KİMYA EĞİTİM VE ÖĞRETİMİNDE UYGULANAN ÖĞRETİM YÖNTEMLERİ ETKİN KAVRAM ÖĞRETİMİ ARASINDAKİ İLİŞKİNİN İNCELENMESİ Mehmet M. KÜÇÜK, Mehmet Yetim, Cafer SAKA, Yaşar GENEL YYÜ Eğitim Fakültesi Kimya Öğretmenliği Bölümü VAN ÖZET Van'da görev yapan 76 fen bilgisi öğretmenine fen bilgisi dersinde kimya içerikli konuları işlediklerinde uyguladıkları yöntem ve tekniklerle ve kullandıkları araç gereçlerle ilgi anket soruları yöneltilmiş alınan sonuçlardan daha çok öğretmen merkezli yöntemlerin uygulandığı (% 60-71 anlatım) ve araç-gereçlerden daha çok yazı tahtasının kullanıldığı (% 45-60) bulunmuş ve ayrıca lise I, II ve III. sınıflara (420) kavramlara yönelik sorulan (22 soru) anket sorularına verilen cevaplardan % 52'sinin kavramları karıştırdıkları bu da uygulanan yöntemle öğrenci başarısı arasında paralellik olduğu bulunmuştur. Öğretmen merkezli yöntem ve tekniklerin gerçek öğrenmeyi sağlamadığı ve kavramların ezberlendiğini ve böylece de kavram karışıklığının oluşmasına neden olmaktadır. GİRİŞ Etkin öğretimde uygulanan öğretim yöntemlerinin öğrenme üzerinde büyük bir etkisi vardır (Küçükahmet, 1995; Küçük, 2002; Joyce ve Weil, 1996; Ayas, 1995). Kimya öğretiminde bu daha da önemli olmaktadır. Kimya kavramlarının çoğu somut olmasına karşın bu kavramlar soyut halde verilmektedir. Madde en somut kavramlardan biridir, öğrenciler, verilen eğitim ve öğretim nedeniyle bu kavramı bile tanımlamak, karşılaştırmak ve özelliklerini belirtmek için açık ve net cevaplar vermekte zorlanmaktadırlar. Kimya kavramlarını anlamadaki bu güçlükler, hem uygulanan yöntem ve hem de çeşitli araç, gereç ve deneye baş vurulmaması neden olmaktadır (Howe ve Jones, 1993; Lawson, 1995). Amaçlara ulaşmak için seçilen içerik kadar uygulanan yöntem de çok önemlidir. Hatta çeşitli disiplinlerde meydana gelen gelişmelerin sonucu olarak, geçmişe göre, daha çok bilginin ortaya çıkarılması bir disiplin içinde içerikten çok metoda önem verilmesi sonucunu doğurmuştur. İlköğretim programlarında uygulanan metotlar, belli bir disiplindeki içeriği aktarmayı esas almıştır. Yapılan çalışmalarda uygulanan metotlar bakımından ciddi sayılabilecek gelişmelerin mevcut olmadığı saptanmıştır. Geçmişte yapılan çalışmalar neticesinde imkanların sınırlı olması nedeniyle öğretmenler anlatım metodunun (takrir) dışında başka metotlar uygulamadıkları rapor edilmektedir (MEB, 1972). YÖNTEM Bunun için Van'daki liselerde öğrencilere bazı kavramlarla ilgili ve öğretmenlere de uyguladıkları yöntemle alakalı sorular anket şeklinde yöneltilmiştir. Alınan sonuçlar kavram öğretimi ile uygulanan yöntem arasındaki ilişkiden yararlanılarak öğrenci başarısı değerlendirilmiştir. Anket sekiz değişik lisede (Normal Lise, Süper Lise, A. Lisesi, Özel Anadolu Lisesi, Özel Fen Lisesi) okuyan I, II ve III. sınıf olmak üzere toplam 420 öğrenciye 22 soru, Van Merkez ile Edremit, Gürpınar, Gevaş, Erciş, Özalp ve Saray ilçelerinde eğitim öğretime devam eden ilköğretim okullarında, fen bilgisi dersi veren 76 öğretmene, (VIII. Sınıf) fen bilgisinde kimya konularıyla (Maddenin yapıtaşları, Atomlar ve moleküller, Kimyasal reaksiyonlar, Elementlerin sınıflandırılması ve Nükleer enerji) ilgili olmak üzere kullandıkları araç, gereç ve yöntemlere yönelik anket soruları yöneltilmiştir. Öğretmenlerin materyal olarak kullandıkları araç-gereçleri illerdeki eğitim araçları merkezlerinden temin etme olanakları vardır ve bunlar 15 günlüğüne ödünç verilebilmektedir. BULGULAR Araştırmaya katılan öğretmenlerin büyük çoğunluğu (% 93,4'ü) 1-10 yıl arasında mesleklerinde çalıştıkları ve 10 yıldan daha fazla çalışanlar ise % 6,6 dır. Hizmet içi eğitim kursuna katılanlar % 51,3, dört yıllık fakülte mezunu % 97,4, bölümlere göre dağılımı ise yüzde olarak, fen bilgisi, 11,8, fizik 15,7, kimya 34,2 ve biyoloji 38,3 tür.
