Üremenin Kontrolü ve Çevresel Faktörlerin Fertiliteye Etkisi PROF.DR.SERHAT PABUCCUOĞLU

Konu Başlıkları Beslenme ve beslenmenin üremeye etkisi Yağlanma, egzersiz, ve egzersizin fertilite üzerinde etkileri, Çevre, çevre ısısı, Isı stresi, Çevre ve yönetime dayalı diğer stres faktörlerinin reprodüksiyona etkisi Fotoperiyot ve etki mekanizmaları fotoperiyota bağlı türler Östrus senkronizasyonu 20.5.2013 ÜREMENİN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERİN FERTİLİTEYE ETKİSİ 2

DÖLVERİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER 20.5.2013 ÜREMENİN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERİN FERTİLİTEYE ETKİSİ 3

BESLENME VE BESLENMENİN ÜREMEYE ETKİSİ

Beslenmenin temel unsurları Enerji: Metabolizma ve verim payı gözetilmeli Protein/amino asit: Verim ve vücut onarımı için ve üreme fonksiyonları için gerekli Vitamin: Metabolizmada, vücut fonksiyonlarında, özellikle A (β-karoten) ve E vitaminleri üremede önemli İz elementler: Özellikle bakır, selenyum ve çinko üreme için önemli 20.5.2013 ÜREMENİN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERİN FERTİLİTEYE ETKİSİ 5

VÜCUT KONDİSYONU DEĞERLENDİRME NOKTALARI 20.5.2013 ÜREMENİN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERİN FERTİLİTEYE ETKİSİ 6

LAKTASYONDAKİ İDEAL VÜCUT KONDİSYON EĞRİSİ (HOLŞTAYN) 20.5.2013 ÜREMENİN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERİN FERTİLİTEYE ETKİSİ 7

20.5.2013 ÜREMENİN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERİN FERTİLİTEYE ETKİSİ 8

http://www.progressivedairy.com/pd/features/2008/0108/0108_block.html 20.5.2013 ÜREMENİN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERİN FERTİLİTEYE ETKİSİ 9

http://lenoirgreenelivestock.blogspot.com/2010/12/are-your-sows-in-condition.html 20.5.2013 ÜREMENİN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERİN FERTİLİTEYE ETKİSİ 10

20.5.2013 ÜREMENİN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERİN FERTİLİTEYE ETKİSİ 11

1: çok zayıf 3: zayıf 5: orta 5: çok yağlı (obez) http://tackandtalk.wordpress.com/2011/01/ 20.5.2013 ÜREMENİN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERİN FERTİLİTEYE ETKİSİ 12

1 2 3 4 1 2 3 4 http://www.dpi.vic.gov.au/agriculture/about-agriculture/newsletters-and-updates/sheep-notes-newsletter/spring-2009 20.5.2013 ÜREMENİN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERİN FERTİLİTEYE ETKİSİ 13

20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 14

Protein hormonların etki mekanizması Reseptörler Hücre Zarı Hücre Zarı Hücre Zarı Adenil Siklaz Enzimi ATP ATP camp camp 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 16

Steroid hormonların etki mekanizmaları Hücre Zarı Hücre Zarı Hücre Zarı PROTEİNLER reseptör reseptör mrna mrna mrna 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 17

β-karotenin ÜREMEYE ETKİSİ

FARKLI BESLENEN SIĞIRLARDA KAN SERUMUNDA ORTALAMA β-karoten DEĞERLERİ (mg/l) 4.68 4.94 mera çayır silajı şeker pancarı yaprağı silajı mısır silajı 1.90 kuru ot + pancar 0.84 0.59 n = 10 100 99 25 48 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 19

KAN PLAZMASINDAKİ β-karoten SEVİYELERİ AŞAĞIDAKİ ŞEKİLDE DEĞERLENDİRİLMEKTEDİR >3 mg / l ------------ normal 3-2 mg / l ------------ düşündürücü 2-1 mg / l ------------ kritik 1 mg / l ------------ yetersiz 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 20

FARKLI BESLEME DURUMLARINDA β-karoten İN MİKTARINA GÖRE KAN SERUMLARINDAKİ RENK DEĞİŞİMLERİ MISIR SİLAJI ŞEK.P.Y. SLJ YEŞİL OT SLJ. β-karoten MİKTARINA GÖRE FARKLI RENKLERDE GÖRÜNEN KAN SERUMLARI OT, ŞEKER PANCARI YAPRAĞI VE MISIR SİLAJINA BAĞLI BESLENMELERDE KAN SERUMUNDAKİ FARKLI β-karoten DEĞERLERİ 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 21

