KLİNİKLER İÇİN DENETİMLİ SERBESTLİK UYGULAMASI (DENETİMLİ SERBESTLİK BAĞIMLILIK PROGRAMI) Uygulayıcı Kılavuzu

www.samba.info.tr

2

KLİNİKLER İÇİN DENETİMLİ SERBESTLİK UYGULAMASI (DENETİMLİ SERBESTLİK BAĞIMLILIK PROGRAMI) Uygulayıcı Kılavuzu (Bu program Denetimli Serbestlikle ilgili yasal mevzuata uygun olarak geliştirilmiştir) Hazırlayan Kültegin Ögel Web sitesi www.samba.info.tr İletişim Prof. Dr. Kültegin Ögel ogelk@ogelk.net Önerilen Kaynak Gösterme Biçimi Ögel K. Sigara, Alkol ve Madde Bağımlılığı Tedavi Programı (SAMBA) - Klinikler için Denetimli Serbestlik Uygulaması Uygulayıcı Kılavuzu. Yeniden Yayınları, İstanbul, 2014 Dikkat! Sadece eğitim alanlar bu programı uygulayabilir İzin almadan bir kısmı veya tümü çoğaltılamaz 3

İÇİNDEKİLER Uygulayıcıya notlar 5 Oturum 1: Bağımlılık yapan maddeler ve etkileri (Uyuşturucu/Uyarıcı maddeler ve etkileri 9 Oturum 2: Beyin ve bağımlılık (Bağımlılık kavramı) 19 Oturum 3: Bağımlılığın gelişim süreci (Motivasyon Kazandırma) 29 Oturum 4: Bağımlılığa yol açan etkenler (Duygu, düşünce ve davranış döngüsü) 37 Oturum 5: Bağımlılığın özellikleri (Tekrar kullanmaya başlamayı önleme) 45 Oturum 6: Bağımlılığın gelişimini önlemek (İyileşmek) 51 Uygulayıcılar için kaynak bilgi 59 Bağımlılık ve ilişkili kavramlar 61 Bağımlılıkta tedavi 65 Değişim süreci ve tedaviye hazır olmak 75 Görüşme teknikleri 79 Bağımlılıkta yinelemeyi (kaymayı) önleme 87 Bağımlılık yapan maddeler 95 Yararlı web siteleri 105 4

UYGULAYICIYA NOTLAR Programın amacı Bu programın amacı; Denetimli Serbestlik kapsamında hastaneye yönlendirilen alkol-madde kullanıcılarını bilgilendirmektir. Hedef grubu Bu programa uyuşturucu, uyarıcı ve uçucu maddeler ile alkol kullanım sorunları nedeniyle Denetimli Serbestlik tedbiri uyarınca hastaneye yönlendirilen kişiler alınacaktır. Kimler uygulayabilir? Bu programı sadece eğitim almış kişiler uygulayabilir. Uygulamadan önce www.samba.info.tr sitesinde yer alan linkten girerek, eğitimin uygulaması hakkındaki bilgilendirmelere bakabilirsiniz. Başlamadan önce... Önce metni okumanızı, eğitim sırasında ise saydamları kullanmanızı öneririz. Saydamlar metni takip etmekte ve bir anlamda size hatırlatıcı özellikler taşımaktadır. Temel bilgiler Bu program bir bilgilendirme programıdır. Oturumlar ortalama olarak 45 dakika ile 1 saat arasında sürmektedir. Denetimli Serbestlik yükümlülerinin büyük çoğunluğu bağımlı olmadığını düşündüğü için genelde üçüncü şahıs dili kullanılmıştır. Açık bir grup olup, herhangi bir oturumdan kişi programa alınabilir. Oturumlara katılım sayısı, oturumlardaki uyum düzeyi, negatif gelen idrar sayısı ve yapılan ödev sayıları kişiler hakkındaki nihai değerlendirme için gerekli kaynakları sağlayacaktır. Yükümlünün oturumların hepsine katılması beklenir. Her oturumda yapılması gerekenler Grup kurallarını hatırlatın Gruba yeni gelen bir kişi varsa, onu diğer kişilere tanıtın Yeni gelenler varsa, denetimli serbestlik hakkında bilgilendirin Ödevleri toplayın Öneriler Grup kurallarını her oturumdan önce tekrarlamanız ve duvara asılı tutmanızı öneririz. 5

Tüm oturumları tamamlayan kişilere rehberin sonunda yer alan Katılım Sertifikasını imzalayarak vermeniz yararlı olacaktır. Oturumlar sonunda bilgi notlarını çoğaltıp yükümlülere dağıtmanız önerilir Grup kuralları Uyulması gereken grup kuralları şunlardır: Alkol veya uyuşturuculardan uyarıcı tarzda söz etmemek Gizliliği korumak (burada konuşulanlar burada kalır) Oturumu sonuna kadar takip etmek Başkalarının sözünü kesmemek Başkalarına tehdit edici sözler söylememek veya davranışlarda bulunmamak Hiç kimseye aşağılayıcı söz veya davranışlarda bulunmamak, hakaret etmemek Herkesin aynı fikirde olmayabileceğini kabul etmek Madde etkisi altında gruba gelmemek Büyük boy çoğaltabilmeniz için aşağıda grup kuralları tam sayfa olarak da verilmiştir. Denetimli Serbestlik Hakkında Bilgilendirme Her oturumun başında denetimli serbestlik ile ilgili aşağıdaki bilgilendirmeyi yapın. Temel ilkeler Bu program altı hafta sürelidir Her hafta bu programa katılmak zorunludur. Geç kalanlar o oturuma katılmamış sayılır Programı kimler tamamlamış sayılır? İdrar tetkiklerinde uyuşturucu veya maddeye rastlanmayanlar Programa düzenli katılanlar Program sırasında verilen ödevleri yapanlar Programı tamamlamayanlar Bağımlılık tedavi merkezlerine yönlendirilirler ve durum denetimli serbestlik bürosuna bildirilir Sağlık kurumu programa uymayanlar hakkında bildirim yapmakla zorunludur. Bu zorunluluk kanun tarafından düzenlenmiştir. 6

GRUP KURALLARI Alkol veya uyuşturuculardan uyarıcı tarzda söz etmemek Gizliliği korumak (burada konuşulanlar burada kalır) Oturumu sonuna kadar takip etmek Başkalarının sözünü kesmemek Başkalarına tehdit edici sözler söylememek veya davranışlarda bulunmamak Hiç kimseye aşağılayıcı söz veya davranışlarda bulunmamak, hakaret etmemek Herkesin aynı fikirde olmayabileceğini kabul etmek Madde etkisi altında gruba gelmemek 7

8

OTURUM 1 BAĞIMLILIK YAPAN MADDELER VE ETKİLERİ (Uyuşturucu/Uyarıcı Maddeler ve Etkileri) Amaç Bağımlılık yapan maddeler ve etkileri hakkında bilgilendirmek Temel mesajlar Her madde bağımlılık yapabilir Her maddenin farklı yan etkileri vardır Alkolün de bir sınırı vardır Materyal Niyet alıştırması kartları 9

10

Açılış Öncelikle herkese "merhaba" deyin ve biraz sohbet edin. İlk kez gelenler varsa, grupla tanıştırın, program ile ilgili bilgi notunu verin. İsim kayıt listesini dağıtın ve toplayın Grup kuralları ve denetimli serbestlik süreci ile ilgili bilgilendirme yapın. Ödevleri toplayın, ödevlerini paylaşmak isteyen varsa, paylaşmalarına izin verin. Uygulama 1 Niyet çekme alıştırması Ekte yer alan soruları kesin, katlayın ve bir kutuya koyun. Sırayla herkese kutudan bir soru seçmesini ve yanıtlamasını isteyin. Yanıtı bilemezse, soruyu diğer katılımcılara yönlendirin. Yorum yapmadan dinleyin. Daha sonra sorunun numarasına bakıp, ek 2'de yer alan yanıt anahtarı altındaki doğru yanıtı okuyun ve tartışın. Vurgulayın Her madde bağımlılık yapabilir Her maddenin farklı yan etkileri vardır Uygulama 2 Alkolün sınırları "Ahmet her akşam 3 duble rakı içiyor. Kullandığı alkol miktarı riskli midir? " sorusuyla başlayın. Fiziksel ve ruhsal riskleri kast ettiğinizi vurgulayın. Yanıtları aldıktan sonra saydam yardımıyla haftalık ve günlük sınırları açıklayın. Önce bir ölçü kavramını anlayalım Bir tek (yarım duble) rakı, votka, viski vb = 1 ölçü Bir kadeh şarap = 1 ölçü Bir büyük kutu bira = 1 ölçü Haftalık sınırlar Erkekler için haftada toplam 21 ölçüden fazlası risklidir Kadınlar için haftada toplam 14 ölçüden fazlası risklidir Günde Erkekler günde 3-4 ölçüden fazlası içmemelidir Kadınlar günde 2-3 ölçüden fazlası içmemelidir Ama... Haftada en az 2 gün alkol alınmamalıdır Aşağıdaki durumlarda alkolün hiç içilmemesi gerektiği vurgulanmalıdır Bağımlılık Gebelik Araç kullanımı Çalışırken 11

