEL ET K/A. Heller Ë ERDEM PEfi NDE/A.MacIntyre
çindekiler ngilizceye çevirenlerin 1986 tarihli önsözü....................... 7 Yazar n sunuflu, 1929............................................. 15 ngilizceye çevirenlerin sunuflu................................... 20 Frans zca bas ma önsöz........................................... 29 Roman Jakobson Frans zca bas ma sunufl........................................... 32 Marina Yaguello Birinci Bölüm Dil felsefesi ve Marksizm için tafl d önem I. DEOLOJ LER N NCELENMES VE D L FELSEFES....... 47 II. ALTYAPIYLA ÜSTYAPILAR ARASI L fik ÜZER NE...... 58 III. D L FELSEFES VE NESNEL PS KOLOJ.................. 69
kinci Bölüm Marksist bir dil felsefesine do ru IV. D L FELSEFES NDE K YÖNEL M...................... 93 V. D L, SÖZ VE SÖZCELEM.............................. 118 VI. D LSEL ETK LEfi M................................... 143 VII. D LDE KONU VE ANLAM............................. 165 Üçüncü Bölüm Sözdizim yap lar ndaki sözcelem biçimlerinin tarihine do ru VIII. SÖZCELEM TEOR S VE SÖZD Z M SORUNLARI........ 179 IX. DOLAYLI ANLATIM SORUNUNUN SERG LENMES...... 186 X. DOLAYLI SÖYLEM, DOLAYSIZ SÖYLEM VE BUNLARIN DE fi LER............................... 199 XI. FRANSIZCA, ALMANCA VE RUSÇADA YARI-DOLAYLI SÖYLEM............................. 221 Ek II: Göstergebilime Rusya dan yap lan ilk katk........ 248 Ladislav Matejka Ek II: Rus edebiyat teorisi ve incelemesinde biçimsel yöntem ve sosyolojik yöntem................................... 269 M.M. Bakhtin, P.N. Medvedev, V.N. Voloflinov I.R. Titunik Dizin............................................. 306
ngilizceye çevirenlerin 1986 tarihli önsözü Valentin Nikolayeviç Voloflinov un 1929 y l nda yay mlanm fl olan Marksizm i filosofija jazyka bafll kl kitab n n ngilizceye çevrilerek Marxism and the Philosaphy of Language bafll yla yay mland 1970 li y llar n bafl nda, hem bu kitap hem de yazar hemen hiç tan nm yordu. Voloflinov un eseri hakk nda pek az araflt rmac n n bir bilgisi vard, eserden flu ya da bu flekilde yararlananlarsa daha da azd. Bereket versin, insan bilimleri alan nda modern düflüncenin piri olan Profesör Roman Jakobson bu ender istisnalardan birisiydi. Jakobson a göre, Voloflinov her fleyden önce sözcelemlerin (utterance) incelenmesi ve dilsel (verbal) iletiflim esnas nda sözcelemlerin diyalojik de ifl tokuflunun araflt r lmas nda göstergebilimsel (semiotic) bir çerçeveyi beceriyle kullanan verimli bir dilciydi. Jakobson, 1931 y l nda Nikolay Trubetskoy a yazd bir mektupta, Voloflinov un dilbilimsel sorunlara iliflkin görkemli yorumu nu övüyor ve Voloflinov un kitab n n ruhuna uygun olarak, tarihsel filoloji ko- 7