Maddenin Yapı Taşları konusu işlenirken, öğretmenlerin en çok uyguladıkları % 57,8'le anlatım ve % 23,6 soru-cevap yöntemi ve destek unsuru olarak; yazı tahtası % 61,8, hareketli film % 11,8, ve laboratuvar malzemesi % 11,8 olmuştur (Tablo 1 ve 2). Tablo 1. Maddenin yapı taşları konusu işlenirken kullanılan yöntem ve teknikler Anlatım 1 1,3 - - 12 15,7 16 21,1 44 57,8 Soru-cevap 1 1,3 4 5,2 10 13,1 15 19,7 18 23,7 Gösteri 3 3,9 4 5,2 5 6,5 2 2,6 - - Gözlem 2 2,6 6 7,8 - - - - - - Yaparak-yaşayarak 4 5,2 - - - - - - - - Tartışma 1 1,3 7 9,2 5 6,5 1 1,3 - - Problem çözme 2 2,6 1 1,3 8 10,8 8 10,8 - - Bireysel Çalışma 5 6,5 1 1,3 1 1,3 - - - - Beyin Fırtınası 1 1,3 1 1,3 1 1,3 1 1,3 - - Dramatik Oyun - - 1 1,3 - - 1 1,3 - - Küme Çalışması 3 3,9 - - - - - - - - Laboratuvar 8 10,8 3 3,9 1 1,3 3 3,9 - - Benzetişim Oyunu - - - - - - 1 1,3 - - Sorgulama ve Keşfetme - - - - 2 2,6 1 1,3 - - Gözden Geçirme - - - - - - - - 1 1,3 Test Teknikleri - - 3 3,9 1 1,3 - - - - Ev Ödevi 3 3,9 2 2,6 4 5,2 - - - - Bilgisayar Destekli Öğre. 2 2,6 1 1,3 - - - - - - Deney metodu 4 5,2 2 2,6 1 1,3 1 1,3 1 1,3 Alan Gezi-Gözlem - - - - - - - - - - Hiçbiri 36 47,4 38 50,5 25 33,1 26 34,1 12 15,7 ÇAU:Çok az uyguluyorum, OAU: Ortanın altında uygul., ODU: Orta düzeyde uygul. OÜU: Ortanın üzerinde uygu., EÇU: En çok uyguluyorum Tablo 2. Maddenin yapı taşları konusunda kullanılan araç ve gereçler F % f % f % f % f % Hareketsiz film projektör 9 11,8 3 3,9 3 3,9 - - 5 6,5 Hareketli film projektör - - 1 1,3 - - - - - - Tele-video ilgili kasetler 1 1,3 1 1,3 2 2,6 - - - - Bilgisayar öğretim yazılım 3 3,9 3 3,9 - - - - - - Grafik-Resim-afiş-harita 4 5,2 4 5,2 1 1,3 1 1,3 7 9,2 Kulağa hitap eden araçlar 5 6,5 3 3,9 1 1,3 2 2,6 - - Laboratuvar malzemeleri 3 3,9 4 5,2 4 5,2 - - 4 5,2 Numuneler 1 1,3 2 2,6 1 1,3 5 6,5 - - Yazı tahtası 2 2,6 - - 4 5,2 7 9,2 47 61,8 Bülten tahtası 1 1,3 1 1,3 - - - - - - Mercek - - 3 3,9 - - 2 2,6 - - Mikroskop - - - - 2 2,6 2 2,6 3 3,9 Hiçbiri 47 62,2 51 67,5 58 76,6 57 75,4 8 10,8 ÇAK:Çok az kullanıyorum, OAK: Ortanın altında kullan., ODK: Orta düzeyde kullan.. OÜk: Ortanın üzerinde kullan., EÇU: En çok kullan.