Ödevin verilmesi Çevrelerinde uyuşturucu madde kullananlarda en sık gördükleri 3 adet sorunu bir kağıda yazıp getirmelerini isteyin. Ödevlerin denetimli serbestlik konusunda verilecek kararlarda bir yeri olduğunu vurgulayın. Kapanış Herkese tek tek; akıllarında bu oturumdan ne kaldığını sorun ve tartışın Uygunsa bilgi notunu dağıtın 6 oturumu tamamlayan varsa, katılım sertifikalarını dağıtın Oturumlara katılmanın ve ödevleri yapmanın öneminin vurgulayın Daha sonraki oturumun gün, saat ve yerini bildirin 12

Ek 1 NİYET ÇEKME ALIŞTIRMASI KARTLARI 1. Esrar kimyasal madde içerir mi? -------------------------------------------------------------------------- 2. Esrar bağımlılık yapar mı? -------------------------------------------------------------------------- 3. Esrar sadece psikolojik bağımlılık mı yapar? -------------------------------------------------------------------------- 4. Esrar kullanılmadığı zaman ortaya çıkan yoksunluk (harmanlık) belirtileri nelerdir? -------------------------------------------------------------------------- 5. Esrarın yoksunluğu ne kadar sürer? -------------------------------------------------------------------------- 6. Esrar öğrenme ve hafıza üstüne olumlu etki yapar mı? -------------------------------------------------------------------------- 7. Esrar panik atağa iyi gelir mi? -------------------------------------------------------------------------- 8. Niye sigara serbestte, esrar değil? -------------------------------------------------------------------------- 9. Esrar akıl hastalığına yol açar mı? -------------------------------------------------------------------------- 10. Bonzai, jamaican olarak adlandırılan maddeler; esrara göre 5 kat daha fazla mı yan etki yaratırlar? -------------------------------------------------------------------------- 11. Bonzai ve jamaican neden ölüme yol açıyor? 13

-------------------------------------------------------------------------- 12. Bonzai ve jamaican doğal mıdır? -------------------------------------------------------------------------- 13. Kokain cinsel iktidarı artırır mı? -------------------------------------------------------------------------- 14. Kokain akıl hastalığına yol açar mı? -------------------------------------------------------------------------- 15. Taş, kokainden daha az mı bağımlılık yapar? -------------------------------------------------------------------------- 16. Kokain damarlara nasıl etki eder? -------------------------------------------------------------------------- 17. Ekstazi yani şeker serotonin içerdiği için kaygıyı azaltır mı? -------------------------------------------------------------------------- 18. Ekstazinin ölüm tehlikesi var mıdır? -------------------------------------------------------------------------- 19. LSD'nin bir zararı var mı? -------------------------------------------------------------------------- 20. Kodein maddesi de eroin midir? -------------------------------------------------------------------------- 21. Eroin bağımlılığından kurtulan var mıdır? -------------------------------------------------------------------------- 22. Eroin bağımlısı eroin kullanımını bıraktığı zaman ortaya çıkan kriz öldürücü müdür? -------------------------------------------------------------------------- 14

23. Bir uyuşturucu madde ne kadar zamanda beyinden atılır? -------------------------------------------------------------------------- 24. Uyuşturucu maddeler haz veriyor, bunun neresi kötü? -------------------------------------------------------------------------- 25. Eroin yoksunluğu ne kadar sürer? -------------------------------------------------------------------------- 26. Hangi uyuşturucu maddeler en çok depresyona yol açar? 15

Ek 2 NİYET ÇEKME ALIŞTIRMASI YANIT ANAHTARI 1. Esrar kimyasal madde içerir mi? Evet. Esrarda 400 den fazla (kimisine göre 483) kimyasal madde tespit edilmiş. ancak hint keneviri nitrojen içermediği için bunların sadece 80 i tam olarak tanımlanabilmiştir. Bunlar arasında tetrahidrocanabinol, canabidiol, aldehit, lakton, fenol, flavanoid, terpen, fenol sayılabilir. 2. Esrar bağımlılık yapar mı? Evet. Her maddenin bağımlılık potansiyeli farklıdır. Esrar da bağımlılık yapar. 3. Esrar sadece psikolojik bağımlılık mı yapar? Hayır. Hem biyolojik hem de psikolojik bağımlılık yapar. 4. Esrar kullanılmadığı zaman ortaya çıkan yoksunluk (harmanlık) belirtileri nelerdir? Rahatlayamama, gevşeyememe, uykusuzluk, sinirlilik gibi ciddi yoksunluk belirtileri vardır. 5. Esrarın yoksunluğu ne kadar sürer? 6-8 hafta sürebilir. Bu nedenle genelde esrarı bırakanlar, bir ay sonra başlama ihtiyacı hissederler. 6. Esrar öğrenme ve hafıza üstüne olumlu etki yapar mı? Hayır. İlk kullanıldığında öğrenme ve hafızayı artırsa bile, uzun süre kullananlarda tam tersi etki yapar. Bu etki 25 yaş öncesi kullanmaya başlayanlarda kalıcı olabilir. 7. Esrar panik atağa iyi gelir mi? Hayır. İçildiği zaman hafifçe azalmaya yol açar ama kandan çekilmeye başlayınca tersine panik atak şiddetini artırır. 8. Niye sigara serbestte, esrar değil? Sigara fiziksel sorunlara yol açar ama insanlar işlerini yapabilir ve sorumluluklarını yerine getirebilirler. Ancak esrar kullananlar, bir süre sonra sorumluluklarını yerine getiremez hale gelmektedir. 9. Esrar akıl hastalığına yol açar mı? Evet. Esrar kullananlarda akıl hastalığı gelişme riski, kullanmayanlara göre 6.8 kat daha fazladır. 10. Bonzai, jamaican olarak adlandırılan maddeler; esrara göre 5 kat daha fazla mı yan etki yaratırlar? Hayır. Bu maddeler, esrardan 14-90 kat daha güçlüdür. 11. Bonzai ve jamaican neden ölüme yol açıyor? Kalp ve böbrek yetmezliği yarattığı için ölümlere neden olmaktadır. 12. Bonzai ve jamaican doğal mıdır? Hayır. Esrar gibi etki eden sentetik maddelerdir. 16

