Kemoterapi Ajanlarını Güvenli Uygulama
KEMOTERAPİ NEDİR? Kemoterapi, İlaç ile kanserli hücre yıkımını sağlayan ve kanser tedavisinde kullanılan ilaçlı tedavi yöntemidir. Kemoterapi ilacı vücuda girdiğinde kanserli hücreleri hedef alarak onları yıkmaya ve yok etmeye yönelik çalışır. Cerrahi ve ışın tedavisi ile birlikte tümör tedavisinin çok önemli bir parçasıdır. Bazen tek, bazen birkaç ilaç verilerek tedavi planlanır.
Kemoterapi İlaçlarının Veriliş Yolları İntra-arteriyel Yol İntratekal yol İntraventiküler Yol İntraperitonial Yol İntraplevral Yol İntravesiküler Yol Oral yol Subkutan/Intramuskuler Yol İntravenöz (IV) Yol
ORAL YOL Kanserin uzun dönem kontrolünün sağlanması ile birlikte kronik bir hastalık olarak kabul edilmekte ve oral formdaki yeni ilaçların geliştirilmesi sonucunda oral kemoterapi ajanlarının kullanımı yagınlaşarak karşımıza çıkmaktadır. Avantajları; taşınabilir ve uygulaması kolaydır.hastaya bağımsızlık hissini artırır. Dezavantajları;emilim tam değildir,kusma ile doz kaybı olur.ilacı zamanında ve içme süresinde sorun yaşanır.
ORAL YOL Oral kemoterapi alan hastalara taburcu olurken hemşire; İlacın adı, İlacın dozu, Nasıl alacağı, Nasıl saklanması gerektiği, Kapsülü açmaması, Tabletleri kırmaması yönünde eğitim vermelidir.
Subkutan/Intramuskuler Yol Uygulama yapılmadan önce ; Trombosit sayısı değerlendirilmeli, Mümkün olan en küçük iğnenin kullanılmalı, Enjeksiyon bölgesi antiseptik solüsyonla temizlenmeli, Enjeksiyon bölgesinde infeksiyon ya da kanamanın belirti ve bulguları değerlendirilmeli, Yapılan işlemler kaydedilmelidir. Avantajları; uygulaması kolay ve yan etkileri daha az. Dezavantajları; yeterli kas ve dokunun bulunmaması nedeni ile emilim yeterli değildir.
İntravenöz (IV) Yol Kemoterapi Ajanlarının İnfüzyon Tipleri IV puşe, bolus ve sürekli infüzyon. Avantajları; emilim tamdır, vezikant ajanların(doku hasarına neden olan ajan) uygulanması için gerekir. Dezavantajları; Uzun süre kullanıldığında venler sertleşir.damar yolu açma problemleri yaşanır.
Uygulama Öncesi Hazırlık Hasta hazırlığı Premedikasyonlar Hidrasyonlar Aldığı ve çıkardığı izlemi Laboratuar izlemleri Kemoterapi süresince diyet ilaçların olası yan etkileri Bulguların kontrolleri
Uygulama Öncesi Hazırlık Personel hazırlığı Doktor istemi incelenir ve ilaçlar hazırlanmak üzere kemoterapi ilaç hazırlama ünitesine gönderilir. Acil ilaç ve malzemeler hazır bulundurulur. Gerekli infüzyon pompası ve malzemeler hazırlanır.
Uygulamanın Yapılması Hazırlanan ilaç; Hazırlanan ilacın; Hasta ismi, Protokol numarası, Uygulama yolu, Kemoterapi ajanı, Dozu İnfüzyon süresi isteme uygunluğu kontrol edilir.
İlaç uygulaması periferal yoldan yapılacaksa; Açılmış damar yolu yoksa hastanın el ve kolları aşağıdan yukarıya doğru değerlendirilerek en uygun bölge seçilir. Hematom, bozuk lenfatik drenaj, flebit, enflamasyon, gözle görülebilen enfeksiyon bulgusu olan bölgeler yada 24 saat öncesinde anjioketle giriş uygulanmış bölgelere yakın alanlar kullanılmamalıdır.
Önceden radyoterapi uygulanan bölgeler,bileğin iç kısmı, ince venler ve antekübital fossa kullanılmaması gereken diğer bölgeler arasındadır. Damar dolgunluğu yoksa yada görülemiyorsa sıcak uygulama yapılıp, böylece vazodilatasyon sonucu damarlar belirginleşerek daha kolay intraket girişi sağlanmalıdır. Eğer hiçbir şekilde damar girişi sağlanamıyorsa; implante port takılması için hasta cesaretlendirilmeli ve doktorla iş birliğine gidilmelidir.
Hastanın önceden periferal damar yolu varsa ; Bölge eritem, ağrı ve hassasiyet yönünden değerlendirilmelidir. Damar yolu etkinliğinden emin olunduktan sonra uygulama yapılır, eğer etkinliği tam değilse uygulama yeri değiştirilmelidir.
