İSTANBUL TİCARET ODASI SEKTÖR PROFİL ARAŞTIRMASI AYSUN KÜÇÜKYILMAZLAR İstanbul, 2004
İÇİNDEKİLER I. Tanımı....... II. Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri.... III. Oluşumu IV. Kullanım Alanları. V. Yatakları.. 4.2.1. Doğal Soda Üretimi. 4.2.1.1. Beypazarı Trona Yatağı- Eti Soda A.Ş. 4.2.1.2. Kazan Trona Yatağı- Rio Tinto.. Sayfa 5 1. Amerika daki Trona Yatakları. 5 2. Türkiye deki Trona Yatakları.. 7 2.1. Beypazarı Trona Yatağı.. 7 2.2. Kazan Trona Yatağı 8 3. Çin deki Trona Yatakları.. 8 VI. Rezervleri... 8 VII. Kanundaki Yeri.. 9 VIII. Gümrük Tarife Cetveli İstatistik Pozisyon Numarası.. 10 IX. Soda. 11 1. Soda- Trona İlişkisi. 11 2. Soda Üretimi 12 2.1. Sentetik Soda Üretimi. 12 2.2. Doğal Kaynaklardan Soda Üretimi. 13 3. Tronadan Soda Üretiminde Uygulanabilecek Prosesler. 13 3.1.Monohidrat Yöntemi. 13 3.2. Sesqikarbonat Yöntemi 14 3.3. Karbonatlaştırma Yöntemi. 15 3.4 Alkali Ekstraksiyon Yöntemi... 16 4. Dünyada ve Türkiye de Soda Üretimi.. 18 4.1. Dünyada Soda Üretimi... 18 4.1.1. Doğal Soda Üretimi.. 18 4.1.2. Sentetik Soda Üretimi.. 19 4.2. Türkiye de Soda Üretimi.. 19 19 19 20 4.2.2. Sentetik Soda Üretimi.. 21 5. Dış Ticaret 22 5.1. Soda İhracatı- İthalatı.. 22 5.2. Türkiye de Soda Ticareti. 22 5.2.1. Gümrük Vergileri, Tavizler ve Teşvikler... 22 5.2.2. Gümrük Tarife Cetveli İstatistik Pozisyon Numarası 23 5.2.3. İthalat- İhracat Rakamları (2000-2003) 24 X. Sonuç 25 XI. Kaynaklar 26 3 3 4 4 2
I. TANIMI Bilindiği üzere ülkemiz jeolojik yapının bir sonucu olarak önemli sayıda maden çeşitliliğine sahip ve maden kaynakları yönünden zengin bir ülkedir. Bu kaynaklardan bir tanesi de önemi ve gerekliliği son yıllarda anlaşılan Trona cevheridir. Adını natrun sözcüğünden türeyen ve Arapça da yerli tuz anlamına gelen tron sözcüğünden almıştır. Kimyasal literatürde sesque carbonat, urao veya trona isimleriyle geçmektedir. Tabii soda olarak da nitelendirilir. II. FİZİKSEL VE KİMYASAL ÖZELLİKLERİ Sodyum karbonat minerallerinin doğal olarak bilinen bir şeklidir. Kimyasal formülü; Na 3 (CO 3 ) (HCO 3 )2(H 2 O) dur, yani trona sodyum karbonat, sodyum bikarbonat ve iki molekül su içeren bir mineraldir. Ampirik formülü ise Na 3 (HCO 3 ) (CO 3 )2(H 2 O) dur. Trona, monoklinal ve prizmatik sistemde kristalleşen, doğal olarak oluşmuş sodyum seskikarbonatın (Na2CO3.NaHCO3.2H2O) saf olmayan şeklidir. Suda çözünür, asitte köpürür, ısının etkisi ile Na 2 CO 3 e dönüşür. Trona cevherin ismidir. Cevherin fiziksel özellikleri ise şöyledir; - Moleküler ağırlığı 226.03gr.dır. - Rengi içerdiği organik madde itibariyle kahverengiden koyu sarıya kadar değişir. Saf numunelerinde ise rengi beyazdan şeffafa kadar değişmektedir. (Gri, grimtrak, beyaz, açık kahverengi, sarımtrak, sarımtrak beyaz, renksiz.) - Yoğunluğu 2.11-2.17 arasıdır. Ortalama 2.13 dür. - Cam kadar parlaktır. - Yarısaydamlığa gelecek kadar transparandır. - Kristal sistemi monoklinic;2/m - Sertlik derecesi *Mohs skalasına göre 2,5-3 arasıdır. - Alkalin tadı mevcuttur. - Bölünme bir tarafta kusursuz diğer iki tarafta çok zayıftır: [100] Mükemmel, [111] Belli belirsiz, [111] Belli belirsiz - Çizgisi beyazdır. (Mohs Skalası: Her mineral aynı sertlikte değildir. Çok sert olanları bulunduğu gibi (elmas), yumuşak olanları (talk, grafit) da vardır. Minerallerin sertliği sclerometre denilen alet vasıtasıyla tayin edilir. Pratikte mineraller sertlik derecelerine göre 10'a ayrılmışlardır. 