13. Kokain cinsel iktidarı artırır mı? Hayır. Kokain cinsel isteği artırır ama daha sonra iktidarsızlık yapar ve bunun düzelmesi en az 2 yıl alır. 14. Kokain akıl hastalığına yol açar mı? Evet. Özellikle şüphelerle seyreden bir akıl hastalığına yol açabilir. Bu hastalık kalıcı da olabilir. 15. Taş, kokainden daha az mı bağımlılık yapar? Hayır. Taşın bağımlılığı çok fazladır. 16. Kokain damarlara nasıl etki eder? Damarları kastığı için damarlarda tıkanma ve buna bağlı beyin veya akciğer felci oluşturabilir. 17. Ekstazi yani şeker serotonin içerdiği için kaygıyı azaltır mı? Hayır. Ekstazi kullanan bazı kişilerde panik atak sık görülür. 18. Ekstazinin ölüm tehlikesi var mıdır? Evet. Bedenin su dengesini bozduğu için ani kalp sorunlarına yol açar ve ölüme sebep olabilir. Özellikle bir gecede birden fazla ekstazi kullananlarda bu durum sıktır. 19. LSD'nin bir zararı var mı? En önemli zararı akıl hastalığına yol açmasıdır. Kalıcı olarak şizofreniye neden olabilir. 20. Kodein maddesi de eroin midir? Evet. Bazı ilaçların içinde bulunan kodein de eroin ile aynı kimyasal yapıya sahiptir ve benzeri etki gösterir. 21. Eroin bağımlılığından kurtulan var mıdır? Evet. Bağımlılık tedavisinin kurallarına uyan bir çok kişi eroinden kurtulabilmiştir. 22. Eroin bağımlısı eroin kullanımını bıraktığı zaman ortaya çıkan kriz öldürücü müdür? Hayır. Öldürücü değildir. 23. Bir uyuşturucu madde ne kadar zamanda beyinden atılır? En erken 3 ay sonra kaybolmaya başlar. 24. Uyuşturucu maddeler haz veriyor, bunun neresi kötü? Haz kalıcı değildir. Bir süre sonra kişi kullansa bile haz alamaz hale gelir. 25. Eroin yoksunluğu ne kadar sürer? İlk 15 gün zordur ancak 1 aya kadar uzayabilir. 26. Hangi uyuşturucu maddeler en çok depresyona yol açar? Esrar, ekstazi ve kokain çok sık depresyona yol açar. 17

BAĞIMLILIK YAPAN MADDELER VE ETKİLERİ Alkol uzun süre kullanıldığında Karaciğer hasarına, iktidarsızlığa, uyku bozukluğuna, damar tıkanıklığı ve kalp krizine, bunamaya, bacak ağrısına ve felce yol açabilir Esrarın etkileri Akciğer kanseri, bronşit, astım Bellekte bozulma, kolay unutma Öğrenme yeteneğinin azalması Kaygı, huzursuzluk, panik atak Tembellik, isteksizlik Şüphecilik (Paranoya) İçenlerde şizofreni görülme riski, içmeyenlere göre 7 kat fazladır Esrar bırakıldığı zaman ortaya çıkan belirtiler... Sinirlilik Gerginlik Uykusuzluk İştahsızlık Esrarın kesilme belirtileri 6 haftaya kadar uzayabilir. Sentetik esrar (bonzai, jamaican) etkileri Etkileri esrar benzer ama esrarda 14-90 kat daha güçlüdür. Bağımlılık potansiyeli çok yüksektir. Kalp ve böbrek hastalıklarına bağlı ölüme yol açabilir. Farklı kimyasal yapılarda olabildiği için, yan etkileri tam olarak bilinmemektedir Eroin, kodein, morfin, metadon gibi opiyatlar yüksek doz alındıklarında yol açtıkları sorunlar... Tepkisizlik Yavaş solunum Beden ısısında düşme Kalp atışlarının yavaşlaması Tansiyon düşüklüğü Koma ve ölüm Yüksek doz alındığında hemen hastaneye gidilmelidir. Soğuk duşun etkisi yoktur. Opiyatlar kesildiği zaman ortaya çıkan belirtiler İlk 15 günden sonra kesilme belirtileri azalır. Opiyatların kesilmesi ölüme yol açmaz. Belirtiler 1 aydan uzun sürebilir. Opiyat kesilmesi belirtileri 1 aydan uzun sürebilir Kokain ve taş yüksek doz alındığında Çarpıntı Yüksek tansiyon Sinirlilik Saldırganlık Yerinde duramama Huzursuzluk Göğüs ağrısı Kas zayıflığı Solunum güçlüğü Koma Kokain ve taşın yarattığı olumsuz sonuçlar Burunda kanama ve delinme Akciğerlerde hasar Tikler Migren benzeri baş ağrıları Beyin damarlarında tıkanma veya kanamaya bağlı felç Boşalmada gecikme Ekstazi kullanımı sonucu Panik ataklar, depresyon, hayal görme, uyku sorunları, bedenin aşırı ısınması, ani ölüm, aşırı sıvı kaybı ortaya çıkabilir. Ekstazi kullanımı bir süre sonra kişi ekstazi kullanmaya devam etse bile ağır depresyona yol açabilir. Uzun süre ekstazi kullananlarda Hiçbir şeyden zevk alamama, ekstazi olmadan eğlenememe, kulaklarda çınlama veya beyinde sesler ortaya çıkabilir. Kişi ekstazi kullansa bile bir süre sonra eğlenememeye başlar 18

OTURUM 2 BEYİN VE BAĞIMLILIK (Bağımlılık Kavramı) Amaç Bağımlılığın bir beyin hastalığı olduğunu anlatmak ve insanın madde kullanımını kontrol edemeyeceğini vurgulamak Temel mesajlar Bağımlılık bir beyin hastalığıdır Beynimiz bize tuzaklar kurar Bu tuzaklara karşı hazırlıklı olmak gerekir Materyal Beyin ve bağımlılık filmi Filmin oynatılabileceği bir araç (Bilgisayar, DVD oynatıcı vb) Hoparlör 19

20

Açılış Öncelikle herkese "merhaba" deyin ve biraz sohbet edin. İlk kez gelenler varsa, grupla tanıştırın, program ile ilgili bilgi notunu verin. İsim kayıt listesini dağıtın ve toplayın Grup kuralları ve denetimli serbestlik süreci ile ilgili bilgilendirme yapın. Ödevleri toplayın, ödevlerini paylaşmak isteyen varsa, paylaşmalarına izin verin. Uygulama Beyin ve Bağımlılık 1. Filmi oynatın Beyin ve Bağımlılık isimli filmi oynatın. Eğer sürekli seyretmekten sıkılırlarsa, uygulama 2 ye geçip tartışma yapabilirsiniz, ondan sonra filme kaldığı yerden devam edin. 2. Düşündürtün Film bittikten sonra aşağıdaki soruları sorunuz. -Filmi özetler misiniz? -Filmden aklınızda en çok ne kaldı, en çok ne dikkatinizi çekti? 3. Vurgulayın Bağımlılık bir beyin hastalığıdır Alkol ve uyuşturucuya alışan beyin insana tuzaklar hazırlar. Örneğin; bir kereden bir şey olmaz, arkadaşların yanına gideyim ama içmem gibi yanlış düşünceleri kişinin aklına sokar. Amacı alkol veya uyuşturucuya kavuşmaktır. Bu nedenle beynin bize hazırladığı tuzaklara karşı hazırlıklı olmak gerekir Ödevin verilmesi Alkol veya maddenin insanın beyninde yarattığı 3 etkiyi bir kağıda yazarak bir sonraki oturuma getirmelerini isteyin. Ödevlerin denetimli serbestlik konusunda verilecek kararlarda bir yeri olduğunu vurgulayın. Kapanış Herkese tek tek; akıllarında bu oturumdan ne kaldığını sorun ve tartışın Uygunsa bilgi notunu dağıtın 6 oturumu tamamlayan varsa, katılım sertifikalarını dağıtın Oturumlara katılmanın ve ödevleri yapmanın öneminin vurgulayın Daha sonraki oturumun gün, saat ve yerini bildirin 21

Bu oturumda dikkat edilmesi gereken noktalar Filmi izletirken aralarda durdurup bilgi vermek faydalı olabilir. Grup üyeleri film sırasında paylaşımda bulunmak isterlerse film durdurulabilir. Filmin sonunda grup üyelerine film hakkındaki düşünceleri sorulmalı ve film üzerine konuşulmalıdır. Beynimizi kontrol etmenin elimizde olduğu, bunun için çaba sarf etmemiz gerektiğini vurgulayın. "Demek beynim hasta, o zaman benim yapacağım bir şey yokmuş" düşüncesinin önüne geçilmelidir. 22