SAHA ÇALIŞMALARI SONUÇLARI β-karoten (-) 1.ST. Geb.oranı % 40 2.ST. Geb.oranı % 55 β-karoten (+) 1.ST. Geb.oranı % 68 2.ST. Geb.oranı % 89.5 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 22

SUN İ TOHUMLAMA İNDEKSİ Beta-karoten (+) : 1.48 Beta-karoten ( - ) : 1.75 2.5 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 23

DÜVELERDE OVULASYON VE PREOVULATOTİK LH-PİKİ ARASINDAKİ ZAMAN ARALIĞI VE ÖSTRUS YOĞUNLUĞU [β-karoten (+) VE (-) GRUPLARDA] Karotenden yetersiz Grp. ÖSTRUS ÖSTRUS numune / 4 saat 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 24

LAKTASYONDAKİ İNEKLERDE KAN SERUMUNDAKİ KORTİSOL DEĞERLERİ β Karoten (K) + β Karoten (v) haftalar p.p. TOPLAM 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 25

LAKTASYONDAKİ İNEKLERİN SİKLUS AKTİVİTELERİNDE SERUM PROGESTERON EĞRİSİ + β-karoten β-karoten siklus günü 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 26

β-karoten Lİ VE β- KAROTEN SİZ BESLENEN DÜVELERDE OVARYUM KİSTLERİ GÖRÜLME SIKLIĞI DENEME β-karoten (-) DENEME GRUBU β-karoten (+) KONTROL GRUBU n % n % ÖNEMLİLİK Nr. 1 12 50 6 0,0 - Nr. 2 Period A 6 66,7 6 0,0 - Nr. 3 20 30,0 20 5,0 p<0,001 GENEL 38 42,1 32 3,1 p<0,001 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 27

İLERİ GEBELİKTE β-karoten Lİ VE β-karoten SİZ BESLENEN İNEKLERİN BUZAĞILARINDA GÖRÜLEN İSHALLER VE BUZAĞI ÖLÜMLERİ Gruplar Buzağı sayısı İlk 3 gün İshaller 12. güne kadar Ölümler (ilk hafta içinde ishal görülenler) DENEME β-karoten (-) 17 %35,3 %52,9 %11,8 KONTROL β-karoten (+) 16 %12,5 %18,8 %0 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 28

β-karoten YETERSİZLİĞİNİN NEDEN OLDUĞU/OLABİLECEĞİ OLAYLAR Ovariel fonksiyon yetersizliği İnfertiliteye neden olan jinekolojik etkenler 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 29

BİLİNEN FONKSİYON BOZUKLUKLARI β-karoten den fakir ot ve kesif yemlerle beslemelerde östrus süresi değişken olabilmekte ve semptomlar belirsizleşmektedir β-karoten den yetersiz beslenen hayvanlarda ovulasyonun bir gün kadar geciktiği belirtilmektedir. Bu gecikme preovulatorik LH-piki ile ovulasyon arasındaki sürenin uzamasına bağlanmaktadır. Ancak karşı görüş bildirenler de vardır. 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 30

β-karoten den fakir beslenen sığırların ovariumlarında kistik dejenerasyonlar (Follükül ve Corpus luteum kistleri) çok sık görülmektedir. Ancak bu görüntüler β-karoten in yeme ilavesiyle ortadan kaldırılabilmektedir. β-karoten den spesifik olarak fakir bir rasyonla beslenen hayvanlarda Corpus luteumların normalden küçük oluştuğu, bunun sonucunda progesteron hormonunun yetersiz sentezlendiği ve salındığı bildirilmekte, ancak bu olay tartışmalıdır. 5. ve 7. gebelik haftalarında embriyo ölümleri, gebeliğin 4. ve 5. aylarında fötus abortları Buzağılarda ilk hafta içerisinde ishaller ve ölümler (β-karoten seviyesi düşük annelerin yavrularında) 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 31

ORTAYA KOYULAN JİNEKOLOJİK İNFERTİLİTE PROBLEMLERİ Retentio secundinarum olaylarında sıklık Post partum ilk ovulasyonun gecikmesi Uterus involusyonunun gecikmesi Erken embrional ölümler Nidasyon problemleri Erken dönem fötus abortları Puerparal dönem rahatsızlıkları 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 32