nusunda upuygun (adequate) bir kavray fla varmak için diyalektik yöntemin bir öngereklilik oldu unu vurguluyordu. 1 Voloflinov un eseri, Sovyetler Birli i nde büyük ölçüde bilmezden gelinse de, Jakobson sayesinde, Prag Dilbilim Çevresi nin teorilerinin biçimlenmesinde önemli bir rol oynad. Bunun yan s ra, Jakobson un öncü çal flmas Shifters, Verbal Categories and the Russian Verb de gelifltirdi i, sözcelemlerin de iflebilirli i ile dilin sistematik malzemeleri (provisions) aras ndaki biteviye etkileflim konusundaki modeli de etkiledi. Jakobson bu çal flmas nda, Marksizm ve Dil Felsefesi nin üçüncü k sm n n tamam n kaplayan, dolayl anlat m n (reported speech) do as konusunda Voloflinov un gelifltirdi i anlay fltan bolca yararlanm flt. Dahas, bu kitab n 1972 y l nda Seminar Press in Dil ncelemeleri dizisinde çevrilerek yay mlanacak ilk kitap olarak seçilmesi de Jakobson un arac l yla gerçekleflti. Çevirmenler olarak, Marksizm ve Dil Felsefesi nin elinizdeki Harvard University Press bas m n, bu eserin tan t lmas na verdi i emeklerden ötürü, Roman Osipoviç Jakobson un an s na adamak istiyoruz. Marksizm ve Dil Felsefesi, 1973 y l nda ngilizcede yay mlanmas yla birlikte kayda de er ölçüde dikkati çekmeye bafllad. Asl nda, yeni okurlar n birço unda büyük bir keflif duygusu uyand r yordu. Bu eser, kendi terimleriyle ifade edilecek olursa, dil teorisi ve incelemeleri alan nda, Humboldtçu/Vosslerci tez ile bunun karfl s na dikilen Saussurecü antitezin yerini almaya aday sevindirici bir sentez sa l yordu. Voloflinov her fleyden önce dilsel sözcelemlerin toplumsal rolüyle ilgilenir. Voloflinov dilsel sözcelemleri, en tipik haliyle diyalojik de ifl tokufllarda ve içsellefltirme arac l yla iç konuflmalarda ve düflüncelerde sergilenen toplumsal etkileflim olarak görür. Varoluflun insan bilincinin merce inden geçerek k r lmas n n (refraction) yaln zca, do as gere i toplumsal etkileflime demir atm fl olan dilsel iletiflimden kaynakland n düflünmektedir. Dolay s yla, 1. Roman Jakobson dan Nikolay Trubetskoy a, Trubetzkoy s Letters and Notes (Lahey-Paris, 1975), s. 222. 8
Voloflinov a göre, insan dili konusundaki incelemeler zaman ve mekân içindeki toplumsal varolufltan ve toplumsal-ekonomik koflullar n etkisinden ayr tutulamaz. Voloflinov a göre, diyalektik yöntem çerçevesinde diyalo u kavramlaflt rmak, insan medeniyetinin tüm boyutlar aç s ndan dilin tafl d temel önemi anlaman n biricik yoludur. Yeniden hayata dönen Marksizm ve Dil Felsefesi ni yaln zca dilbilimdeki de il; ayn zamanda antropoloji, psikoloji, edebiyat ve kültür incelemelerindeki modern e ilimler aç s ndan önemli bir eser haline getiren husus, tam da diyalekti in insan bilimlerinin içerdi i tüm bilimler aç s ndan tafl d verimli potansiyeldi. Fredric Jameson, Voloflinov un kitab ( ngilizce çevirisi) üzerine kaleme ald kapsaml tan t m yaz s nda, Marksizm ve Dil Felsefesi ni bir bütün olarak dilbilim incelemeleri konusundaki en iyi girifl kitab olarak nitelemiflti. 