EK 1 Beyin ve bağımlılık filminin senaryosu Beynimiz nasıl çalışıyor? Bedenimizdeki tüm hareketler, duyumlar beynimizin kontrolündedir. Beynimiz de sinir hücrelerinden oluşur. Sinir hücreleri birbirleriyle haberleşerek renkleri görmemizi, kokuları algılamamızı, düşünmemizi, hareket etmemizi sağlarlar. Beynimizdeki sinir hücreleri, haberleşmeyi sinir uçlarından yaparlar. Bir sinirden gelen uyarı, diğerine nörotransmitter adı verilen maddelerle taşınır. Böylece bir sinirden gelen uyarı diğerine geçer. Alkol ve uyuşturucu beynimizi nasıl etkiliyor? Alkol ve uyuşturucular ise beynimizde sinir hücreleri arasındaki bu iletişimi bozar. Alkol ve uyuşturucular sinir uçlarında haberleşmeyi engeller. Bunun sonucu sinir aralığındaki nörotransmitter maddeleri artar. Böylece uyuşturucu veya uyarıcı madde etkisini gösterir. Alkol ve uyuşturucu veya uyarıcı madde kullanılmaya devam edince sinir uçlarının yapısı bozulur ve iletişim düzensiz hale gelir. Bunun sonucu birçok hastalık oluşmaya başlar. Alkol ve uyuşturucu beynimize neler yapıyor? Alkol ve uyuşturucu kullanımı beynimizde sinir hücrelerinin sayısını azaltır. Örneğin bu resimde uyuşturucu kullanmayan bir beyindeki sinir hücrelerini görüyorsunuz. Bu resimde ise uyuşturucu kullanan bir kişinin beynindeki sinir hücreleri görülüyor. Gördüğünüz gibi uyuşturucu kullanınca hücreler çok azalıyor. Bu resimde ise beyindeki beyazlıkların ne kadar çoğaldığını görüyorsunuz. Bu durum bir anlamda uyuşturucu kullanımının beyni boşalttığının bir göstergesi Uyuşturucular beynin çalışmasını zayıflatır. Bu resim uyuşturucu kullanmayan bir beyin. Buradaki kırmızılar beynin çalıştığını gösteriyor. Ama bu beyin, uyuşturucu kullanan bir kişinin beyni. Beynindeki kırmızı renklerin azlığı beynin yavaş çalıştığını gösteriyor. Beyindeki bu değişikliklerin sonucunda hafıza zayıflar, kişi hatırlamakta zorluk çeker. Yeni bir şey öğrenme kapasitesi azalır. 23

Bu maddeler insanın enerjisini alır, tembelleştirir. Hiçbir şey yapmak istememeye başlar. Buna demotivasyon sendromu denir. Kişinin öğrenme yeteneğini ve hafıza gücünü azaltırlar. Böylece yeni bir şey öğrenmekte zorlanmaya başlar insan. Bazı uyuşturucu maddeler akıl hastalığına yol açabilir. Örneğin, esrar kullananlarda şizofreni olma riski, kullanmayanlara göre 7 kat fazladır. Bağımlılık bir beyin hastalığıdır Alkol ve uyuşturucuyu bırakınca beyin hemen düzelir mi? Bu uyuşturucu kullanmayan bir beyin. Sarı ve kırmızı renkler beynin çalışmasını gösteriyor. 10 gün uyuşturucu kullandıktan sonra beyin bu hale geliyor. Sarılar çok azalmış durumda. Kişi 100 gün yani 3 ay uyuşturucu kullanmadıktan sonra bile çekilen resimlerde halen sarıların yetersiz olduğunu görüyoruz. Yani beyin hala eski haline gelememiş. Uyuşturucuyu bırakınca beyin hemen düzelmez. Düzelme yıllar sürebilir Beyin unutmaz! Beyin alkol ve uyuşturucuyu hafızasına kaydeder. Onları gördüğü zaman ise hemen harekete geçer ve istemeye başlar. Bu beyin bir alkol veya uyuşturucu kullanıcısının henüz alkol ve uyuşturucuyu görmemiş beyni. Bu ise alkol ve uyuşturucuyla karşılaşınca beynin canlanmış hali. Görünce dayanamazsınız, en iyisi uzak durmak Beyin şartlanır Niye kuru fasulyeyi görünce aklımıza pilav gelir? Niye aşkla gül hep birliktedir? Niye çayın yanında sigara ararız? Buna şartlanma diyoruz. Bu fare ışık yanınca alkol verileceğini öğrenmiştir. Işık yanınca gidip alkol almak için düğmeye basmaktadır. Beyin hafızasında alkol veya uyuşturucuyla birlikte başka şeyleri yan yana kodlar. Bir sokak, bir müzik, bir yer, bir arkadaş kişiye alkol veya uyuşturucuyu hatırlatabilir. Kişi kendini durdurmaz ve gider kullanır. Hatırlatıcılardan uzak durmak gerekir 24

Bağımlı beyinde sinir hücreleri değişikliğe uğrar Alkol ve uyuşturucular zaman içinde beynin yapısını değiştirirler. Sinir hücreleri bağımlı olan beyinde farklı çalışmaya başlar ve kişi bu maddeleri kontrol etmekte zorlanır. Kişi alkol ve uyuşturucuyu bıraktığı zaman bu hücreler düzelmeye başlar. Ama sinir hücreleri tam olarak düzelmez. Kişi bıraktıktan sonra tekrar alkol veya uyuşturucu kullanmaya başlarsa kısa sürede hücreler eski haline döner ve kişi eskisi kadar içer hale gelir Bağımlılık düzelir ama iyileşmez Beyin kendini durduramaz Beyin normal çalışırken kendini durdurma mekanizması vardır. Beyin alkol ve uyuşturucuyu görünce git ve kullan der, ondan sonra dur mesajını yollar. Ancak bağımlı beyinde işler farklıdır. Beyin git kullan der ama dur diyemez. Dur diyemediği için kişi sürekli kullanmaya devam eder. Beyninize güvenmeyin. Alkol ve uyuşturucu isteğimizi ve bu maddelere yönlenmemizi beyin sağlar. Beynimizde bununla ilgili iki bölüm vardır. Bunlardan birincisi daha çok haz ve keyif peşinde koşan bölümdür. Diğer bölüm ise arama davranışından sorumludur. Alkol veya uyuşturucu alındığında, haz ve keyiften sorumlu olan bölüm uyarılır. Böylece insanlar da keyif aldıklarını hissederler. Beynin bu bölümü içinde hızlı bir mesajlaşma başlar. Ancak alkol ve uyuşturucu çok kullanıldığı zaman, bir süre sonra bu bölüm çalışmamaya başlar. Bunun sonucu kişi alkol veya uyuşturucu kullansa da eskisi kadar haz veya keyif alamaz. İşte o zaman kontrol beynin diğer bölgesine geçer. Bu bölge git ve kullan diye emir verir. Kişi haz ve keyif almasa da alkol veya uyuşturucu kullanma isteği duyar ve kullanır. Bağımlılık kısır bir döngüdür Keyifli başlayan hikayenin sonunda insanın yaşamı alkol ve uyuşturucuda hapsolur. 25

İnsanlar alkol ve uyuşturucunun esiri olduklarının farkına çok geç varırlar. Hayat bir kısır döngüye döner. Kişi bırakır, tekrar başlar bırakır, tekrar başlar İnsan kontrol ettiğini zanneder ama bu kısır döngüyü alkol ve uyuşturucu yönetir Özgür olun, sağlıklı kalın Ya alkol? Alkol kas gücünü etkileyerek hareketleri ve reflekslerimizi yavaşlatır. Bu gördüğünüz alkol içmemiş bir fare. Hareketli, tepkileri ve kas gücü iyi. Bu ise az miktarda alkol almış bir fare. Daha az hareketli, tepkileri yavaş, kutusuna girmeye hali yok. Bu ise çok miktarda alkol almış bir fare. Hareketsiz ve tepkisiz. Alkol almamış fare çubuğun üstüne konunca dengesini koruyor ve çubuğa tutunabiliyor. Az miktarda alkol almış fare ise dengesini koruyamıyor. Tutunmaya çalışıyor ama fazla dayanamıyor. Çok miktarda alkol almış fare ise, hiçbir şekilde tutunamıyor ve hemen düşüyor. Bu film alkolün etkilerini bize gösteriyor. Beyninize teslim olmayın Beyin insanı yönlendirmeye başlar. Tekrar alkol veya uyuşturucu kullanmamak için beyinle bir mücadele başlar. 26

