İNHALASYON TEDAVİSİNDE NEBULİZER İLE İLAÇ UYGULAMALARI VE SAĞLIK ÇALIŞANLARININ FARKINDALIĞI NEFES ALIRKEN TEDAVİ OLMAK Uzm. N. Şebnem ÇAKIN Özel International Hospital İstanbul 2-6.1.13 tarihlerinde Antalya da yapılan 15. Ulusal İç Hastalıkları Kongresi nde Poster Bildiri olarak sunulmuştur. GİRİŞ Sağlık hizmeti sunumunda ilk kural; sahip olduğun bilgi ve yetkiyle hastaya zarar vermemektir. İnhalasyon yolu ile ilaç uygulama parenteral tedavinin bir basamağıdır. Nebulizer ile uygulanan ilaç tedavisinin amacı, makul bir süre içinde bir ilacın törapotik dozunun solunabilir partiküllerden oluşan aerosol halinde salınması, böylece hastanın solunumsal olayının basit ve etkili bir şekilde düzenlenmesinin sağlanmasıdır. Bu çalışmada bir kompresör ya da basınçlı gaz silindiri aracılığıyla sağlanan hızlı hava veya oksijen akımı tarafından partiküllere ayrılarak aerosol haline getirilen ilaç solüsyonunu bir maske veya ağızlık içerisinden inhale edilir hale getiren jet nebulizer kullanımı ele alındı. AMAÇ Sağlık çalışanlarının nebulizer ile ilaç uygulamadaki bilgi düzeylerini değerlendirmek, tedavinin etkinliğini maksimum noktada tutarak kaliteli uygulama sağlamak için gerekli olabilecek iyileştirme, bilgi güncelleme çalışmalarını yapmak ve inhalasyon tedavisi uygulama rehberi oluşturmaktır. YÖNTEM VE GEREÇ Yapılan çalışmada standart uygulamalar haline getirilmiş ve uygulanıyor olması gereken; hastanın tedavi süresince pozisyonu, nefes alış şekli, kullanılacak hava veya oksijen akım hızı, nebulizer içinde olması gereken ideal sıvı miktarı, ilacın ne ile sulandırılması, ne zaman sonlandırılması veya ara verilmesi gerektiği, her kullanım sonrası nebulizer temizliğinin nasıl olması veya değişim süresinin takibi, ilaçların saklama koşulları ve raf veya blister açıldıktan sonraki son kullanım sürelerinin biliniyor olması, aseptik koşullardan ödün verilmemesi, nebulizer maskesinin yüze tam oturtuluyor olması, uygulamaların kayıt altına alınması, hasta ve yakınlarının eğitimlerinin sürekli olması, yazılı materyaller ile desteklenmesi ve belirli aralıklarla kontrol edilmesi gerekliliği irdelendi. Çalışma Acıbadem Sağlık Grubu na ait dört hastanenin acil servis, yoğun bakım ve yatan hasta katlarında görev alan kadrolu ve deneme süresini tamamlamış sağlık profesyonellerine ve nebulizer ile ilaç uygulama talebinde bulunan çalışmaya gönüllülük gösteren hekim kadrosuna yönelik yapıldı. 229 sağlık profesyoneli (hemşire, sağlık memuru, ATT, ebe, solunum fizyoterapisti) ve 35 hekim (göğüs hastalıkları, yoğun bakım, pediatri, acil, enfeksiyon hastalıkları, iç hastalıkları) ile toplamda 264 sağlık profesyoneli örneklem grubunu oluşturdu. Tanımlayıcı tipte yapılan çalışmada 7 kişiden oluşan evrenin minimum %2 sine ulaşmak hedeflendi, hekim grubunun %42'sine ve diğer sağlık profesyonelleri grubunun %43 üne ulaşıldı. Veriler araştırmacı tarafından geliştirilen 6 demografik ve literatür bilgisi ile 15 bilgi düzeyini ölçen toplam 21 soruluk veri toplama formu ile elde edildi. Cevap seçeneklerinde tek doğru olması sağlandı, elde edilen yanıtlar istatistik uzmanı tarafından SPSS 16. programında One Simple T test yöntemi ile değerlendirildi. 1
