Bilimsel Gerçe e Karfl Kör nanç: Otopsi Cengiz Özak nc 1720 de Türkiye den ngiltere ye Götürülen bulufl: Çiçek Afl s Ve Bat da Afl Karfl tlar Derne i : Anti-Vaccination League Onsekizinci yüzy la dek Hristiyan Bat da, her y l ortalama 400.000 kifli çiçek hastal ndan ölüyor ve Kilise, bütün hastal klar gibi çiçek hastal n da ifllenen günahlar nedeniyle Tanr taraf ndan gönderilen bir ceza olarak nitelendiriyordu. Oysa, yüzy llar boyu milyonlarca insan n ölümüne yol açan çiçek hastal genellikle bebekler- Çiçek hastal na tutulmufl bir bebek. (Centers for Disease and Prevention Public Health Image Library; by Dr. Noble, 1966.) 45
BD MAYIS 2014 de bafllay p eriflkinlere yay l yordu; ölenlerin ço u da bebeklerdi; bebeklerin cezaland r lacak ne günah olabilirdi? stanbul daki ngiliz Büyükelçisi Sir Robert Sutton un çevirmeni doktor Emanuel Timoni, Aral k 1713 te stanbul dan ngiltere deki Kraliyet Derne i ne (Royal Society) gönderdi i raporda; Türkiye de çiçek hastal n n afl yap larak önlendi ini bildiriyor; bu rapor 1714 y l nda Philosophical Transactions of the Royal Society dergisinde yay mlanmas na karfl n, ngiltere, bu yöntemi uygulamaya koymuyordu. 1716 da Sutton un yerine stanbul a gönderilen ngiliz Büyükelçisi Sir Edward Wortley Montagu nun efli Lady Mary Wortley Montagu, stanbul a gelmeden k sa Lady Montagu nun Varflova da Lazienki Saray nda bulunan Türk giyisileriyle resmi. (Ressam: Jean Etienne Liotard) 46 süre önce çiçek hastal geçirmiflti. Güzel yüzünü çirkinlefltiren çiçek hastal na karfl büyük bir duyarl l k gösteren Lady Montagu, Türkiye de bu hastal a karfl afl kullan ld na tan k olunca heyecanlanm fl; ngiltere deki arkadafl Sarah Chiswell e gönderdi i 1 Nisan 1717 günlü mektubunda, bu yöntemi özetle flöyle anlatm flt : Bizde çok yayg n olan bu zalim çiçek hastal Türkiye de afl lanma sayesinde çok önemsiz bir fley... Afl için en uygun zaman sonbahar n bafllang c... Birkaç aile bir araya geliyorlar, yafll bir kad n elinde bir ceviz kabu u dolusu çiçek afl s yla geliyor, i neyle bir damar aç yor,. i nenin ucunun alabildi i az c k bir afl y buraya koyuyor, sonra yaray ba lay p üzerine bir ceviz kabu u yap flt r yor. Afl lanan çocuklar, gençler bir hafta sonra ateflleniyor, iki üç gün yatakta kal yor, ama sonra sa l klar na kavufluyorlar, yüzlerinde hiç bir iz kalm - yor. Bu ifllem her y l binlerce çocu a uygulan yor. Türkiye de bu hastal ktan ölen yok. Bu uygulaman n güvenli oldu una öylesine inan yorum ki, o lumu da burada afl latmay düflünüyorum. Ben, bu afl lama yöntemini ngiltere ye getirmeye çal flacak denli yurtseverim; flayet bizim doktorlar m z n kendi ç karlar n insanl n iyili ine feda edecek ve kazançlar n n önemli bir bölümünü gözden ç kartacak kertede fedakar olabileceklerine inanm fl olsayd m, Türkiye de uygulanan afl yöntemini doktorlar m za yazmaktan bir an bile çekinmezdim. Ancak, her fleyin sonu olacak bir hata yap p onlar k zd rmaktan korkuyorum. Ama e er
ngiltere ye dönecek kadar yaflarsam, onlarla çat flmay göze alabilirim... Arkadafl na gönderdi i bu mektuptan hemen sonra, befl yafl ndaki o lunu stanbul da ngiliz Büyükelçili i nde görevli doktor Charles Maitland a Türkiye de kullan lan yöntemi uygulatarak afl latan Lady Montagu, 1718 Mart nda efline yazd mektupta, o lunun afl dan sonra eskisinden çok daha sa l kl ve nefleli oldu unu bildirmiflti. BD MAYIS 2014 1720 de ngiltere ye dönen Lady Montagu, Türkiye deki afl uygulamas n ngiltere de benimsetebilmek için dört yafl ndaki k z n Kraliyet Derne i üyesi doktorlar n tan