BEYİN VE BAĞIMLILIK Beynimiz nasıl çalışıyor? Beynimizdeki sinir hücreleri, haberleşmeyi sinir uçlarından yaparlar. Bir sinirden gelen uyarı, diğerine nörotransmitter adı verilen maddelerle taşınır. Böylece bir sinirden gelen uyarı diğerine geçer. Alkol ve uyuşturucu beynimizi nasıl etkiliyor? Alkol ve uyuşturucular ise beynimizde sinir hücreleri arasındaki bu iletişimi bozar. Alkol ve uyuşturucular sinir uçlarında haberleşmeyi engeller. Bunun sonucu sinir aralığındaki nörotransmitter maddeleri artar. Alkol ve uyuşturucu beynimize neler yapıyor? Alkol ve uyuşturucu kullanımı beynimizde sinir hücrelerinin sayısını azaltır. Uyuşturucular beynin çalışmasını zayıflatır. Beyindeki bu değişikliklerin sonucunda hafıza zayıflar, kişi hatırlamakta zorluk çeker. Yeni bir şey öğrenme kapasitesi azalır. Bağımlılık bir beyin hastalığıdır Alkol ve uyuşturucuyu bırakınca beyin hemen düzelir mi? Uyuşturucuyu bırakınca beyin hemen düzelmez. Düzelme yıllar sürebilir Beyin alkol ve uyuşturucuyu hafızasına kaydeder. Onları gördüğü zaman ise hemen harekete geçer ve istemeye başlar. Görünce dayanamazsınız, en iyisi uzak durmak Beyin kendini durduramaz Beyin normal çalışırken kendini durdurma mekanizması vardır. Beyin alkol ve uyuşturucuyu görünce git ve kullan der, ondan sonra dur mesajını yollar. Ancak bağımlı beyinde işler farklıdır. Beyin git kullan der ama dur diyemez. Dur diyemediği için kişi sürekli kullanmaya devam eder. Bağımlılık kısır bir döngüdür Keyifli başlayan hikayenin sonunda insanın yaşamı alkol ve uyuşturucuda hapsolur. İnsanlar alkol ve uyuşturucunun esiri olduklarının farkına çok geç varırlar. Hayat bir kısır döngüye döner. Kişi bırakır, tekrar başlar bırakır, tekrar başlar İnsan kontrol ettiğini zanneder ama bu kısır döngüyü alkol ve uyuşturucu yönetir Özgür olun, sağlıklı kalın ------------------------------------------------------ SAMBA programı Kültegin Ögel, Ceren Koç, Alper Aksoy, Aslı Başabak ve Cüneyt Evren tarafından; YENİDEN derneği ve İstanbul AMATEM işbirliğiyle hazırlanmıştır - www.alkol.info.tr - www.uyusturucu.info.tr - 27

28

OTURUM 3 BAĞIMLILIĞIN GELİŞİM SÜRECİ (Motivasyon Kazandırma) Amaç Bağımlılığın gelişim süreci hakkında bilgi vermek Temel mesajlar Bağımlılık yavaş yavaş gelişir, ama kişi bunun farkına varmayabilir Şartlanmalar, bağımlılığı doğurur. Şartlanmalardan uzak durun ve değiştirin Bağımlı olan kişiler de, olmayanlar da bağımlı olmak istemezler ve bağımlı olmayacaklarına inanırlar Materyal 2 resim arasındaki farkları bulun formu Bir kaç sayfa A4 boyutunda kağıt 29

30

Açılış Öncelikle herkese "merhaba" deyin ve biraz sohbet edin. İlk kez gelenler varsa, grupla tanıştırın, program ile ilgili bilgi notunu verin. İsim kayıt listesini dağıtın ve toplayın Grup kuralları ve denetimli serbestlik süreci ile ilgili bilgilendirme yapın. Ödevleri toplayın, ödevlerini paylaşmak isteyen varsa, paylaşmalarına izin verin. Uygulama 1 Bağımlılığın gelişimi 1. Aşağıda bir bağımlının farklı zamanlardaki düşünceleri yer almaktadır. Saydamı gösterin ve bunları bir sıraya koymalarını isteyin. Düşünce numaralarını bir sıraya koyarak ellerindeki kağıda yazmalarını isteyin. 1. Bırakmam lazım ama 2. Bir kereden bir şey olmaz 3. Belki kullanabilirim 4. Bıraktım bir daha başlamam 5. Ben bağımlı olmam 6. Bir daha asla, bu son olacak Doğru yanıt: 3-2-6-5-1-4 2. Aşağıdaki bilgilendirmeyi saydam yardımıyla yapın. Bağımlılık döngüsünün ilk aşaması kişinin maddeyi merak edip belki kullanabilirim diye düşünmesiyle başlar. Bu şekilde düşünürken maddeyle karşı karşıya kalırsa bir kereden bir şey olmaz diye düşünerek maddeyi dener. Unutmayın hiçbir bağımlı yola ben bağımlı olacağım diye çıkmaz, hepsi bir kereden bir şey olmayacağına inanır, ama sonunda bağımlı olurlar. Bir kereden bir şey olmaz dan sonra sıra bir daha asla, bu son olacak aşamasına gelinir ve bu aşamayı ben bağımlı olmam aşaması takip eder. Bu dönemde kişi maddeyi kullandığını kabul eder, ama bağımlı olduğunu kabul etmez. Madde kullanımının zararları yavaş yavaş ortaya çıkınca kişi bir sonraki aşamaya geçer. Bağımlı olduğunu ve bırakması gerektiğini kabul eder ama bırakabileceğine inanmaz. Bir sonraki aşama ise bırakma aşamasıdır. Kişi madde kullanmayı bırakır, bir daha başlamayacağını düşünür, ta ki yeniden kullanma ve bir kereden bir şey olmaz düşünceleri aklına gelene kadar. Eğer kişi bırakma aşamasında kalırsa hayatının sonuna kadar maddeyi kullanmayabilir ama eğer bir kereden bir şey olmaz deyip tekrar kullanırsa bağımlılık döngüsünde hızlı bir şekilde ilerler. Unutmayın, bağımlılık ömür boyu süren bir hastalıktır! 3. Vurgulayın Bağımlılık yavaş yavaş gelişir, ama kişi bunun farkına varmayabilir Uygulama 2 Şartlanma ve bağımlılık 1. Doğru ve yanlış anlama ile ilgili bir alıştırma yapacağınızı söyleyin. Size bakmalarını ve ne söylerseniz, bunu yapmalarını isteyin. Aşağıdaki sözleri söyleyin ama söylediklerinizle uyumlu olmayan hareketler yapın. 31

Elinizi burnunuza götürün (elinizi kulağınıza götürün) Başınızı kaşıyın (burnunuzu kaşıyın) Elinizi kafanıza götürün (elinizi burnunuza götürün) Sağ ayağınızı kaldırın (sol ayağınızı kaldırın) 2. Doğal olarak bir çok kişi bu hareketleri yanlış yapacaktır. Bunların şartlanma olduğunu belirtin. 3. Şartlanma ile ilgili olarak aşağıdaki bilgilendirmeyi yapın. İnsan hayatında bir çok şartlanma vardır. Bunlara örnek olarak; kuru fasulye ile pilav yemek, tatlının yanında kahve içmek, çayla sigara içmek sayılabilir. Zaman içinde bunları niye yaptığımızı bile unuturuz. Ama otomatik olarak yapmaya devam ederiz. Buna şartlanma diyoruz. 4. Alkol madde ile ilgili şartlanmaların neler olduğunu sorun ve herkesin fikrini almaya çalışın. Örneğin: Rakı - balık Patates - bira Rahatlama - esrar Eğlenme - ekstazi 5. Vurgulayın: Şartlanmalar, bağımlılığı doğurur. Şartlanmalardan uzak durun ve değiştirin Uygulama 3 Bağımlılığın inkarı 1. Aradaki farkları bulun formunu dağıtın ve her 2 resmin arasındaki farkları bulmalarını isteyin. 2. Farkların neler olduğunu sorun. A resmi bağımlı olmayan, B resmi ise bağımlı olan kişinin düşüncelerini göstermektedir. Farklar ve benzerlikler aşağıda verilmiştir. Benzerlikler: Alkol-madde kullanmayı seviyor Bağımlı olmak istemiyor Bağımlı olmayacağına inanıyor Bağımlı olanlarda farklar: Stresi azaltmak için içiyor Başladığı zaman durmuyor, içmeye devam ediyor Boş zamanlarını nasıl değerlendireceğini bilmiyor Arkadaşlarının çoğu alkol-madde kullanan kişiler Bağımlı olmayanlarda farklar: Stresle başa çıkmak için farklı yöntemleri var Çok az içip durabiliyor Boş zamanlarını değerlendirecek aktiviteleri var 32