% % % BULGULAR Araştırmaya katılan çalışanların meslek grubuna göre %51,9 hemşirelerden, %25 ATT, %13,6 hekim, %8,7 ebe ve %,8 solunum fizyoterapistlerinde oluştuğu görülmüştür. 3 2 1 51.9 MESLEK DAĞILIM ORANI n = 264 25 13.6 HEMġĠRE ATT HEKĠM EBE Fizyoterapist 8.7.8 Grafik 1 Çalışmaya katılan çalışanların meslek gruplarına göre dağılımları Araştırmaya katılan Sağlık Profesyonellerinin %,2 si, hekimlerin ise %85,7 sinin 3 yıl ve üzeri deneyim süresine sahip oldukları belirlenmiştir. 3 2 1 MESLEKLERĠN DENEYĠM SÜRESĠ DAĞILIMLARI 85.7.2 25.3 11.8 12.7 11.2 2.9-6 ay 6 ay - 1 yıl 1 yıl - 3 yıl 3 yıl + SAĞLIK PROFESYONELLERİ HEKİM n = 229 n = 35 Grafik 2- Çalışmaya katılan meslek gruplarının deneyim süresi (kıdem) dağılımları Sağlık Profesyonellerinin doğru cevap verme oranı %,1, gönüllülerden oluşan hekim hizmetlerinin doğru cevap verme oranı %62,2 dir. DOĞRU CEVAP VERME ORANI 3 2 1.1 Sağlık Profesyonelleri n=229 62.2 Hekim Hizmetleri n=35 Grafik 3 Meslek gruplarına göre doğru cevap verme oranı 2
Tablo 1: Anket sorularına verilen yanıtların meslek gruplarına göre dağılımı Sorular Hekim Yanıtları n=35 Doğru Hemşire / Ebe / ATT Doğru Yanıtları n=229 DOĞRU YANIT ORANI (SPSS 16.) Değer Sayı % Sayı % % p>.5* 1. Nebulizasyon uygulaması sırasında hastanın pozisyonu ne olmalıdır? 2. Nebülizatörün hava akım hızı ne olmalıdır? 3. Nebulizasyonda ideal sıvı hacim miktarı nedir? 26 74,3 122 53,3 56.159 12 34,3 74 32,3 32.644 22 62,9 122 53,3 54.311 4. Nebulize ilaçlar ne ile sulandırılmalıdır? 33 94,2 223 97,4 96.537 5. İdeal nebulizasyon süresi ne olmalıdır? 6. Nebulizasyona ne zaman ara verilmelidir? 14 76 33,2 44.5 29 82,9 164 71,6 73.218 7. Nebulizer temizliği nasıl yapılmalıdır? 25 71,4 123 53,7 55.264 8. Hangi ilaçlar aynı nebulizerle verilmez? 31 88,6 171 74,7 76.796 9. Nebulize ilaç kullanımında bronkospazm etkisi yaratan nedir? 1. Nebulizasyon ne zaman sonlandırılmalıdır? 23 65,7 56 24,5 29.87 4 11,4 9 3,9 8.3 11. Nebulizasyon süresince hastanın doğru nefes alma şekli nasıl olmalıdır? 2 57,1 114 49,8.42 12. Nebulizer ilaç hazırlığı nasıl olmalıdır? 21 151 66 65.531 13. Maske ile doğru nebulizer ilaç uygulama nasıl olmalıdır? 23 65,7 98 42,8 45.225 14. Nebulizer formda kullanılamayan ilaç hangisidir? 19 54,3 14 45,4 47.8 15. Nebulizer ilaç kullanımı hangi hastalar için indike değildir? 25 71,4 116,7 53.343 * %5 önem seviyesine göre,5 ten büyük değerler değişkenler arasında ilişki varlığını gösterir. Aynı nebulizerde verilemeyecek ilaçlara yönelik soruya doğru yanıt verenlerin oranı %76 dır, meslek ile soruya verilen yanıtlar arasındaki ilişki istatistiksel olarak yüksek düzeyde anlamlıdır. Nebulizasyonda kullanılması gereken hava akım hızına %32 (p>.644), ilacın ne ile sulandırılması gerektiğine %96 (p>.537), ideal uygulama süresinin ne olduğuna %44 (p>.5), ilacın uygulamaya hazırlanmasına ait soruya verilen doğru yanıt oranı %65 (p>.531) dir ve meslek ile soruya verilen yanıtlar arasında orta derecede bir ilişki vardır. Korelasyon analizi yüzdesel çıkarımı doğrulamaktadır. SONUÇ VE ÖNERİLER Çalışmanın sonucu, sağlık çalışanlarının nebulizer ile ilaç uygulamaları hakkında bilgi ve uygulama becerilerinin arttırılması yanında sürecin multidisipliner bir çalışmayı gerektirdiği, ilacın, olması gereken gibi eksiksiz ve net yazılı uygulama talebiyle başlayan, hazırlık, uygulama, hasta eğitimi, hastanın tedaviye uyumunun ve uygulama tekniğinin sürekli değerlendirilmesiyle devam eden ve beklenen tedavi sonucuna ulaşmayı izleyen bir sürecin içinde hasta merkezli olarak hemşire, hekim, eczacı ve solunum fizyoterapistlerinin birlikte var olmaları gerektiğini göstermektedir. 3