2 Aram Yemgoyan a göre, Voloflinov un kitab dilbilimindeki geleneksel u rafl lar n tamam n n ötesine geçti i ve göstergebilgisinden söz edimi (speech act) teorisine kadar uzanan ça dafl u rafl lar n tümünü fiilen önceledi i için, antropolojik dilbilimle u raflan herkesin okumas zorunlu olan bir kitapt r. 3 Ve ngiliz yenibiçimçi Ann Shukman n görüflünce, Voloflinov un uçlara varan ba lamsalc l, öncelikle sosyolojik nitelikte bir göstergebilimsel teoriye ve sistemden ziyade süreci, özden ziyade ifllevi vurgulayan bir dil teorisine varmas na yol açmaktad r. 4 Marksizm ve Dil Felsefesi nin uluslararas planda kabul görmesini sa layan önemli bir etkenin, bu kitab n tüm dünyada insan bilimleriyle u raflan camiada müthifl bir üne kavuflan M. M. Bakhtin in ad yla ilintilendirilmesi oldu una kuflku duyulamaz. Bu geliflmede rol oynayan baflka bir etken de, kalburüstü Sovyet göstergebilimci ve dilbilimci V. V. vanov un, Bakhtin in do umunun 75. y l vesilesiyle 1973 y l nda düzenlenen kutlama esnas nda, P. 2. Fredric Jameson, Marxism and the Philosophy of Language üzerine bir de erlendirme, Style, 1 (Güz 1974), s. 535. 3. Aram Yemgoyan, Marxism and the Philosophy of Language üzerine bir de erlendirme, American Anthropologist, 79, no. 3 (1977), s. 701. 4. Ann Shukman, Marxism and the Philosophy of Language üzerine bir de erlendirme, Language and Style, no. 1 (1979), s. 54. 9
N. Medvedev ve V. N. Voloflinov un imzalar n tafl yan birtak m kitaplar n, Marksizm ve Dil Felsefesi dahil olmak üzere, gerçekte M. M. Bakhtin in kaleminden ç kt n herkesin önünde ilan etmesidir. Bu do rultuda hiçbir kan t sunulmam fl olmas na ra men, birçok araflt rmac vanov un iddias n n do ru oldu una inand. O tarihte henüz hayatta olan Bakhtin, bu iddiay do rulayabilir ya da kabul etmeyebilirdi elbet; ama sessiz kald ve kamuoyuna bu konuda hiçbir aç klama yapmad. Gelgelelim, ölümünden k sa bir süre önce, resmi Sovyet yay n kurumu (VAAP), telif haklar yasas uyar nca, bu iddialar n do rulu unu belirten bir yeminli beyan imzalamas n istedi inde Bakhtin in bunu yapmay reddetti i biliniyor. vanov un yapt bu aç klama ve aç klaman n yayg n kabulü, daha önce farkl yazarlara ve düflünürlere ait oldu u düflünülen çal flmalar n bütünsel ve kendi alan nda çok etkili bir külliyat halinde bir araya getirilmesiyle sonuçland. Böylelikle Marksizm ve Dil Felsefesi gibi eserler (asl nda bunlar n aras nda en fazla öne ç kan d r), Bakhtin in imzas n tafl yan Dostoyevski ve Rabelais üstüne yap lm fl olan öbür çal flmalarla birlikte uluslararas ilgiyi üstünde toplamaya bafllad. Asl na bak l rsa, Marksizm ve Dil Felsefesi Bakhtinci gösterge ve dil anlay fl n n temel ve en sistematik aç klan fl olarak odak noktas haline geldi. Gelgelelim, çeflitli eserlerin tamam n n tek bir Bakhtinci eser olarak toparlanmas epeyce sorunludur. Örne in, Bakhtin in Dostoyevski hakk nda yapt çal flma 1929 y l nda kendi ad yla yay mlan r ve aralar nda kültür komiseri Lunaçarski nin de bulundu u Sovyet elefltirmenlerce alk fllan rken, ayn y l içerisinde yay mlanan Marksizm ve Dil Felsefesi nde arkadafl Voloflinov un ad n kullanmaya niçin ihtiyaç duydu u sorusuna bugüne kadar hiç kimse ikna edici bir yan t veremedi. Yap lan birçok araflt rma ve soruflturmaya ra men, konuya aflina olan ve tan kl k eden birçok kiflinin bunlar aras nda Bakhtin de yer almaktad r oldukça yak n bir geçmifle kadar hayatta olmalar na ra men, gerçekte nelerin olup bitti i hakk ndaki bu basitmifl gibi görünen soru yan ts z kald. Asl nda, bu kiflilerin ço u hâlâ hayatta. Kitab n yazar hususundaki belirsizlik, somut kan tlarla aç kl a kavuflturulmak flöyle dursun, Sovyetler Bir- 10