Arkadaşları arasında alkol madde kullanmayan kişiler çok sayıda İki resim arasındaki benzerlikleri sorun. A resminin bağımlı olmayan, B resminin ise bağımlı olan kişinin düşüncelerini gösterdiğini belirtin. Neden bu alıştırmayı uyguladığınızı sorun ve tartışın. 3. Vurgulayın: Bağımlı olan kişiler de, olmayanlar da bağımlı olmak istemezler ve bağımlı olmayacaklarına inanırlar Ödevin verilmesi Çevrelerindeki alkol veya uyuşturucu kullanan 2 kişinin bağımlılığın hangi aşamasında olduğunu bir kağıda yazarak bir sonraki oturuma getirmelerini isteyin. Ödevlerin denetimli serbestlik konusunda verilecek kararlarda bir yeri olduğunu vurgulayın. Kapanış Herkese tek tek; akıllarında bu oturumdan ne kaldığını sorun ve tartışın Uygunsa bilgi notunu dağıtın 6 oturumu tamamlayan varsa, katılım sertifikalarını dağıtın Oturumlara katılmanın ve ödevleri yapmanın öneminin vurgulayın Daha sonraki oturumun gün, saat ve yerini bildirin 33

Ek 1 34

BAĞIMLILIĞIN GELİŞİM SÜRECİ Bağımlılığın gelişimi Bağımlılık döngüsünün ilk aşaması kişinin maddeyi merak edip belki kullanabilirim diye düşünmesiyle başlar. Bu şekilde düşünürken maddeyle karşı karşıya kalırsa bir kereden bir şey olmaz diye düşünerek maddeyi dener. Unutmayın hiçbir bağımlı yola ben bağımlı olacağım diye çıkmaz, hepsi bir kereden bir şey olmayacağına inanır, ama sonunda bağımlı olurlar. Bir kereden bir şey olmaz dan sonra sıra bir daha asla, bu son olacak aşamasına gelinir ve bu aşamayı ben bağımlı olmam aşaması takip eder. Bu dönemde kişi maddeyi kullandığını kabul eder, ama bağımlı olduğunu kabul etmez. Madde kullanımının zararları yavaş yavaş ortaya çıkınca kişi bir sonraki aşamaya geçer. Bağımlı olduğunu ve bırakması gerektiğini kabul eder ama bırakabileceğine inanmaz. Bir sonraki aşama ise bırakma aşamasıdır. Kişi madde kullanmayı bırakır, bir daha başlamayacağını düşünür, ta ki yeniden kullanma ve bir kereden bir şey olmaz düşünceleri aklına gelene kadar. Eğer kişi bırakma aşamasında kalırsa hayatının sonuna kadar maddeyi kullanmayabilir ama eğer bir kereden bir şey olmaz deyip tekrar kullanırsa bağımlılık döngüsünde hızlı bir şekilde ilerler. Unutmayın, bağımlılık ömür boyu süren bir hastalıktır! Bağımlılık yavaş yavaş gelişir, ama kişi bunun farkına varmayabilir Şartlanma ve bağımlılık İnsan hayatında bir çok şartlanma vardır. Bunlara örnek olarak; kuru fasulye ile pilav yemek, tatlının yanında kahve içmek, çayla sigara içmek sayılabilir. Zaman içinde bunları niye yaptığımızı bile unuturuz. Ama otomatik olarak yapmaya devam ederiz. Buna şartlanma diyoruz. Şartlanmalar, bağımlılığı doğurur. Şartlanmalardan uzak durun ve değiştirin 35

36

OTURUM 4 BAĞIMLILIĞA YOL AÇAN ETKENLER (Duygu, Düşünce ve Davranış Döngüsü) Amaç Bağımlılığa yol açan duygu, düşünce ve davranışlar hakkında bilgilendirmek Temel mesajlar Duygu hissetmek veya bazı düşüncelerin aklımıza gelmesi doğaldır. Ama bunları davranışa çevirmek zorunda değilsiniz. Farklı düşünerek, pişman olacağımız davranışlardan korunabiliriz. Tuzaklara düşmeyin, özgür kalın Materyal Bulmaca formu Bir kaç sayfa A4 boyutunda kağıt 37

38

Açılış Öncelikle herkese "merhaba" deyin ve biraz sohbet edin. İlk kez gelenler varsa, grupla tanıştırın, program ile ilgili bilgi notunu verin. İsim kayıt listesini dağıtın ve toplayın Grup kuralları ve denetimli serbestlik süreci ile ilgili bilgilendirme yapın. Ödevleri toplayın, ödevlerini paylaşmak isteyen varsa, paylaşmalarına izin verin. Uygulama 1 Duygu ve düşünceleri davranışa çevirmeyin 1. İnsan davranışlarında duygu, düşünce ve davranışların önemli bir yer tuttuğunu belirtin.yaşamımızda bazı duygular hissettiğimizi, bu duygulara bazı düşüncelerin eşlik edebileceğini ve bunun sonunda da bazı davranışlar yapacağımızı belirtin. 2. Yukarıdaki bilgiyi açıklamak için aşağıdaki örnekleri saydam yardımıyla verin Örnek 1: İşyerinde çok sorun yaşayan bir kişi "Çok sıkıntılı ve stres" hissedebilir. Bunun üstüne "içsem rahatlarım" diye düşünür. Sonra gidip madde veya alkol kullanabilir. Sonunda kaza yaşayabilir veya polise yakalanabilir. Örnek 2: Eşiyle sorun yaşayan bir kişi "üzüntü" hissedebilir. Bunun üstüne "içersem unuturum" diye düşünebilir. Sonra gidip madde veya alkol kullanabilir. İçtiğini eşi görünce daha çok sorun yaşarlar. 3. Aşağıdaki bilgilendirmeyi yapın: Burada sorun bir duygu hissetmek veya düşünmek değildir. Bunların sonucu gidip daha çok soruna yol açacak davranışın yapılmasıdır. 4. Vurgulayın Duygu hissetmek veya bazı düşüncelerin aklımıza gelmesi doğaldır. Ama bunları davranışa çevirmek zorunda değilsiniz. Uygulama 2 Düşünceler değişirse, davranışlar da değişir 1. Duyguların, farklı düşüncelerle farklı davranışlara dönüşeceğini belirtin. 2. Aşağıdaki örnekleri saydam yardımıyla anlatın Örnek 1: Evde bir tıkırtı duymak ve korkmak (duygu) - hırsız mı var? (düşünce) - yataktan fırlamak (davranış) Evde bir tıkırtı duymak ve korkmak (duygu) - kedidir, kedi (düşünce) - uyumaya devam etmek (davranış) Örnek 2: Öfke (duygu) - içersem sakinleşirim (düşünce) - alkol-madde kullanmak (davranış) 39

Öfke (duygu) - biraz yürümek bana iyi gelir (düşünce) - yürüyüş yapmak ve alkolmadde kullanmamak (davranış) Örnek 3: Bu örnekte düşünce ve davranışları onların doldurmasını isteyin. Ne düşünürse kişi, nasıl davranır? Farklı düşüncelerle farklı davranışların ortaya çıktığını göstermeye çalışın. Arkadaşı randevusuna gelmedi, kişi de öfkelendi (duygu) -...(düşünce) -... (davranış) 3. Vurgulayın: Farklı düşünerek, pişman olacağımız davranışlardan korunabiliriz. Uygulama 3 Düşünce tuzakları 1. Aşağıdaki bilgilendirmeyi yapın. Alkol-madde kullanıcılarında sık gelişen bazı düşünce kalıpları vardır. Bunlara düşünce tuzakları diyoruz. 2. Bağımlıların düşünce tuzaklarını saydam yardımıyla sıralayın. Kendini kandırmak: Bir kereden bir şey olmaz Kendini farklı zannetmek: Ben bağımlı olmam Aşırı güven: Ben bağımlılığı yendim, artık bir şey olmaz Test etmek: Kendimi test edeyim, bakalım ne durumdayım Karamsarlık: İçmesem ne olacak, hiçbir şey değişmiyor Başkasını suçlamak: Ailem yüzünden içiyorum Minimize etmek: Aslında o kadar da fazla içmiyorum 3. Daha sonra ekteki bulmacayı herkese dağıtın. Bulmacanın başında yer alan kişinin düşünce tuzaklarına düşmeden özgürlüğün yolunu bulmasına yardımcı olmalarını isteyin. Bulmacanın çözümü ek 2'de verilmiştir. 4. Vurgulayın: Tuzaklara düşmeyin, özgür kalın Ödevin verilmesi O hafta içinde yaşadıkları iki olayın duygu, düşünce ve davranışlarının neler olduğunu bir kağıda yazarak bir sonraki oturuma getirmelerini isteyin. Ödevlerin denetimli serbestlik konusunda verilecek kararlarda bir yeri olduğunu vurgulayın. Kapanış Herkese tek tek; akıllarında bu oturumdan ne kaldığını sorun ve tartışın Uygunsa bilgi notunu dağıtın 6 oturumu tamamlayan varsa, katılım sertifikalarını dağıtın Oturumlara katılmanın ve ödevleri yapmanın öneminin vurgulayın Daha sonraki oturumun gün, saat ve yerini bildirin 40