Tablo 2: İnhalasyon Tedavisinde Nebulizer İle İlaç Uygulama Kriterleri ve Gerekçeleri UYGULAMA GEREKÇE Reçeteyi kontrol edin. Solüsyon içindeki ilaç oda sıcaklığında olmalı. Reçeteye göre ilacı seyreltin ve nebulizatör haznesine yerleştirin. Hasta Güvenliği: Bronkospazm riskini önler. Kullanılması gereken ideal sıvı hacim miktarı 2-4 ml, maksimum 1 ml olmalıdır. Sıvı miktarı 2 ml den az olmamalıdır. Seyreltme gerekiyorsa aseptik tekniğe uyun. Seyreltme gerekiyorsa her hasta için ayrı bir serum fizyolojik ampul kullanılmalı ve aseptik tekniğe uyulmalıdır. İnhalasyon hazırlığında kullanılması gereken enjektör varsa her kullanım sonrası mutlaka değiştirilmelidir. Verilecek ilaçlar verilmeden hemen önce hazırlanmalı, bekletilmemelidir. Nebulizatörün ve şayet bir sağlık engeli yoksa hastanın dik konumda olduğundan emin olun. Hastayı oturur pozisyona getirin. Gaz kullanımını seçerken dikkatli olun. Oksijen hekim istemi ile uygulanan ilaçtır. Hastayı ağızdan, derin ve yavaş nefes almaya teşvik edin, konuşmasını önleyin. Yüz maskesini yüze tam oturtun. Göze ilaç kaçmasını önleyin. Havayı açın. Hava akım hızı 6-8 L/dk olmalı. İdeal nebulizasyon süresi 5-1 dakika olmalıdır. Bronkodilatörler için nebulizasyon süresi 1 dakikadan fazla olmamalıdır. Nebulizer aralıklı püskürttüğünde nebulizasyonu sonlandırın. Akciğerin genişlemesini ve ilaç dağıtımını maksimize eder. Hastanın yatar pozisyonda olması ilacın dökülmesine veya nebulize olmadan kalmasına neden olabilir. Nebulizer ilaç, hava veya oksijen ile verilebilir. Oksijen desteğine ihtiyacı olan hastaların nebulizerlerinde oksijen kullanılır. Ekspiratuar fazda ilacın %- i kaybedilir. Burun, inhale edilen partiküllerin önemli kısmını tutmaktadır. Nebulizatör maskesinin yüzden 1 cm uzakta olması inspire edilen dozu %, 2 cm uzakta olması ise % oranında azaltmaktadır. Göze bronkodilatör teması bulanık görmeye ve göz basınç artışına neden olur. İlaç yeterince aerosolleşmelidir. Parçaların zedelenmiş olması da ilacın yeterince aerosolize olmasını engelleyebilir. Rezidüel sıvının konsantrasyonu arttığı ve ısı kaybına bağlı olarak viskozitesi azaldığı için nebulizasyonu güçleştirmekte, partikül çapı artmaktadır. İlacın %'i ilk 5 dakikada verilir. Zamanlama ilacın türü, hacmi ve kullanılan ekipmandan etkilenir. Nebulizerin haznesinde nebulizasyon sonrası rezidüel hacim olarak adlandırılan yaklaşık.5 ml ilaç kalır. Zorunlu kalmadıkça nebulize edilecek ilaçları birbirine karıştırmayın. Zorunlu durumlarda: Bronkodilatör+Kortikosteroidler Bronkodilatör + SF Birden fazla inhaler ilaç olduğunda kısa sürede etki eden bronkodilatörleri ilk uygulayın. Sürekli nefes darlığı olanlar için bronkodilatörleri aktivite öncesi veya yemekten önce uygulayın. Önleyiciler olarak tanımlanan inhaler steroidlerin akciğerlere daha verimli nüfuz etmesine izin verir. Nebulize antibiyotikler kullanılırken antibiyotik partiküllerinin atmosfere dağılımını önleyin. Steroid veya antibiyotik nebulize edildiyse, hastaya sonrasında ağzını çalkalamayı ya da maske kullanımı durumunda yüzünü yıkamayı tavsiye edin. Havalandırılabilir ve kapısı kapalı ayrı bir odada uygulanmalıdır. Özel filtreler kullanılabilir. İlaçların birikimi ağız veya cilt tahrişine neden olabilir. Ağız, diş ve oral mukoza hasarını önlemek için yüz yıkanmalı, dişler temizlenmelidir. Taşikardi titreme, şiddetli öksürük başladığında nebulizasyona ara verin. Uygulanan ilaçların kontraindikasyonları uygulayıcılar tarafından bilinmeli ve takip edilmelidir. 4