kl nda, yine Doktor C. Maitland a afl latt rm fl; afl n n baflar s Kraliyet ailesinin, seçkinlerin ve ço u politikac lar n da kendi çocuklar n afl latmas için örnek olmufl; afl uygulamas bütün ngiltere ye yay lmak üzereyken, papazlar karfl ç k p; hastal n günah iflleyenlere Tanr n n verdi i bir ceza oldu unu, afl yapt rman n Tanr n n cezaland rmas na karfl gelmek oldu unu hayk - rarak, yasaklanmas n istemifllerdi. Papazlar öyle yo un bir kampanya yürütmüfllerdi ki, Lady Montagu nun k zkardefli bile afl n n günah oldu- u propagandas ndan etkilenerek iki çocu unu afl latmaktan çekinmifl, fakat iki y l sonra bu çocuklardan biri çiçek hastal na tutulup ölmüfltü. Dahas, afl y ilk kez anlatt mektubu gönderdi i arkadafl Chiswell de papazlar n afl karfl t propagandas ndan etkilenerek afl yapt rmayacak ve 1726 da çiçek hastal ndan ölecekti. Türkiye de uygulanan çiçek afl s n Amerika da uygulad için evi Hristiyanlarca bombalanan Cotton Mather ve Dr. Boylston un bafl na gelenleri anlatan Jennifer Lee Carrell in kitab Hastal k, Amerika daki ngiliz sömürgelerini de kas p kavuruyordu. Amerikal akademisyen Cotton Mather, ayn zamanda ngiliz Royal Society üyesiydi ve stanbul daki ngiliz Büyükelçili i nde görev yapan çevirmen doktor Emanuel Timoni nin 1714 te ngiltere de Royal Society dergisinde yay mlanan Türkiye de afl yöntemi konulu yaz s n okumufltu. Ayn yöntemi 1721 de Amerika da Boston da Doktor Zabdiel Boylston la birlikte uygulamaya bafllay nca, Amerikal papazlar da t pk ngiltere dekiler gibi hastal k 47
BD MAYIS 2014 48 Tanr n n günahkârlara verdi i bir cezad r, hastal afl yla engellemek Tanr n n cezas na karfl ç kmakt r, günaht r diye afl karfl t propagandaya giriflerek, Cotton Mather in evine bomba f rlatm fllard. Bu papazlar, ba l bulunduklar Kilise nin yüzy llard r yayd bir inanc yineliyorlard. sa dan sonra 67 y l nda ölen Aziz Paul e göre, hastal klar, iblislerin u ursuz bir ifliydi. sa dan sonra 185-254 y llar aras nda yaflayan Kilise ileri gelenlerinden Origen; Açl a, k s rl a (verimsizli e) havan n bozulmas na ve salg n hastal klara yol açanlar, cinlerdir. Bunlar gökyüzünde bulutlar n aras nda gizlenerek dolaflmakta ve kendilerini tanr olarak gören kafirlerin sundu u kan ve tütsülerle çekilmektedirler. diyordu. sa dan sonra 354-430 y llar aras nda yaflayan ve Kilise babalar aras nda en etkilisi olan Augustin; Hristiyanlar n bütün hastal klar bu cinlerin iflidir; bu cinler en çok da yeni vaftiz olmufl Hristiyanlara ve hatta yeni do mufl masum bebeklere eziyet çektirmektedirler. demifl; 1572 de ölen Papa V. Pius da hastal klar n günahtan kaynakland gerekçesiyle, iyileflmek için inanç doktoruna baflvurulmas n buyurmufltu. Türkiye deki afl yöntemini ngiltere ye götüren Lady Montagu ve bu yöntemi Amerika da uygulayan Cotton Mather ile Dr. Zabdiel Boylston, iflte bu inançla donanm fl bulunan papazlarca dinsiz, kafir diye damgalan - yordu. Gelgelelim, gerçekler çok güçlüydü: nsanlar afl lan nca yafl yor, afl lanmay nca ölüyordu. Lady Montagu, ngiltere de kendi yurttafllar na bu gerçe i göstermifl; ngilizler de onun an s n, ad na diktikleri an tlarla bugüne dek yaflatm fllard. 1747 de Wentworth kalesine dikilen ilk an t n kaidesinde; Çiçek afl s n 1720 y l nda ilk kez Türkiye den ngiltere ye getirmifl olan Lady M. W. Montagu nun an s na yaz l d r. ([i]) 1789 da Staffordshire da Lichfield Katedrali ne dikilen ikinci an t- Çiçek afl s n ilk kez Türkiye den ngiltere ye götüren Lady Montagu an s na 1747 y l nda Wentworth kalesine dikilen an t kaidesindeki yaz.