Kemoterapi ilacını uygulamadan önce setler, öncesinde kemoterapi ajanı içermeyen serum fizyolajik,%5 dextroz gibi ilaçla uyumlu olan sıvılarla yıkanmalıdır. Sıvının akış hızı doktor istemine göre ayarlanır.genellikle 1 saatten fazla olan ilaç uygulamalarında ve çocuklarda milimetrik infüzyon pompa kullanılması önerilir.
Uygulama başladıktan sonra ilk 15 dakika hasta hipersensitivite ve alerjik reaksiyon bulguları yönünden izlenir. Uygulama bölgesinde; infiltrasyon bulguları,duyusal değişiklikler,ağrı,yanma, şişlik oluştu ise yada kontrolde kan geri gelmiyorsa infüzyon durdurulur ve ekstravazasyon kontrolu sağlanır.
Eğer Kemoterapi İlacı Puşe Olarak Uygulanıyorsa; Uygulama sırasında akımın hızı,şişlik, ağrı, yanmanın varlığı ve kanın geriye dönüşü değerlendirilerek damar yolu açıklığının 2-3cc de bir kontrol edilmesi önerilmektedir. Aksi durum belirtilmedikçe veriliş hızının dakikada 1-2 ml olması önerilir.
Santral venöz kateter ile uygulama yapılacaksa;kan geri dönüşü kontrol edilerek damar yolu açıklığından emin olunduktan sonra uygulama yapılır. ilaç uygulaması tamamlandıktan sonra intraket çekilmeden önce bir sızıntı olmasını önlemek için 100cc SF ile yıkanır. Kullanılan tüm malzemeler kurum prosodürüne göre elimine edilir.
EKSTRAVAZASYON Ekstravazasyon:Damar yolunun açıldığı alanda vezikant veya irritant ilaçların sızması sonucunda ağrı yada nekroz olmasına denir. Vezikant İlaç:Doku hasarına neden olan ajan. İrritant ilaç:tahriş eden tahrişe neden olan enjeksiyon odağında veya ven boyunca flebit,gerginlik hissi ve ağrı oluşturabilen ajan. Kızarıklık reaksiyonu:lokal alerjik bir reaksiyondur.ven boyunca kaşıntı ve kırmızı lekeler ile ortaya çıkar ve 30-60 dk arasında kaybolur.
RİKS ETMENLERİ Kanülden geriye kan gelmemesi İfüzyonun yavaşlaması Kanül yerinde şişme olması Kanül etrafında yanma veya ağrı İnfüzyon yerinde eritem veya inflamasyon. ekstravazasyonu akla getiren bulgulardır.
Uygulama yapan bireyin vezikant özelliği olan ilaçları tanıması, Ekstravazasyona neden olabilecek risk etmenlerini tanımlaması, Ekstravazasyon oluşmaması için ve oluştuğunda alınacak önlemleri bilmesi gerekmektedir.
Antineoplastik ilaç uygulamalarında %1-6 oranında ekstravazasyon görülmekte ve bu ilaçların çoğunluğunun vezikant yada irritan ilaç olması nedeni ile ekstravazasyon sonucu doku hasarına neden olmaktadır Hemşire hastasına taburcu olurken ektravazasyona yönelik eğitim vermesi gerekir.
Kemoterapi Hastasına Uygulama Öncesinde Ekstravazasyon Eğitimi Kateter girişi yapılırken ekstravazasyonun belirti ve bulguları (yanma, ağrı, kızarıklık ve şişlik )konusunda eğitim veriniz. Ekstravazasyon belirti ve bulgularını hissettiğiniz anda, hemşireyi ilaç uygulamasını durdurması için uyarması konusunda bilgilendiriniz.
Kemoterapi Hastasında Ekstravazasyon Oluştuğu Durumda Verilecek Eğitimi Ekstravaze bölgede, doku arasına kaçan ilacın miktarı ve cinsine göre 48-96 saat ya da günler sonra yara meydana gelebilir.bilgi almak için hemşirenizi veya doktorunuzu arayınız. Ekstravaze bölgeye, ilacın cinsine uygun sıcak/soğuk kompres uygulaması yapılacaktır. Uygulamayı, size anlatıldığı, sıklık ve sürelerle, doğru teknikle devam ettiriniz. Ekstravaze bölgeye basınç uygulamayınız.
Ekstravaze olan kolunuzu, 48 saat süreyle kalp seviyesinin üzerinde, yüksekte tutunuz, Bu bölgede ağrı olabileceğinden, size önerilen sıklıkta, ağrı kesicinizi alabilirsiniz. Ancak,ağrınız şiddetlenir ve ağrı kesici ile geçmezse;hemşirenize veya doktorunuza haber veriniz. Eğer ekstravaze bölgede yara oluşumu varsa doktorunuza veya bulunduğunuz yerde bir dermotoloğa muayene olunuz.