YAĞLANMA, EGZERSİZ, VE EGZERSİZİN FERTİLİTE ÜZERİNDE ETKİLERİ,

Aromataz enzimi Aromataz enzimi vücutta endotelial hücre kökenli tüm dokularda salgılanmakla birlikte özellikle ovaryum testis gibi gonadlarda, deride (kumulus hücreleri) beyin ve sinir hücreleri, yağ dokuda salgılanmaktadır. Aromataz enzimi kolesterolden steroidlerin sentezinde görev yapmaktadır, özellikle testosteron hormonundan Östrojen sentezinde birincil görevi vardır. Aromataz enzim yoksunluğu veya yetersizliklerinde bu mekanizma bozulduğu gibi aşırı yağlanma da vücutta bu hormon mekanizmalarında aksamalara, aşırılıklara neden olacaktır. 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 35

ÇEVRE ETKİSİ VE YÖNETİME DAYALI DİĞER STRES FAKTÖRLERİNİN REPRODÜKSİYONA ETKİSİ Hayvanın yaşadığı çevre Isı Işık Barınma koşulları (ahır koşulları) Dolaşma alanları Bakıcı yaklaşımı 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 37

Egzersizin önemi Egzersiz öncelikle vücut kondisyon skorlarının düzenlenmesinde en büyük yardımcıdır. Dişi hayvanlarda aşırı yağlanmayı engellemek için egzersiz büyük katkı sağlayacaktır. Erkek bireylerde egzersiz aşırıya kaçmamak koşulu ile androjen hormon seviyelerine olumlu katkı sağlamasının yanı sıra sperma kalitesinde de olumlu katkı sağladığı çalışmalarla ortaya koyulmuştur. Aşırı egzersiz testis dokusunda atrofiye neden olduğu belirlenmiştir. O nedenle egzersizin dozu iyi ayarlanmalıdır. Vücut kondisyon skoru 3 civarında olmalı 2,75 nin altına inmemeli 3,5 in üzerine de çıkmamalıdır. Erkek damızlıklara günlük egzersizleri düzenli olarak yaptırılmalıdır. 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 38

Çevre, çevre ısısı, Isı stresi,

Çevre, çevre ısısı, Isı stresi, Çiftlik hayvanlarının barındırıldıkları ortamın ısısı 28oC ın üzerine çıktığı andan itibaren ısı stresi başlar ve üreme fonksiyonlarında aksamalar başlar. Bunun başlıca nedeni yüksek ısıya bağlı kortizon seviyelerinde artışdır. Canlının termoregülasyonunda aksamalar başlayınca strese bağlı kortizon seviyelerinde artış gözlenir. Bu da üreme organları üzerinde negatif etki ederek hem hormonal mekanizmalarda hem de üretilen üreme hücreleri kalitesinde düşüşlere neden olur. Bu etkinin toparlanması için 60-90 gün gibi bir süreye ihtiyaç duyulabilir. 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 40

Erkek hayvanlarda etki Çevre Isısının aşırı yükselmesi testis termoregülasyonunda aksaklığa neden olur. Bu da testis dokusunda yürüyen spermatogenezis fonksiyonlarında aksamalara yol açar. Üretilen spermatozoon sayısında azalmalar görülür ve ejakule edilen sperma kalitesi hızla azalır. Anormal spermatozoa üretimi artar, motilite ve canlı oranı hızla azalır. Bu koşulların uzun sürmesi bu bozulmaların testis dejenerasyonlarına kadar gitmesine neden olabilir. 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 41

Fotoperiyot ve etki mekanizmaları fotoperiyota bağlı türler

IŞIĞIN ENDOKRİN SİSTEMDEKİ ETKİSİ IŞIK GÖZ SİNİRİ PİNEAL GLAND melatonin seratonin HİPOTALAMUS GnRH 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTILITEYE ETKISI 45

IŞIĞIN ENDOKRİN SİSTEMDEKİ ETKİSİ GECE ışık melatonin seratonin GÜNDÜZ ışık melatonin seratonin 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 46

Dış ve İç Uyarımlardan Merkezi Sinir Sisteminin Etkilenmesi Dış Etkiler Dış Etkiler İç Etkiler

Hipotalamus kontrolünda FSH ve LH Salımı 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTILITEYE ETKISI 48

GnRH Sentez ve Salınımının Düzenlenmesi 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTILITEYE ETKISI 49

FOTOPERİODUN TÜRLERDEKİ ETKİSİ KOYUNLARDA ışık melatonin GnRH ATLARDA ışık melatonin GnRH 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 50

Koyunlardaki melatonin salgısı 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 51

Östrus senkronizasyonu

Östrus senkronizasyonu Memelilerde östrus başlangıcının istenilen bir zamana getirilmesi, farklı bireylerin aynı anda östrus göstermelerinin sağlanmasıdır 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 53