Nebulizasyon bitiminde temizlik için nebulizeri hava hattından ayırın. Hastane ve polikliniklerde; Tek kullanımlık olarak belirtilmiş nebulizer cihazları asla reuse kullanmayın. Evde kullanılan nebulizer; Her kullanımdan sonra nebulizeri parçalara ayırın. Yıkayın ve durulayın. Fazla suyu, kağıt havlu ile çıkarın veya nebulizeri boş çalıştırarak kurutun. Nebulizeri tekrar kullanmadan önce su damlacıklarının olmadığından emin olun. Tüpler (line) ıslak kalırsa potansiyel bakteriyel kontaminasyon riski oluşturur. Nebulizer cihazlar 24 saatte bir değiştirilmelidir. Bir nebulizer sadece bir hasta içindir şeklinde etiketlenmiş ise bir hastada kullanılmalı ve sonra atılmalıdır. Temizlikten sonra kötü / yetersiz kurutma nedeniyle legionella bakterilerinin bulaşma riski olasıdır. Nebulize edilecek ilaçları ışıktan koruyun. Nebulizer ilaçların ambalaj ve blister açıldıktan sonra üretici firma tarafından belirtilmiş saklama koşulları ve imha sürelerine uyun. İnhale edilecek ilaçlar verilmeden hemen önce hazırlanmalı, bekletilmemelidir. Nebulizasyonun her uygulama adımında hastaya eğitim verin. Uygulama notlarını hasta kayıtlarına alın. Bilgi uyumu arttırabilir. Bakım planında devam eden değerlendirme, bakım, müdahaleler ve gözlemlerin kayıtlı olması multidisipliner ekibin diğer üyelerine bildirildiğinin kanıtıdır. Sürekli ve multidisipliner değerlendirme yapılmalıdır. Hastanın rızasını alın, dil ve iletişim ihtiyaçlarını rutin olarak hemşirelik belgelerine kaydedin. Hastalar için ilk dil Türkçe olmayabilir. Görme, işitme veya anlamayı etkileyen engeli olan / becerisi zayıf hastalar olabilir. Hastanın becerisi değerlendirilerek uygun cihaz sağlanmalıdır. Yazılı, ulaşılabilir uygulama kılavuzları oluşturun. Kılavuza uyumu izleyin. Nebulizer kullanımının ve tedavinin değerlendirilmesi için düzenli kontroller yapılmalıdır. KAYNAKLAR 1. Ari A, Hess D, Myers TR, Rau JL. A Guide to Aerosol Delivery Devices for Respiratory Therapists, 2nd Edition. Çevirenler: Öztürk C, Çalışkaner AZ, Can C, Ceylan E, Pekcan S. Solunum Tedavileri Uygulayanlar İçin Aerosol Tedavi Cihazları Rehberi, TÜSAD, 212, s. 54, http://www.irccouncil.org/newsite/members/documents/aerosoldeliveryguideturkishtranslatio n.pdf, Erişim Tarihi: 2 Mart 213. 2. Ulus B, Kurşun F, Doğru D, Yalçın E, Pekcan S, Çobanoğlu N, Özçelik U, Kiper N. Sağlık Çalışanları Nebulizerle Tedaviyi Biliyor mu? Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi 27; : 174 179. 3. The Royal Free Hampstead NHS Trust. Nebulised Drugs (Adult), Guideline for t he Administration of Drugs Via Nebuliser. November 29, www.nuh.nhs.uk/handlers/downloads.ashx?id=617, Erişim Tarihi: 2 Mart 213. 4. The Royal Free Hampstead NHS Trust. Administration of Drugs Via Inhalaers Guideline. November 28. 5. Can C. İlaç Uygulama Yolu Olarak İnhalasyon. TÜSAD İNTEDA, 29. http://www.inteda.net/ilac_uygulamada_inhalasyon.htm, Erişim Tarihi: 12.3.213. 6. Pekcan S. Çocuklarda inhaler tedavi uygulamaları. Solunum 212; 14 (2): 63 72. 5