li i yönetiminin gizlili e düflkün oluflunun daha da keskinlefltirdi i bir gizeme dönüfltü. Buna ilaveten, Bakhtin, Voloflinov ve Medvedev imzalar n tafl - yan eserler aras nda kavramsal ve ideolojik ayr l klar, hatta çeliflkiler var. Voloflinov ve Medvedev in imzalar n tafl yan kitaplar ve yaz lar aç kça Marksist bir yönelim bar nd r yor ve uyguluyor. Bakhtin bu kitap ve yaz lar n yazar olarak görülecekse, Marksizmle iliflkisinin de tan mlanmas gerekir ki bu, kendi içinde yeterince tart flmal bir sorundur. Baz elefltirmenler Bakhtin in Marksist sempatilerini aç kça yads m fl ya da en az ndan Voloflinov ve Medvedev imzalar n tafl yan eserlerin Marksist karakterini, Sovyetler Birli- i nde yay mlanmalar n sa lama almak amac yla ilave edilmifl birer editoryal rötufl, tedbir, vitrin süsü olduklar gerekçesiyle en aza indirmeye çal flm fllard r. Bugüne kadar Bakhtin üzerine kaleme al nm fl en haris ve birçok aç dan en hayranl k uyand ran eserin (Mikhail Bakhtin) yazarlar olan Katerina Clark ve Michael Holquist de bu görüflü savunanlar aras nda yer almaktad r. Bununla birlikte, baflka yazarlar ise Bakhtin i tam da kalburüstü bir Marksist yazar ve düflünür olarak selamlam flt r; baflkalar n n yan s ra Fredric Jameson, Marina Yaguello ve Radovan Matijaseviç gibi yazarlar n görüflü budur. Bir Alman Marksist araflt rmac olan Helmut Glück tamamen farkl bir yol izler. Glück e göre, Marksist ö eler yaln zca Voloflinov ve Medvedev de var, Bakhtin deyse yoktur. Bu saptamadan hareket ederek, vanov un, bu iki yazar n imzalar n tafl yan eserlerin Bakhtin e ait oldu unu bildiren iddias n reddeder. Buna ra men, baflta Tzvetan Todorov olmak üzere baflka yazarlar, söz konusu eserlerin, yazar Bakhtin olan tek bir birleflik sisteme ait oldu unu düflünme e ilimindedir; ama her fleye ra men, ifl Marksizm sorununa gelince, bunun tart flmaya aç k bir sorun oldu unu teslim etmektedirler. Donan ml uzman kan lar n n bu kadar çeflitli ve çeliflkili olmas karfl s nda bir an durup soluklanmam z gerekiyor. Çünkü bilhassa bütün kavramsal ve ideolojik çerçevenin tan mlan p saptanmas hiç de yabana at labilecek bir sorun de ildir: Farkl düflünce sistemleri içerisindeki benzer fikirler, pekâlâ farkl de erler tafl yabilir ve farkl amaçlar n peflinde koflabilir. 11