İneklerin Östrus Siklusu Sırasında Dominant Folliküllerin Dönüşümü 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTILITEYE ETKISI 54

İnek Östrus Siklusu Sırasında Kan Hormon Parametrelerindeki Değişimler 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 55

20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTILITEYE ETKISI 56

Doğum Sonrası Sütçü İneklerde Folliküler Gelişimin Başlaması 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTILITEYE ETKISI 57

FSH Etkisiyle Follikül Gelişiminin Uyarılması ve Follikül İçi Östrojen Sentezinin Başlaması

Yükselen Östrojen Seviyelerine Bağlı Olarak Dış/İç Semptomlar ve Endometriumda Proliferasyon

Östrojen Salgısının Artması ve İkincil FSH Yükselişi ile Birlikte Hipofiz Ön Lobunun Uyarılması

Ovaryumda Graaf Follikülü

ÖSTRUSDA ATLAMA VE ATLATMA

SAĞLIKLI BİR ÇARA AKINTISI

GnRH Stimulasyonuna Bağlı Kısa Süreli Yüksek LH Salınımı / Graaf Follikülünün Olgunlaşması ve Ovulasyonu

Ovulasyondan 2 gün Sonra Ovaryumun Görünümü Ovulasyon Yeri

Gelişen CL dan Progesteron Sekresyonunun Başlaması ve Endometriumda Sekresyon Dönemini

Siklusun 6. Gününde Gelişmekte Olan Corpus Luteum

Östrustan 7 Gün Sonra Gelişmiş Bir Follikül ve Siklik Corpus Luteum

Siklusun 8-12 Günleri Arası Aktif Corpus Luteum 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 69

Gebelik Gerçekleşmediğinde Siklusun 16/17. Günlerinde Endometriumda PGF2α Sentezi

Ters Akış ile Uterus Venasından PGF2α nın Ovaryum Arterine Geçişi

PGF2α Etkisiyle CL un Regresyonu Sonucu Kan Progesteron Seviyesinin Düşmesi

SIĞIRLARDA FOLLİKÜLER VE LUTEAL DEVRENİN ŞEMATİZE GÖRÜNÜMÜ Folliküler devre Luteal devre Progesteron Hormonu Folliküler devre 1. Gün östrus + ovulasyon 5. Gün 16-17. Gün 21. Gün östrus + ovulasyon 5. Gün 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 73

ONBİR GÜN ARA İLE İKİ KEZ PGF 2a ENJEKSİYONU UYGULAYARAK SIĞIRLARDA ÖSTRUSUN SENKRONİZASYONU HAYVANLARIN SİKLUS GÜNLERİ 1. PGF 2a Enjeksiyonu 1 Ağustos 3-4 5 Ağustos 2. PGF 2a Enjeksiyonu ve Siklus Günleri 12 Ağustos 14-15 16 Ağustos 0-5 ETKİSİZ METÖSTRUS/ DİÖSTRUS 11-16. GÜN Östrus + Toh. 6 16/17 ETKİLİ 17/18-21 ETKİSİZ ÖSTRUS ÖSTRUS / METÖSTRUS 7 9. GÜN 7 11. GÜN LUTEAL FAZ } ETKİLİ Östrus + Toh. Östrus + Toh. 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 74

Ovsynch porotokolü ile östrus senkronizasyonu 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 75

Dublesynch porotokolü ile östrus senkronizasyonu PgF 2α GnRH PgF 2α GnRH Zamanlanmış tohumlama 2 gün 7 gün 48 h 16-20 h 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 76

Progesteron + Prostaglandin uygulaması ile östrus senktonizsyonu 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 77

İneklerin Östrus Siklusu Sırasında Dominant Folliküllerin Dönüşümü 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTILITEYE ETKISI 78

Tabii ve Sun i Tohumlamanın Optimal Zamanlanması İçin Östrus semptomlarının Seyri Östrus başlangıcı Östrus bitimi 0 4 8 12 16 20 24 28 32 36 40 44 10 18 6 saat Uygun değil Uygun tohumlama zamanı Şans olabilir proöstrus Vulva dudaklarında şişme Vagina girişi ıslak östrus Gerginlik, bağırma Diğer ineklerin atlamasına müsaade Vulva dudakları ödemli, hiperemik İpliksel ve renksiz müköz akıntı (Çara) ovulasyon kanama Uygun değil Tabii tohumlama için en uygunzaman 20.5.2013 ÜREMENIN KONTROLÜ VE ÇEVRESEL FAKTÖRLERIN FERTİLİTEYE ETKISI 79