Öğretmenler element ve izotoplar konusunu işlerken en çok % 64,5 anlatım, % 26,3'le soru cevap metotlarını kullanırken, problem çözme % 10,5'la ortanın altında ve en çok kullanılan araçgereçler yazı tahtası % 59,2, grafik-resim % 17,1'le orta düzeyde, laboratuvar malzemesi % 6,5'la çok az uyguladıklarını belirtmişlerdir. Öğretmenler, atomlar arası bağlar konusunu işlerken en çok uyguladıkları yöntem ve teknikler: anlatım % 54, soru cevap % 26,3, problem çözme (ortanın üzerinde) % 6,5 ve kullanılan araçgereçler yazı tahtası en çok % 63,2, laboratuvar malzemesi (en çok) % 6,6 olduğunu ifade etmişlerdir. Bileşikler-moleküller-iyonlar konusu işlenirken uygulanan yöntem ve teknikler: anlatım % 43,4, soru cevap % 21,5 ve problem çözme ortanın üzerinde % 19,7 ve kullandıkları araç ve gereçlerse: yazı tahtası en çok % 60,6, laboratuvar malzemesi en çok % 15,7 olduğu ifade edilmiştir. Tablo 3. Çözeltiler konusu işlenirken kullanılan yöntem ve teknikler Anlatım 1 1,3 3 3,9 8 10,8 6 7,8 30 39,7 Soru-cevap 4 5,2 5 6,5 7 9,2 14 18,4 7 9,2 Gösteri 1 1,3 4 5,2 4 5,2 1 1,3 2 2,6 Beyin Fırtınası 1 1,3 1 1,3 Test Teknikleri 1 1,3 4 5,2 2 2,6 - - - - Ev Ödevi 3 3,9 4 5,2 9 11,8 - - - - Deney metodu - - 3 3,9 2 2,6 7 9,2 16 21,1 Tablo 4. Çözeltiler konusu işlenirken kullanılan araç ve gereçler Grafik-Resim-afiş-harita - - 3 3,9 6 7,8 5 6,5 - - Laboratuvar malzemeleri 1 1,3 9 11,9 7 9,2 9 11,9 29 38,2 Yazı tahtası 2 2,6 - - 5 6,5 12 15,8 28 36,9 Numuneler 3 3,9 3 3,9 6 7,9 7 9,2 4 5,2 Çözeltiler konusu işlenirken uygulanan yöntem ve teknikler: anlatım % 39,7, deney % 21,1, soru cevap % 9,2 (en çok) ve kullandıkları araç ve gereçlerse: yazı tahtası en çok % 36,9, laboratuvar malzemesi en çok % 38,2 olduğu anketlerden bulunmuştur (Tablo 3 ve 4). Tablo 5. Asitler-bazlar-tuzlar konusu işlenirken kullanılan yöntem ve teknikler Anlatım 3 3,9 3 3,9 9 11,8 6 7,8 31 40,8 Soru-cevap 2 2,6 2 2,6 9 11,8 11 14,4 10 13,2 Gösteri 1 1,3 1 1,3 3 3,9 2 2,6 1 1,3 Tartışma - - 5 6,5 6 7,8 - - - - Problem çözme - - 3 3,9 - - 5 6,5 3 3,9 Beyin Fırtınası 2 2,6 1 1,3 - - - - - - Ev Ödevi - - 3 3,9 6 7,9 - - - - Dramatik oyun 7 9,2 - - - - - - - - Laboratuvar 1 1,3 3 3,9 5 6,5 10 13,1 10 13,1 Test Teknikleri 1 1,3 2 2,6 1 1,3 - - - - Ev Ödevi - - 3 3,9 6 7,9 - - - - Deney metodu - - 3 3,9 4 5,2 9 11,7 14 18,4
Öğretmenler asitler-bazlar-tuzlar konusunu işlerken en çok % 40,8 anlatım, % 18,4 deney, % 13,2 soru cevap, % 9,2 dramatik oyun, % 6,5 da tartışma metodunu ve en çok destek unsuru olarak araç ve gereçleri % 38,2 yazı tahtası ve laboratuvar malzemeleri, orta düzeyde % 7,8 kullandıklarını ifade etmişlerdir (Tablo 5 ve 6). Tablo 6. Asitler-bazlar-tuzlar konusu işlenirken kullanılan araç ve gereçler Grafik-Resim-afiş-harita 1 1,3 5 6,5 6 7,9 3 3,9 - - Laboratuvar malzemeleri 1 1,3 6 7,9 12 15,7 9 11,8 29 38,2 Yazı tahtası 3 3,9 3 3,9 5 6,5 10 13,1 29 38,2 Numuneler 2 2,6 4 5,2 7 9,2 11 14,4 2 2,6 Fiziksel ve kimyasal olaylar konusu işlenirken en çok % 39,4 anlatım, % 15,7 deney, % 14,4 soru cevap metodu ve en çok kullandıkları araç ve gereçler, % 47,4 yazı tahtası, % 25 laboratuvar