1822 yılında Alman mineral bilimcisi Friedrich Mohs tarafından yapılan bu ayırım Mohs Skalası olarak bilinir. Burada sertlik derecesi 1'den 10'a doğru artar. Sertliği 1 olan mineraller en yumuşak, 10 olan mineraller ise, en sert olan minerallerdir. Bu durumda tablodaki her mineral kendinden önce gelenlerden daha serttir ve onları çizer.) 3
Tipik bir trona cevherinin içeriği şöyledir: Tablo 1: Tipik Bir Trona Cevherinin Kompozisyonu BİLEŞİMİ % ÇÖZÜNMEYENLER ve EMPÜRİTERLER % GENEL TOPLAM Na 2 CO 3 41.8 Dolomit, CaCO 3.MgCO 3 5.5 NaHCO 3 33.1 Kuvars, SiO 2 1.1 H 2 O 14.1 Feldspat, (K,Na)O.x Al 2 O 3.SiO 2 3.3 Kil, 2K 2 O.3MgO.8Fe 2 O 3.24SiO 2.2H 2 O 0.6 Shortite, Na 2 CO 3.2CaCO 3 0.1 Organik Madde, (Element C) 0.2 Diğerleri 0.2 TOPLAM 89.0 TOPLAM 11.0 100.0 Kaynak: Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü Trona ülkemizde mevcut olan, bor, zeolit, pomza taşı, pirofillit, feldspat, selestit, barit, asbest, manyezit, antimuan, mermer, boksit, kuvars, perlit, bentonit gibi çok önemli bir endüstriyel hammaddedir. Kullanım alanları soda külü ve eşdeğeri ürünler şeklinde tanımlanır. III. OLUŞUMU Yapılan araştırmalar sonucunda trona yataklarının oluşumuna neden olan etkenler şu şekilde sıralanmıştır: - Kapalı göl havzalarında, volkanik faaliyetlerden direkt olarak gelen sodyumca zengin küller ve göl civarında volkanik faaliyetler esnasında oluşan sıcak su kaynaklarının göle boşalması ve bol sodyum iyonu taşıması, - Göl toplanma havzasına yayılan volkanizma ürünlerinden gelen yerüstü sularının sodyumca zengin birimlerden geçerken iyon alışverişi türünden meydana getirdikleri kimyasal tepkimeler, - Bütün bu olaylar esnasında ortamdaki iklimin yarı kurak olması, - Gölün içinde trona yataklanmasını sağlayacak fay ve kıvrımla oluşan, setlerin sağladığı paleocoğrafik çukurluğun olması, - Tronanın çökelmesi ve kristallenebilmesi için gerekli jeokimyasal şartların oluşması, bunlarda suyun ph ının 12 den büyük olması, su derinliğinin az olması, su sıcaklığının ılık olması. IV. KULLANIM ALANLARI Trona madenler içinde endüstriyel hammadde olarak geçmektedir. Cevherin farklı birçok kullanım alanı mevcuttur. Asıl önemli tarafı ise; %52 si cam sektörü, ki soda külü tüketiminde en önemli kullanım payına sahiptir, %22 si kimya sektörü, %11 i deterjan sektörü ve geri kalanı da tekstil ve diğer sanayi kollarında olmak üzere neredeyse %100 ünün kullanılabilir olmasıdır. 4
Konuya biraz daha açıklık getirirsek: - Kimya sanayinde çeşitli maddelerin üretiminde: sodyum tripolyphosphate, sodyum silikat, sodyum kromit ve sodyum dikromat, sodyum bikarbonat, sodyum karbonat peroxhdydrate, sodyum seskikarbonat, sodyum hexacyanoferrate, chlorine monoxide, - Deterjan sanayinde, - Su tasfiyesinde, - Baca gazı desülfürizasyonunda, - Selülöz ve kağıt sanayinde, - Alümina üretiminde, - Sondaj çamurlarında, - Galvaniz kaplama banyolarında, - Kurşun rafinasyonunda, - Bakır flotasyon konsantrelerinden telleryumun geri kazanılmasında - Rafine edilmiş diatomitin üretiminde - Fotoğrafçılıkta, Brominin üretiminde - Tarın distilasyonunda - Hidrojen sülfitin geri kazanılmasında, - Döküm kumlarında, - Tekstil sanayinde, - Su arıtma - Asit nötralizasyonu - Parfümeri - Eczacılık - Reçine - Tutkal - Gıda imalatı, V. YATAKLARI Dünyada bilinen trona yataklarının başlıcaları Amerika Birleşik Devletleri nin Wyoming eyaletinde, Türkiye de Beypazarı nda ve Çin deki Wusheng Gölü nde bulunmaktadır. 