Ek 1 41

Ek 2 42

BAĞIMLILIĞA YOL AÇAN ETKENLER İnsan davranışlarında duygu, düşünce ve davranışların önemli bir yer tutar. Yaşamımızda bazı duygular hissederiz, bu duygulara bazı düşünceler eşlik edebilir ve bunun sonunda da bazı davranışlar yaparız. Olay >> Duygu >> Düşünce >> Davranış >> Sonuç Farklı duygular madde kullanımına yol açabilir Bazı duygular alkol madde kullanımı ile düşüncelere yol açabilir. Örneğin: Huzursuzluk ( içmek rahatlatır! ) Yalnızlık ( içmek yalnızlığımı azaltır! ) Neşe ( şimdi gidip içilir! ) Acı ( içmek unutturur! ) Öfke ( içmek sakinleştirir! ) Konuşmaktan vb kaygı duymak ( içersem konuşabilirim! ) Pişmanlık ( içmekten başka yapacak bir şey yok! ) Suçluluk ( ben artık düzelmem, o zaman içeyim! ) Duygularınızın davranışa dönmesine izin vermemeyi öğrenin. Sorun bir duygu hissetmek veya düşünmek değildir. Bunların sonucu gidip daha çok soruna yol açacak davranışın yapılmasıdır. Duygu hissetmek veya bazı düşüncelerin aklımıza gelmesi doğaldır. Ama bunları davranışa çevirmek zorunda değilsiniz. Yaşayacağınız duyguları siz kontrol edemezsiniz ancak davranışlarınızı kontrol edebilirsiniz. Duygular, sadece birer duygudur. Onların eyleme geçmesine izin vermeyin. Düşünce tuzakları Bağımlılarda sıklıkla görülen düşünce tuzakları şunlardır: Kendini kandırmak: Bir kereden bir şey olmaz Kendini farklı zannetmek: Ben bağımlı olmam Aşırı güven: Ben bağımlılığı yendim, artık bir şey olmaz Test etmek: Kendimi test edeyim, bakalım ne durumdayım Karamsarlık: İçmesem ne olacak, hiçbir şey değişmiyor Başkasını suçlamak: Ailem yüzünden içiyorum Minimize etmek: Aslında o kadar da fazla içmiyorum 43

44

OTURUM 5 BAĞIMLILIĞIN ÖZELLİKLERİ (Tekrar Kullanmaya Başlamayı Önleme) Amaç Bağımlılık kavramı ve bağımlılığın doğası hakkında bilgilendirmek Temel mesajlar Bağımlılığın şiddeti zaman içinde giderek artar Bağımlılık insan için bir yüktür. Hep taşımak zorunda kalır. Onu taşıdığı için, hayatta taşıması gereken diğer sorumlulukları taşıyamaz hale gelir. Özgür kalmak için madde kullanmayın Biraz eğleneceğiz diye, bu kadar yükü çekmek zorunda değiliz Materyal Bir kaç sayfa A4 boyutunda kağıt 45

46

Açılış Öncelikle herkese "merhaba" deyin ve biraz sohbet edin. İlk kez gelenler varsa, grupla tanıştırın, program ile ilgili bilgi notunu verin. İsim kayıt listesini dağıtın ve toplayın Grup kuralları ve denetimli serbestlik süreci ile ilgili bilgilendirme yapın. Ödevleri toplayın, ödevlerini paylaşmak isteyen varsa, paylaşmalarına izin verin. Uygulama 1 Bağımlılık tanısı 1. Aşağıdaki örneği anlatın ve bu kişinin bağımlı olup olmadığını sorun ve tartışın. Ahmet, 29 yaşında. 2-3 yıldır esrar kullanıyor. Eskiden ayda yılda bir kez içerken, şimdi haftada 3-4 kez içiyor. Bazen bir hafta hiç içmiyor, bazen de haftanın her günü içiyor... Elinde varsa, genelde elindeki malın tümünü içiyor, sonra ara veriyor. İçmediği zamanlar sinirli oluyor ve biraz da uykuya dalmakta sorunları oluyor. İçtiği zamanlar saat 5-6 gibi başlayıp gece 2'ye kadar içiyor. Ailesinin yanına köye gittiği dönem hiç içmemiş, hatta aklına bile gelmemiş Esrar içtiği için eşiyle arasında sorunlar var, eşi maddeyi bırakmazsa ayrılacağını söylüyor. İçtiği zamanlar biraz gevşediği için çocuğuyla ilgilenemiyor. 2. Bu kişinin bağımlı olduğunu belirtin ve bunun nedenlerini saydam yardımıyla aşağıdaki bilgileri kullanarak açıklayın. Tolerans gelişimi, giderek fazla miktarda içme Eskiden ayda yılda bir kez içerken, şimdi haftada 3-4 kez içiyor. Durdurmama Elinde varsa, genelde elindeki malın tümünü içiyor, sonra ara veriyor. Yoksunluk belirtileri İçmediği zamanlar sinirli oluyor ve biraz da uykuya dalmakta sorunları oluyor. Çok zaman harcama (günün içte biri) İçtiği zamanlar saat 5-6 gibi başlayıp gece 2'ye kadar içiyor. Başarısız bırakma girişimleri (kişinin kullandığı maddeleri arada bırakması, onun bağımlı olmadığını göstermez, aksine bağımlılığın işarettir) Ailesinin yanına köye gittiği dönem hiç içmemiş, hatta aklına bile gelmemiş ama dönünce başlamış Zarar görmesine rağmen içmeye devam etmek (bu zarar yasal bir sorun, fiziksel bir hastalık, aile ilişkileri, iş veya eğitim sorunları olabilir) Esrar içtiği için eşiyle arasında sorunlar var, eşi maddeyi bırakmazsa ayrılacağını söylüyor. Ama o zararı olmadığını düşündüğü için içmeye devam ediyor. Sosyal işlevlerinde bozulma İçtiği zamanlar biraz gevşediği için çocuğuyla ilgilenemiyor. 3. Bağımlılık tanısı hakkında aşağıdaki bilgilendirmeyi yapın. Bu belirtilerin sadece üçünün olması bağımlı demek için yeterlidir Bağımlılığın şiddeti zaman içinde giderek artar 47