malzemeleri, orta düzeyin üstünde % 6,5 hareketsiz film projektör olduğu belirtilmiştir. Öğretmenler, reaksiyonlarda ısı alış verişi konusunu işlerken en çok % 51,3 anlatım, % 10,5 soru cevap, % 7,9 deney metodu ve en çok destek unsuru olarak araç ve gereçleri % 55,3 yazı tahtası, % 26,3 laboratuvar malzemeleri, orta düzeyin üstünde % 7,9 numuneler kullandıklarını belirtmişlerdir Öğretmenler, reaksiyonlarda kütlenin korunumu konusunu işlerken en çok % 48,7 anlatım, % 21,1 orta düzeyin üzerinde soru cevap % 17,1 problem çözme metodunu ve en çok destek unsuru olarak araç ve gereçleri % 59,3 yazı tahtası, % 17,1 laboratuvar malzemeleri, orta düzeyde % 7,9 grafik-resim-afiş kullandıklarını ifade etmişlerdir. Radyoaktiviteden yararlanma konusu işlenirken uygulanan yöntem ve teknikler: anlatım % 69,7 (en çok), soru cevap % 31,5 (orta düzeyin üstünde), tartışma % 14,4 (orta düzeyde) ve araç ve gereçlerse: yazı tahtası en çok % 59,2, grafik-resim % 10,5 (orta düzeyde) olduğu ifade edilmiştir. Radyoaktif maddelerin zararları ve korunma konusu işlenirken uygulanan yöntem ve teknikler: anlatım % 63,2 (en çok), soru cevap % 26,3 (orta düzeyin üstünde), tartışma ve ev ödevi aynı seviyede % 9,2 (orta düzeyde) ve araç ve gereçlerse: yazı tahtası en çok % 55,6, grafik-resim % 14,4 (orta düzeyde) olduğu ifade edilmiştir. Öğretmenlerin yöntem ve teknikleri uygulamama nedenleri ise; yapılan anketten % 90,7'si gibi büyük çoğunluğu uygulaması gerektiğine inandığı ancak uygulayamadığı yöntem ve tekniklerin olduğunu belirtmektedirler. Öğretmenlerin yöntem ve teknikleri uygulayamama nedenleri arasında yönteme uygun araçgerecin olmayışı % 26,5, süre azlığı % 23,6 ve ortamın uygun olmayışı % 21 bunların toplamı % 71,1'e karşılık gelmektedir. Bu öğretmenlerin üzerlerine düşenleri yapmadığı ve görevini benimsemediğini ortaya koymaktadır. Öğretmenlerin % 96 gibi büyük bir kısmı kullanması gerektiğine inandığı fakat kullanamadığı araç-gereçlerin olduğunu belirtmektedir. Öğretmenlerin araç-gereç kullanmama nedenleri arasında araç-gereç yetersizliği ve araca uygun materyalin olmayışı % 38'lik bir oranla ön plana çıktığı görülmektedir. Bu aynı zaman da araç gereçlerin olma oranın % 62 olduğunu göstermektedir. Kaynak kitap yetersizliği % 15,8'dir. Öğrencilerin % 50,62'si kaynama sırasında atomlar arası bağların koptuğunu, % 49,66'si kaynama sıcaklığının madde miktarına bağlı olduğunu, % 51,37'si ısıyla sıcaklığı karıştırdığı, % 89,54'ü ısı ve sıcaklığın eşanlamlı olduğunu, % 52,38'i bir iletken üzerindeki elektron akışının kimyasal bir olay olduğunu, bunu test eden soruda % 50,68'nin doğru olmayan seçenekleri seçtikleri, % 31,74'ü kaynamakta olan su ile beraber iyonların da buharlaştığını, bunu test eden soruda ise % 54,35'inin doğru cevabı seçmediği, çözelti denildiğinde % 85,0'nin bir katının bir sıvıda çözünmesi sonucu elde edilen karışım olduğunu, bunu test eden soruda % 41,58'nin yanlış seçenekleri cevapladığı