1. Amerika daki Trona Yatakları Bilinen en büyük trona yatakları ABD de yer almaktadır ki bu dünya üzerindeki yatakların %95 ini temsil etmektedir. Dünyanın en büyük Trona yatağı Wyoming eyaletinin Green River havzasında yer almaktadır. Buradaki trona yatağı eosen yaşlıdır. Toplam rezervi 114 milyar ton olup işletilebilir rezervi 52 milyar tondur. Bu eyalet aslında pekçok maden rezervini barındırması itibariyle zengin bir bölgedir. Uranyum, kömür, bentarite ve çeşitli metal rezervlerini barındıran Wyoming bölgesi için trona ve soda külü üçüncü büyük madencilik endüstrisini oluşturmaktadır ve bu endüstri dalında ABD şu an için dünya sıralamasında bir numaradır. 5
Bunun dışında Amerika da soda içeren ve güncel alkalin gölü olan Searles Gölü bulunmaktadır. Amerika Birleşik Devletleri İçişleri Bakanlığı Jeolojik Araştırma Kurumu verilerine göre; 2003 yılında sodanın %49 u cam sanayi, %26 sı sabun ve deterjan, %11 dağıtımcı firmalar, %5 i diğer alanlar, %4 ü fuel gaz gibi çeşitli alanlarda kullanılmıştır. Bugünkü Amerikan Soda külü endüstrisi Wyoming ve Kaliforniya da bulunan toplam beş adet trona rezervine dayanmaktadır. Tablo 2: ABD nin Soda Külü İçin Dağılımı Başlıca Dağılım Yerleri 1000 Ton % Toplam Endüstriyel stok 271 3 İthalat 3840 36 ABD Tüketimi 6480 61 TOPLAM 10591 100 Kaynak: U.S. Geological Survey Tablo 3 : ABD de Soda Külünün Kullanıldığı Sektörler (2002) Sektör 1000 Ton % Toplam Cam 3040 47 Kimya sanayi 1690 26 Sabun ve deterjan 785 12 Kağıt 183 2 Su arıtımı 87 1 Fuel gaz 152 2 Dağıtıcılar 314 5 Diğer 229 4 TOPLAM 6480 100 Kaynak: U.S. Geological Survey, 2002 6
Tablo 4: Wyoming Yıllık Soda Külü Üretimi, Ortalama Soda Külü Fiyatı ve Trona/ Soda Külü Çalışma Durumu (1996) Kaynak: www.usgs.gov Tablo 5: ABD, Trona Hakkında Önemli İstatistikler 1999 2000 2001 2002 2003 Üretim (ton) 10200 10200 10300 10500 10600 Tüketim İçin İthalat (ton) 92 75 33 9 5 İhracat (ton) 3620 3900 4090 4250 4400 Tüketim (ton) - Rapor edilen 6430 6390 6380 6430 6200 - Görünüşte gerçekleşen 6740 6430 6310 6250 6200 Fiyat ($) -FOB, Green river, WY 105,00 105,00 105,00 105,00 105,00 -FOB, Searles Valley, CA 130,00 130,00 130,00 130,00 130,00 Kaynak: www.usgs.gov 2. Türkiye deki Trona Yatakları 2.1. Beypazarı Trona Yatağı 1979 yılında Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü nün yaptığı kömür sontaj çalışmaları sırasında tesadüfen tespit edilmiştir. Rezerv büyüklüğü ve tenör bakımından ABD ve Kenya daki yataklardan sonra üçüncü sıradadır ancak fosil yataklar dikkate alındığında Wyoming- ABD den sonra dünyanın en büyük ikinci Trona yatağıdır. 7