Kullanılan maddenin miktarı veya sıklığından ziyade bu belirtilerin olması bağımlılık tanısı koydurur 4. Bağımlılık hakkında soruları olup olmadığını sorun ve yanıt vermeye çalışın. Uygulama 2 Bağımlılığın doğası 1. Herkesin elindeki kağıtları ikiye bölmesini ve kağıtların birine doğru diğerine yanlış yazmasını isteyin. Okuyacağınız metinlerin doğru olduğunu düşünenlerin doğru kağıdını, yanlış olduğunu düşünüyorlarsa yanlış kağıdını havaya kaldırmalarını isteyin. Herkesin kağıtları havaya kaldırmasına özen gösterin. 2. Katılımcılar kağıtları havaya kaldırdıktan sonra, doğru diyenlerin neden doğru, yanlış diyenlerin ise neden yanlış dediğini sorarak tartışın. Doğru - yanlış uygulamasının yanıtları Bağımlılık düzelmez: Yanlış. Bağımlılık düzelir ama kişi yine madde kullanırsa kaldığı yerden devam eder. O nedenle bağımlılık tam olarak iyileşmez. Aynı şeker hastalığı gibidir. Şeker hastası olan kişi şeker yemediği zaman durumu iyidir. Ama şeker yediği zaman hastalığı hemen tekrarlar. Herkes bağımlı olabilir: Doğru. Bağımlılık bir beyin hastalığıdır. Kişi düzenli bir şekilde madde kullanırsa, bir süre sonra kendi istemese bile beyni madde kullanmayı ister. Bağımlılık her kişide benzer bir şekilde gelişir: Yanlış. Her kişide bağımlılık farklı gelişir. Bazısı kısa sürede, bazısı ise geç sürede bağımlı olur. Bu maddeleri bir süre bırakabilmek kişinin bağımlı olmadığının bir göstergesi değildir. Doğru. Kişi bıraktıktan sonra tekrar eski alışkanlığına dönüyorsa bu kişi bağımlı olabilir. Bazı gebeler, sigarayı hamilelikleri süresince bırakır. Doğum sonrası gene başlarlar. Çünkü sigarayı bırakmak için değil, sadece doğurmak için sigarayı bırakmışlardır Bağımlı olup olmamak, bir irade işidir. Yanlış. Maddeler beyinde biyolojik değişikliklere yol açar. Bu nedenle kişi iradeli de olsa, bir süre bu maddelere maruz kalınca, biyolojik değişiklikler gelişir ve kişi bağımlı olabilir. Uygulama 3 Bağımlılık bir yüktür Bağımlılığın yükü alıştırması 1. Herkese ikişer adet A4 kağıt verin. Bu kağıtlardan birincisiyle kağıttan bir uçak yapmalarını isteyin. Ancak uçakları bitirdikten sonra uçurmamaları gerektiğini de bildirin. Herkes uçağını bitirdikten sonra, uçaklarını ellerinde tutmalarını isteyin. Bir ellerinde yaptıkları uçakları varken, diğer elleriyle yeni bir uçak yapmalarını isteyin. Doğal olarak bir elleri doluyken, ikinci uçağı yapmaları güç olacaktır. 2. Vurgulayın: Bağımlılık insan için bir yüktür. Hep taşımak zorunda kalır. Onu taşıdığı için, hayatta taşıması gereken diğer sorumlulukları taşıyamaz hale gelir. 48

3. Yukarıdaki vurguyu yaptıktan sonra yaptıkları uçakları uçurmalarını isteyin. 4. Vurgulayın: Özgür kalmak için madde kullanmayın Bağımlılığın getirdiği yükler hakkında bilgilendirme 1. Bağımlılığın insana getirdiği yüklerin neler olduğunu sorun. Bir çok katılımcıdan yanıt aldıktan sonra saydam yardımıyla aşağıdaki bilgileri verin. Sağlık sorunları Eş anne, baba ile ilgilenememe Çocuklarıyla ilgilenememe Eğitim hayatında zorluklar İş hayatında performans düşüklüğü Arkadaş ilişkilerinde sorunlar Yasal sorunlar Madde etkisi nedeniyle düşme, arabayı çarpma gibi kazalar 2. Vurgulayın: Biraz eğleneceğiz diye, bu kadar yükü çekmek zorunda değiliz Ödevin verilmesi Çevrelerinde gördükleri alkol veya uyuşturucu kullanan 2 kişinin hangi bağımlılık belirtilerini taşıdığını bir kağıda yazarak bir sonraki oturuma getirmelerini isteyin. Ödevlerin denetimli serbestlik konusunda verilecek kararlarda bir yeri olduğunu vurgulayın. Kapanış Herkese tek tek; akıllarında bu oturumdan ne kaldığını sorun ve tartışın Uygunsa bilgi notunu dağıtın 6 oturumu tamamlayan varsa, katılım sertifikalarını dağıtın Oturumlara katılmanın ve ödevleri yapmanın öneminin vurgulayın Daha sonraki oturumun gün, saat ve yerini bildirin 49

BAĞIMLILIĞIN ÖZELLİKLERİ Bağımlılık belirtileri Tolerans gelişimi, giderek fazla miktarda içme Başladığı zaman kullanımı durdurmama (bir adet içeceğim deyip, 5 adet iömek) Alkol- madde kullanılmadığı zaman uykusuzluk, sinirlilik yoksunluk belirtilerinin ortaya çıkması Alkol madde kullanmak için çok zaman harcama Başarısız bırakma girişimleri (kişinin kullandığı maddeleri arada bırakması, onun bağımlı olmadığını göstermez, aksine bağımlılığın işarettir) Zarar görmesine rağmen içmeye devam etmek (bu zarar yasal bir sorun, fiziksel bir hastalık, aile ilişkileri, iş veya eğitim sorunları olabilir) Sosyal işlevlerinde bozulma (arkadaşlarla görüşmeme, çocuklarla ilgilenmeme vb) Bu belirtilerin sadece üçünün olması bağımlı demek için yeterlidir. Bağımlılığın şiddeti zaman içinde giderek artar. Kullanılan maddenin miktarı veya sıklığından ziyade bu belirtilerin olması bağımlılık tanısı koydurur Bağımlılığın doğası Bağımlılık düzelir ama kişi yine madde kullanırsa kaldığı yerden devam eder. O nedenle bağımlılık tam olarak iyileşmez. Aynı şeker hastalığı gibidir. Şeker hastası olan kişi şeker yemediği zaman durumu iyidir. Ama şeker yediği zaman hastalığı hemen tekrarlar. Herkes bağımlı olabilir. Bağımlılık bir beyin hastalığıdır. Kişi düzenli bir şekilde madde kullanırsa, bir süre sonra kendi istemese bile beyni madde kullanmayı ister. Bağımlılık her kişide benzer bir şekilde gelişmez. Her kişide bağımlılık farklı gelişir. Bazısı kısa sürede, bazısı ise geç sürede bağımlı olur. Bir süre bırakmak ve hiç aramamak kişinin bağımlı olmadığını göstermez. Kişi bıraktıktan sonra tekrar eski alışkanlığına dönüyorsa bu kişi bağımlı olabilir. Bazı gebeler, sigarayı hamilelikleri süresince bırakır. Doğum sonrası gene başlarlar. Çünkü sigarayı bırakmak için değil, sadece doğurmak için sigarayı bırakmışlardır Bağımlı olup olmamak, bir irade işi değildir. Maddeler beyinde biyolojik değişikliklere yol açar. Bu nedenle kişi iradeli de olsa, bir süre bu maddelere maruz kalınca, biyolojik değişiklikler gelişir ve kişi bağımlı olabilir. Bağımlılık bir yüktür Bağımlılık insan için bir yüktür. Hep taşımak zorunda kalır. Onu taşıdığı için, hayatta taşıması gereken diğer sorumlulukları taşıyamaz hale gelir. Bağımlılığın getirdiği yükler arasında; sağlık sorunları, eş anne, baba ile ilgilenememe, çocuklarıyla ilgilenememe, eğitim hayatında zorluklar, iş hayatında performans düşüklüğü, arkadaş ilişkilerinde sorunlar, yasal sorunlar ve madde etkisi nedeniyle düşme, arabayı çarpma gibi kazalar sayılabilir. Biraz eğleneceğiz diye, bu kadar yükü çekmek zorunda değiliz 50

OTURUM 6 BAĞIMLILIĞIN GELİŞİMİNİ ÖNLEMEK (İyileşmek) Amaç Bağımlılığın gelişimini önlemek veya alkol-madde kullanımını bırakabilmek için yapabilecekleri hakkında bilgilendirmek Temel mesajlar Bağımlılığın gelişimini önlemek için gerçekçi çözümler bulmak gerekir Gününüzü iyi organize ederseniz, boş zaman bırakmazsanız, hayat daha dengeli olur Riskli durumlarda kişinin kendini test etmesi doğru değildir Risklerini iyi tanıyan, kendini korur. Materyal Üzerine do-re-mi-fa-sol-la-si-do yazılmış kağıtlar Bir kaç sayfa A4 boyutunda kağıt 51