Henüz yeterince üstünde durulmam fl olmakla birlikte dikkat kesilmeyi hak eden baflka bir husus, yaklafl m n n teknik boyutu nun Bakhtin aç s ndan her zaman tali bir mesele oldu unu iddia eden V. V. vanov un bu sözlerle tam olarak neyi kastetti idir. 5 Asl nda, Bakhtin in gevflek, mu lak ve çeliflkili teknik boyutu nun, fikirlerinin derinli i yle temize ç kt n ileri süren birçok elefltirmen var. Gelgelelim, baflvurulan bu strateji, Bakhtin e atfedilen eserler aras ndan en az iki tanesinde teknik boyutun epeyce geliflkin oldu- u ve ustal kl biçimde kullan ld gerçe ini bile isteye ihmal eder. Bunlar n biri Edebiyat Araflt rmalar nda Biçimçi Yöntem (Medvedev), öbürüyse Marksizm ve Dil Felsefesi dir. Birinci eser biçimcilik konusundaki ayr nt l, dikkatli ve derinlikli analiziyle ve bir sosyolojik poetika do rultusunda gelifltirdi i programla, profesyonel bir edebiyat elefltirmeni, polemikçi ve teorisyeni ifl bafl ndayken gösterir. kinci eser ise bilhassa üçüncü k sm nda, profesyonel dilbilimci sözcelem teorisi ne ve sözdizimi sorunlar na, özellikle de dolayl anlat m sorununa duydu u teknik ilgiyi ön plana ç - kar r. Bakhtin imzal yaz lardan teknik ve biçem (style) bak m ndan bu denli farkl iki çal flman n yine Bakhtin e ait oldu unun varsay lmas, kaç n lmaz olarak flafl rt c bir sorun yarat r: Bu eserler hem teknik boyutlar hem de kavramsal ve ideolojik kodlar aç s ndan Bakhtin e aitse e er, ortaya ç kan sonucu, biçemlemenin (stylisation) * uç bir örne i ya da hatta bir tür düflünsel sahtekârl k olarak görebiliriz. Dolay s yla, Voloflinov ve Medvedev imzalar n tafl yan eserlerin Bakhtin e atfedilmesine çekinceli yaklaflmak için ciddi nedenler var. Yeri geldi inde söz konusu çal flmalar n yazar belirtilirken Voloflinov/Bakhtin, Medvedev/Bakhtin fleklinde iki ismin bir arada yaz lmas ve bunun da, Tzvetan Todorov un sözleriyle, bir iflbirli i 5. V. V. vanov, The Significance of M. M. Bakhtin s ideas on Sign, Utterance and Dialogue for Modern Semiotics, H. Baran, der., Semiotics and Structuralism: Readings from the Soviet Union (White Plains, N. Y., 1976), s. 332. * 1) Anlat ma, konusu ve yazar n n kiflili i yönünden uygun bir biçem verme. 2) Öykü, oyun gibi anlat türlerinde kiflileri özelliklerine uygun biçimde konuflturma, davrand rma. 3) Duyguyu, düflünceyi bir ça n, bir ak m n egemen biçimine göre anlatma, Beflir Gö üfl, Anlat m Terimleri Sözlü ü. Ankara: 1998, s. 25. (ç.n.) 12
ve/veya yer de ifltirme ve/veya tart flma ihtimallerinin düflünülmesine izin vermesi, bu ciddi nedenlerin kabul edildi ini gösterir. Marksizm ve Dil Felsefesi nin ngilizce de iflkesinin çevirmenleri olarak, kitab n ilk yay mlan fl ndan bu yana gün fl na ç kan yeni malzemelerin ve enformasyonun, kitab n aidiyeti konusundaki tart flmalar n fark nday z ve 1973 y l nda yazd m z önsözde ortaya koydu umuz birtak m savunular n ve ulaflt m z sonuçlar n bugün tart flmaya aç k oldu unu kabul ediyoruz. Okurun daha yak n tarihli varsay mlar ve ulafl lan sonuçlar konusunda bilgilenmesine yard mc olmak için, daha önce zikredilenlere ilaveten, Bakhtin sorunu konusunda halihaz rda bulunan literatürden yapt m z bir seçmeyi afla da sunuyoruz. Ama ayn zamanda, daha önceki analizlerimizin ve savunular m z n temel içeri inin arkas nda durmaya devam etti imizi de belirtelim. Dahas, makul bir tutum ve akademik dürüstlük, tersi kesin olarak kan tlanmad