2.2. Kazan Trona Yatağı 1998 yılında Rio Tinto adıyla dünya maden rezervlerinin bulunması, çıkarılması ve işlenmesinde faaliyet gösteren bir firma tarafından bulunmuş bir yataktır. 3. Çin deki Trona Yatakları Çin in Henan eyaletinde Nanyang bölgesi ve İç Moğolistan da toplam 154 milyon ton trona rezervi mevcuttur. Wucheng trona yatağı ve Anpeng nahkolit yatağı Henan bölgesinde, Chaganor doğal soda yatağı ise İç Moğolistan da bulunmaktadır. İç Moğolistan da bulunan bir diğer kaynakta Ordus platosunda bulunan Ordus Alkali Gölleri dir. Bu alkali göllerinden en büyüğü 1,7 milyon ton sodyum karbonat rezervi mevcut olup ana mineraller tuz içerikli natron ve tronadır. VI. REZERVLERİ Dünyanın en büyük rezervleri ABD de bulunmaktadır. Ülkede doğal soda külü üretimine elverişli 138 milyar ton rezerv mevcuttur. Green River havzası dünya rezervlerinin %95 ini temsil etmektedir. Ayrıca Kaliforniya da Searles ve Owens gölleri vardır ki bu göllerde de yaklaşık 815 milyon soda külü rezervi olduğu tahmin edilmektedir. Tronadan doğal soda külü üretimi haricinde sodyum karbonatlı göl yataklarından da soda külü üretimi yapılmaktadır. Bunlar Meksika daki Texcoco göl yatağı ile Botrswana Sua Pan daki göl yatağıdır. Diğer doğal sodyum karbonat yatakları ise Çad, Etiyopya, Nijerya, Güney Afrika Cumhuriyeti, Tanzanya, Uganda, Bolivya, Brezilya, Kanada, Hindistan, Pakistan, BDT ve Venezuela da bulunmaktadır. Tablo 6: Dünyada Soda Külüne Elverişli Rezervler (milyon ton) ÜLKELER REZERV x103 TON ABD 23.000.000 Botswana 400.000 Kenya 7000 Meksika 200.000 Türkiye 200.000 Uganda 20.000 Diğer Ülkeler 260.000 DÜNYA TOPLAMI, doğal 24.000.000 Kaynak: Mineral Commodity Summaries, 2002 Yukarıdaki tabloda belirtilen ülkelerdeki soda külüne elverişli bölgeleri ise Tablo7 de belirtildiği şekildedir. 8
Tablo 7: Dünyada Soda Külüne Elverişli Rezervler (milyon ton) ÜLKELER BÖLGE ADI BAZ ALINAN REZERV TENÖR* % Wyoming, Green River, 68.700 90,0 ABD California Searles Gölü 2000 25,0 California Owens Gölü 50 82,0 Çad Chad Gölü 50 50,0 Çin İç Moğolistan, Chaganor 11 27,0 İç Moğolistan, Hetongchahanor 2 20,0 Kenya Magadi Gölü 4000 94,0 Tanzanya Natron Gölü 1000 80,0 Türkiye Beypazarı 235 87,0 TOPLAM 76047 Kaynak: Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü *Tenör: Cevherde bulunan veya cevherin zenginleştirilmesi veya işlenmesi sonucunda elde edilen ürün içerisindeki kıymetli elementin yüzdesel bir oran olarak ifadesi. Yani belirli bir cevher numunesinin belirli bir element veya bileşik bakımından, bu element veya bileşiğin numune içindeki ağırlığının, numuneyi meydana getiren tüm maddenin kuru haldeki ağırlığına oranı. VII. KANUNDAKİ YERİ Türkiye deki madencilik faaliyetlerini 3213 Sayılı Maden Kanunu düzenler. Bu kanun ile madenlerin Devletin hüküm ve tasarrufu altında olduğu, bulunduğu yerin mülkiyeti ile ilgili olmadığı hükme bağlanmıştır. Devletin hüküm ve tasarrufu altındaki madenlerde, işletmeye elverişli ekonomik bir cevherin bulunması durumunda ruhsatların verilmesi, denetimi, projelerinin incelenmesi ile ilgili madencilik faaliyetleri Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı adına Maden İşleri Genel Müdürlüğü tarafından yürütülmektedir. Madencilik faaliyetlerini düzenleyen kanunun uygulanması ile görevlendirilmiş Maden Dairesi, 9 Eylül 1993 tarih ve 21693 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan 505 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Maden İşleri Genel Müdürlüğü haline dönüştürülmüştür. Ülkemizde maden faaliyetlerinin düzenlenmesine yönelik uygulanan maden kanunlarının kronolojik