Ekstravazasyon Olasılığını Azaltmak İçin Yapılacak Uygulamalar Ekstravazasyon sonrası tadaviye yönelik bir çok araştırma yapılmış olmasına karşın etkili bir tadavi şekli yoktur.bu nedenle ekstravazasyon oluşmaması için alınacak önlemler çok daha önemli olmaktadır. Uygulanacak ilacın özelliklerini bilmek. Uygulama yerini; gözlemleme,damar büyüklüğüne ve ekstravazasyon ortaya çıktığında olası hasarı değerlendiricek biçimde seçilmelidir. Eklem, yaşamsal sinir ve tandomların yakınına kanül yerleştirmekten olabildiğince kaçınılmalıdır.
El üstü yada bilek uygulama odağı olarak kullanılacaksa deri altı yağ dokusu az olduğu için risk fazla olacağından sık izlemi gerekir. Vezikant ilaçlar alt ekstremitelere uygulanmamalıdır.(ağır ekstravazasyon hasarı yada filebit hastanın hareketliliğini etkileyebilir.) Distal proksimale doğru yol izlemek. İğneyi hareket etmeyecek biçimde tesbit etmek ve infüzyon odağını sürekli gözlemlemek. Her uygulama öncesi ve sonrası serum fizyolojik uygulamak.
Ekstravazasyonda Hemşirelik Girişimleri İnfüzyon kesinlikle durdurulmalıdır. Doktora iletilmelidir. İlaç mümkün olduğu kadar aspire edildikten sonra iğne çıkarılmalıdır. Eğer antidotu varsa uygulanmalıdır. Bası uygulamaktan kaçınılmalıdır. Ekstremiteyi 48 saat süresince olabildiğince kalp hizasından yukarıda tutulmalıdır.
Sıcak yada soğuk uygulama yapılmalıdır. Soğuk uygulama ; Vazokonstrüksiyon etkisiyle ilacın subkutan dokulara emilimini azaltır. İlk 30-60 dakika soğuk uygulamadan sonra 48-72 saat boyunca 2 saatte bir 15 dakika uygulanır. Bu ilaçlara soğuk uygulama yapılması deride ülserasyona neden olabilir. Sıcak uygulama; Vazodilatasyon etkisiyle lokal kan akımını arttırır. İlacın emilimini ve dolaşıma katılımını sağlar. Uygulama sıklığı soğuk uygulamadaki gibidir. Sadece Vinca Alkaloidleri ve Etoposid gibi ilaçlarda uygulanır
ANTİNEOPLASTİK İLAÇLARA KAZA İLE MARUZ KALMA VE DÖKÜLMEDEKİ YAKLAŞIMLAR Dökülmeler miktarına göre 2 ye ayrılır. Az miktardaki dökülmeler:5ml/gr dan az ilacın dökülmesini içerir. Bu dökülmelerde gömlek, eldiven ve gözlük kullanılmalıdır. Fazla miktardaki dökülmeler: 5ml/gr dan fazla olan ilaçların dökülmesini içerir. Bu dökülmelerde dökülme seti kullanılmalıdır.
Kaza ve Dökülmelerde Alınması Gerekli Güvenlik Önlemleri Dökülme Acil Seti İki çift eldiven Koruyucu atılabilir önlükler Dökülme işareti Ayakkabı kılıfı (galoş) Emici 2 örtü İki büyük zararlı ilaç atık torbası Koruyucu gözlük Cam kırıklarını toplamak için küçük bir kürek ve küçük bir fırça ya da süpürge 250 ml-1 litre kadar dökülmeler için geniş örtüler Dökülme seti, ilgili personelin kolay ulaşabileceği uygun yerlerde bulundurulmalıdır. Hazırlama ve uygulama alanlarının yakınında, ulaşılabilecek bir yerde sıvı deterjan bulundurulmalıdır. Tekrar kullanılabilen malzemeler deterjanlı suyla iyice yıkanıp durulandıktan sonra kullanılmalıdır.
Çevreye Maruziyet Kontamine alan (hasta,yatak,yerler,aletler ) izole edilir. Hastaların ve çalışanların mutlak güvenliği sağlanır. Eğer varsa cam kırıkları ve diğer meteryaller fırça ve faraşla toplanır Emici pet kullanılarak sıvıların çevreye yayılması engellenir. Üç kez duru suyla dıştan içe doğru(temiz alandan kirli alana doğru) temizlenmeli, devamında üç kezde deterjanlı su ile temizliği yapılmalıdır.
Kişiye Maruziyet Deriye maruziyette etkilenen deri su ve sabunla derhal yıkanır. Göze maruziyette; göz izotonik,serum fizyolojik yada çeşme suyla 15 dakika sürekli yıkanır,göz muayenesi sağlanır. Maruziyet sonrası tıbbi muayene yapılmalıdır.
Size söylenen her şeyi gerçeğin süzgecinden geçirin, başkalarının sizi yanıltmasına izin vermeyin.