BD MAYIS 2014 bu an t, Do ru Dürüst Onurlu Lady Mary Wortley Montagu nun kutsal an s na; Sir John Wrottesley, Bart. n k zkardefli ve Theodore William Inge Esq. n dul efli Henrietta Inge taraf ndan, sa n n do umunun 1789 uncu y l nda dikilmifltir. ([ii]) ilise, afl ya uzun y llar direndikten sonra onay vermifl; ancak Hristiyan Bat l toplumlarda afl yapt rmay günah sayanlar n direnifli hiçbir zaman tümüyle k r lmam flt r. 1700 lerin ikinci yar s ndan bafllayarak ngiltere ve ABD de afl uygu- K Çiçek afl s n Türkiye den ngiltere ye ilk olarak götüren Lady Montagu onuruna 1789 y l nda Staffordshire daki Lichfield Katedrali ne dikilen an t. (Foto raf: Rex Harris) taki yaz n n yaklafl k çevirisi flöyledir: Çiçek hastal n afl yöntemiyle iyilefltirme sanat n ilk olarak Türkiye den ngiltere ye getirip tan tan; afl y topluma benimsetebilmek u runa ilk önce kendi çocuklar üzerinde deneyip sonra di er yurttafllar na öneren; örnek olup tan tmas sayesinde bu korkunç hastal ktan kurtulabildi imiz; böylesine bir iyicilli in an s n yaflatmak ve bu iyilefltirme uygulamas ndan sa lanan yarar için kendisine flükran duygular m z dile getirmek üzere; ifl Amerika Afl Karfl tlar Ligi (The AntiVaccination League of America) taraf ndan yay mlanan 1 fiubat 1916 tarihli bülten. 49
ERS: Bir olguyu bilimsel yöntemle deneysel olarak kan tlamak; o konudaki yanl fl inançlar toplumsal bellekten silmeye yetmez; toplumun yanl fl inançlardan kurtulabilmesi için, kuflaklar boyu bilimsel e itim gerekir. 13 Kas m 1919 günü, Kanada Afl Karfl tlar Ligi (The Anti-Vaccination League of Canada) örgütünün düzenledi i afl karfl t gösteri. (Foto raf: William James. Toronto Kent Arflivi.) lamas n n zorunlu k l nmas ve afl lanmayanlara para cezas gibi yapt r mlar uygulanmas na karfl, afl y günah sayan Hristiyanlar taraf ndan Afl Karfl tlar Derne i, Gözlemkulesi Derne i (Watchtower Society) gibi dernekler kurulmufl ve bunlar 200 y ld r yay nlad klar kitap ve dergilerle, afl yapt rman n cehennemlik bir günah oldu u inanc n yaymay sürdürmüfllerdir. 1800 lerde, baflta ngiltere ve ABD olmak üzere pek çok Bat ülkesinde afl yapt rman n günah oldu- unu savunan Afl Karfl tlar Ligi (Anti-Vaccination League) kurulmufl ve bunlar afl ya karfl kitlesel gösteriler düzenlemifllerdir. D50 NOT: 1850 lerde Türkiye ye gelip, K r m Savafl nda yaralanan ngiliz- Frans z-osmanl askerlerini iyilefltirmeye çal flan ngiliz hemflire Florence Nightingale in ad, Türkiye de yaflat l yor; iyi, güzel; ancak, t p tarihinde afl bulufluna Türkiye nin ad n yazd ran Lady Montagu nun ad n ve an s n Türkiye de yaflatmak için de bir fleyler yapmam z gerekmiyor mu? cengizozakinci@butundunya.com.tr Kaynaklar: [i] To the memory of the P.T. Hon. Lady Mary Wortley Montagu Who In The Year 1720 Introduced Inoculation Of The Smallpox Into England From Turkey. [ii] Sacred to the memory of the right honorable Lady Mary Worstley Montagu, who happily introduced from Turkey, into this country, the salutary art of inoculating the small-pox. Convinced of its efficacy, She first tried it with success on her own children, and then recommended the practice of it to her fellow-citizens. Thus by her example and advice we have softened the virulence, and escaped the danger, of this malignant disease. To perpetuate the memory of such benevolence, and to express her gratitude for the benefit she herself received from this alleviating art; this moment is erected by Henrietta Inge, relict of Theodore William Inge, Esq. and daughter of Sir John Wrottesley, Bart. in the year of our Lord M, DCC, LXXXIX.