için Marksizm ve Dil Felsefesi nin yazar n n Valentin Nikolayeviç Voloflinov ad yla bilinmeye devam edilmesini buyurmaktad r. Sovyetler Birli i gibi ülkelerde, yukar dan gelen emir ve talimatlarla geçmiflin yeniden yarat lmas beylik bir uygulamad r; böyle bir uygulamaya onay vermek için herhangi bir gerekçe göremiyoruz. YAKIN GEÇM fitek BAKHT N L TERATÜRÜ Bakhtin, Mihail, Marksizam i filozofija jezika, çeviren ve sunan Radovan Matijaseviç (Belgrad, 1980). Bakhtin, M. M./P. N. Medvedev, Formal Method in Literary Scholarship; A Critical Introduction to Sociological Poetics, çev: Albert J. Wehrle; yeni önsöz Wlad Godzich (Cambridge, Mass., 1985). Bakhtin, Mikhail (V. N. Voloflinov), Le marxisme et la philosophie du language, çeviren ve sunan M. Yaguello; önsöz Roman Jakobson (Paris, 1977). Bakhtin, M. M., Éstetika slovesnogo tvorçestva, yorumlarla birlikte derlemeyi yapanlar S. G. Bocarov ve S. S. Averincev (Moskova, 1979). Bakhtin, M. M., V. N. Voloflinov, Frejdizm: kritiçeskij oçerk, 1927 tarihli orijinalin yeniden bas m ; yeni sonsöz Anna Tamarchenko (New York, 1983). Clark, Katerina ve Michael Holquist, Mikhail Bakhtin (Cambridge, Mass., 1984). Holquist, Michael, The Politics of Representation, S. J. Greenblatt, der., Allegory and Representation, Selected Papers from the English Enstitute, Cilt 5 (Baltimore, 1979-80), s. 163-182. Kozinov, V. ve S. Konkin, Mixail Baxtin, kratkij oçerk zizni i dejatel nosti, Problemy poetiki istorii literatury (Saransk, 1973), s. 5-35. 13
Matejka, Ladislav, The Roots of Russian Semiotics of Art, R. Bailey, vd., der., The Sign: Semiotics Around the World (Ann Arbor, Mich, 1978), s. 146-169. Medvedev, Pavel, Die formale Methode in der Literaturwissenschaft, çeviren ve sunan Helmut Glück (Stuttgart, 1976). Perlina, Nina, Bakhtin-Medvedev-Voloflinov: An Apple of Discourse, Revue de l Université d Ottawa/Ottowa University: Quarterly, 53, no.1 (1983), s. 35-47. Segal, D., Aspects of Structuralism in Soviet Philology, Papers on Poetics and Semiotics, Cilt 2 (Tel-Aviv, 1974), s. 120-132. Titunik, I. R., Bachtin and Soviet Semiotics (A Case Study: Boris Uspenskij s Poètika kompozicii), Russian Literature, 10 (1981), s. 1-16.... Bakhtin &/or Voloflinov &/or Medvedev: Dialogue &/or Doubletalk?, B. A. Stolz, vd., der., Language and Literature (Ann Arbor, Mich., 1984), s. 535-564. Todorov, Tzvetan, Mikhail Bakhtin: The Dialogical Principle (Minneapolis, 1984). Voloflinov, V. N., Freudianism: A Marxist Critique, çeviren ve Neal H. Bruss ile birlikte derleyen I. R. Titunik (New York, 1976).... Marxismus und Sprachphilosophie, çeviren ve sunan Samuel M. Weber (Frankfurt, 1975). 14