belirlenmiştir. Asitlerle ilgili kavramlarda, kuvvetli asit kavramını HCl ile eşleştiren % 32,33, doğru cevaplayanlar sadece % 3,7, bunu test eden soruda doğruyu cevaplayanlar % 17,73, asitlik kuvvetini hidrojen iyonu sayısıyla eşleştirenlerin yüzdesi 38,7, asitliğin çözücüye bağlı olmadığını bildirenlerin yüzdesi 51,62, bunu test eden soruda % 57,85'i yanlış seçenekleri işaretlemişlerdir. Bazlarla ilgili alınan sonuçlar da asitlere benzemektedir. SONUÇ Öğretmenlerin çeşitli konularda uyguladıkları metotlar; anlatım yöntemi % 60-71, laboratuvar kullanımı konusuna göre % 0-11, bilgisayar destekli öğretim % 0-2, bireysel çalışma yöntemi % 0-4, beyin fırtınası yöntemi % 0-2, tartışma yöntemi % 6-11, problem çözme yöntemi % 10-14, soru-cevap yöntemi % 7-11, yaparak-yaşayarak % 0-6 arasında değişmektedir. Sorgulama ve keşfetme metodu hiç kullanılmamaktadır. Kullanılan araç-gereç bakımından en çok yazı tahtası kullanılmaktadır, bununla ilgili sonuçlar; yazı tahtası % 45-60, laboratuvar malzemeleri % 10-21, hareketli film projektör % 0-11, grafik-resim-afiş % 0-15 arasında değişmektedir. En fazla anlatım yöntemi ve araç olarak da yazı tahtası kullanıldığından kavram kargaşası % 50'nin üzerinde gerçekleşmektedir. Buna, öğretmen merkezli yöntemlerin daha çok uygulanması neden olduğu söylenebilir. 30 yıl önce de aynı yöntemler daha çok uygulanmaktaydı (MEB, 1972). ÖNERİLER Geleneksel yöntemleri bırakmak için öğretmenlerin hizmet içi kurslarla deneyli öğretim, model kullanma ve kendi kendine öğrenme konusunda ilave olarak araç gereçler konusunda eğitimden geçirilmeleri gerekmektedir. Ayrıca özellikle görsel araçlarla, etkin eğitim ve öğretim nasıl olması gerektiğini ortaya koyan örnek dersler verilmesi sağlanmalıdır. Çok gelişmiş liseler de bile öğrencilerin laboratuvar kullanımı oldukça azdır. Öğrencilerin 11 yıllık eğitimlerinde çoğu kavramları bilmedikleri, hepsini geriye bıraktıkları ve sonra da öğrenmedikleri anlaşılmaktadır. Sanırım testlere dayalı, ezbere ve düşünmeyi ön plana çıkarmayan sistemin yeniden gözden geçirilmesi gerekmektedir. Kitaplarda içerik oldukça kısıtlanmış ve önemli konu ve kavramların açıklanması oldukça azdır ve özellikle açıklatıcı şekil ve resimler çok azdır. Bunlara öğretmen merkezli bir eğitim ve öğretim de eklenince başarısızlık daha da fazla olmaktadır. Konuyla alakalı öğrencileri gözlem yapmaya yönelten ödevlerin verilmesi ve özellikle örnek bilim adamlarının yaşantılarını konu edinen kitapları okumaları sağlanmalıdır. Özellikle kendi kendine öğrenme ve düşünme teşvik edilmelidir. KAYNAKLAR Ayas, A.(1995). Fen bilimlerinde program geliştirme ve uygulama teknikleri üzerine bir çalışma. H.Ü. Eğt. Fak. Dergisi, 1995, S. 11, 149. Howe, A.C. and Jones, L. (1993). Engaging Children in Science, Upper Saddle River, New Jersy. Joyce, B and Weil, M. (1996). Models of Teaching, Allyn and Bacon, fifth ed., Boston. Küçük, M.M. (2002). Chemical education in Turkey, Energy Edu Sci and Technology, 9(1), 43. Küçükahmet, L.(1995). Genel Öğretim i, Gazi Büro Kitapevi, Ankara Lawson, A.E.(1995). Science Teaching, Wadsworth Publishing Company, California. Orta Öğretim Programlarındaki Yönelmeler, Talim ve Terbiye Dairesi Yayınları, No: 16, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1972.