Yazar n sunuflu, 1929 Bugüne kadar dil felsefesi üstüne tek bir Marksist çal flma bile yap lmam flt r. Dahas, dil felsefesiyle ilgili öbür alanlara hasredilmifl Marksist çal flmalarda dil hakk nda kesin ya da geliflkin nitelikte hiçbir fley söylenmemifltir. 1 Bu durumda, esasen türünün ilk örne i 1. Dile de inen tek Marksist çal flma I. Present in k sa bir süre önce yay mlanan Konuflma ve Düflüncenin Kökeni bafll kl çal flmas dil felsefesiyle hemen hiç ilgili de ildir. Kitap konuflman n (speech) ve düflüncenin oluflmas na iliflkin sorunlar inceliyor; burada konuflma belli bir özgül ideolojik sistem olarak dil çerçevesinde de il, tepkebilimdeki (reflexology) anlam yla belirtke (signal) çerçevesinde kavran r. Özgül tipte bir fenomen olarak dil hiçbir koflulla belirtke ye indirgenemeyece inden, I. Present in araflt rmalar n n dille u raflmad söylenebilir. Present in yapt araflt rmalardan dilbilimin ve dil felsefesinin somut sorunlar na aç lan hiçbir dolays z yol yok. 15
olan bizim yapt m z inceleme, tamamen mazur görülebilir nedenlerle, ancak en mütevaz amaçlar hedef alabilir. Burada s rf dil felsefesindeki temel sorunlar hakk nda bile sistematik ve kesin bir Marksist analiz tarz bir fleyler uygulamak mümkün de il. Böyle bir analiz ancak uzun süreli ve iflbirli ine dayal bir çaban n ürünü olarak ortaya ç kabilirdi. Bu çal flmada kendimizi, dil hakk nda sahici bir Marksist düflünmenin girmesi gereken temel do rultular n ve düflünme tarz n n dilbilimin somut sorunlar na e ilirken yaslanmas gereken yöntembilimsel talimatlar n tarif edilmesi yönünde mütevaz bir görevle s n rland rd k. Görevimizi özellikle zorlaflt ran bir olgu, Marksist literatürün henüz ideolojik fenomenlerin gerçekli inin do as na iliflkin kesin ve genel olarak kabul edilen tan mlar içermemesiydi. 2 Örneklerin ço unda ideolojik fenomenler bilinç fenomenleri olarak, yani psikolojik aç dan anlafl l yor. Böyle bir anlay fl, öznel bilincin ve psiflenin karakteristik özelliklerine hiçbir koflulla indirgenebilir olmayan ideolojik fenomenlerin özgül karakteristiklerini incelemeye elveriflli do ru bir yaklafl m yolu bulmak aç s ndan son derece zararl d r. Bu anlay fl ideolojik yarat c l n özgül maddi gerçe i olarak dilin oynad rolün niçin yeterince kavranamad n da aç klamaktad r. Dahas, Marksizmin kurucular n n, yani Marx ve Engels in elinin de medi i ya da üstünkörü de di i tüm bilgi alanlar nda mekanik kategorilerin yerlefliklik kazand da bu söylediklerimize eklenmeli. Bu bilgi alanlar n n hepsi hâlâ, kökten bir anlamda, diyalektik öncesi mekanik maddecilik aflamas nda saplan p kalm flt r. deoloji incelemesinin tüm alanlar nda mekanik nedensellik kategorisinin egemenli ini günümüze kadar sürdürmüfl olmas bu durumun bir d flavurumudur. Ampirik veri konusunda hâlâ alt edilmemifl olan pozitivist anlay fl diyalektik olarak anlafl lmayan, sabit ve 2. Toplumsal hayat n birli i içerisinde ideolojinin iflgal etti i yerin tan m Marksizmin kurucular taraf ndan yap lm flt r: Üstyap olarak ideoloji, üstyap n n altyap ile olan ba nt s, vb. Ama ideolojik yarat c l n malzemesiyle ve ideolojik iletiflimin koflullar yla ba lant l sorunlar söz konusu oldu u kadar yla bütün tarihsel maddecilik aç s ndan tali sorunlar olarak de erlendirilen bu sorunlar somut ya da kesin bir çözüme kavuflturulamam flt r. 16