sıralaması şöyledir: - 1958, Arazi Kanunu ile madencilik yasal bir çerçeveye kavuşturulmuştur. - 1906 yılına kadar değişik nizamnameler ile madencilik yönlendirilmeye çalışılmıştır. - 1906, Maden Nizamnamesi yürürlüğe konmuştur ve bu kanun 1954 yılına kadar yürürlükte kalmıştır. - 1954 yılında 6309 sayılı Maden kanunu yürürlüğe konmuştur ki bu yasa ile madencilikte yeni bir devir açıldığı belirtilmektedir. - 1985 yılına 3213 sayılı Maden Kanunu ile 6309 sayılı Maden Kanunu yürürlükten kaldırılmıştır. 9
- Madenler ile ilgili düzenlemelerin yanı sıra, 1907 yılında taşocakları ile ilgili, bu gün hala geçerli olan "Taşocakları Nizamnamesi" yürürlüğe girmiştir. Trona 3213 sayılı Maden Kanunu nda yer almaktadır ve kanunun 2.maddesinde sanayi madenleri arasında gösterilmiştir. Kanunun 49.maddesinde 2840 sayılı Kanunun yürürlük tarihinden sonra bulunacak olan bor, trona ve asfaltit madeninin aranması ve işletilmesinin bu kanun hükümlerine tabi olduğu belirtilmiştir. 2840 sayılı kanun 10.06.1983 tarihinde kabul edilmiştir. Bu kanun bor tuzları, trona ve asfaltit maddeleri ile nükleer enerji hammaddelerinin işletilmesini, linyit ve demir sahalarının bazılarının iadesini düzenleyen kanundur. Bu kanunun amacı 2172 sayılı devlete işletilecek madenler hakkında kanun ile kamu kuruluşlarına devredilen maden haklarını yeniden düzenlemektir. VIII. GÜMRÜK TARİFE CETVELİ İSTATİSTİK POZİSYON NUMARASI Eti Holding İşletmeleri Genel Müdürlüğü nden alınan bilgiye göre Trona cevheri istatistik pozisyon numarası 25.30.90.98.90.39 dır. 25.30 Tarifenin başka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan mineral maddeler: 2530.10 - Vermikulit, perlit ve kloritler (genleştirilmemiş): 2530.10.10.00.00 - - Perlit - - Vermikülit ve kloritler 2530.10.90.00.11 - - - Vermikülit 2530.10.90.00.19 --- Diğerleri 25.30.20 - Kieserit, epsomit (tabii magnezyum sülfatlar) 2530.20.00.00.11 - - Kieserit 2530.20.00.00.12 - - Epsomit 2530.90 - Diğerleri: 2530.90.20.00.00 - - Sepiolit - - Diğerleri: - - - Lüle taşı (tabii veya aglomere) 25.30.90.98.10.11 - - - - Tabii lüle taşı 2530.90.98.10.12 - - - - Aglomere lüle taşı - - - Diğerleri 2530.90.98.90.11 - - - Kalsine edilmiş veya birbirleriyle karıştırılmış toprak boyalar 2530.90.98.90.19 - - - - Diğer toprak boyalar 2530.90.98.90.21 - - - - Siyah kehribar (oltu taşı) 2530.90.98.90.29 - - - - Diğer kehribarlar 2530.90.98.90.32 - - - - Zirkonyum silikat (mikronize) 2530.90.98.90.33 - - - - Tabii sodyum sülfat 2530.90.98.90.34 - - - - Stronsiyum sülfat (selestin) 2530.90.98.90.35 - - - - Tabi arsenik sülfürler 2530.90.98.90.36 - - - - Tabi kriolit 2530.90.98.90.37 - - - - Tabi şiolit 2530.90.98.90.39 - - - - Diğerleri 10
IX. SODA 1. Soda Trona İlişkisi Soda sentetik yollardan olduğu gibi tronadan da elde edilebilir ki bu sebeple trona, doğal soda külü üretiminde kullanılan temel bir hammadde, tabiatta doğal olarak bulunan soda minerallerinin en yaygın olanıdır. Evaporasyon (buharlaşma) sonucu oluşan soda yataklarıdır. Trona bulunmadan önce, Eski Mısır da doğal olarak oluşmuş tuzlu sular ve katı tuzlar cam üretiminde saf olmayan soda kaynağı olarak kullanılmışlardır. 18.yüzyıla gelindiğinde Avrupa da yanmış yosun üzerine sıcak su dökülerek elde edilen kül çamaşır yıkamada kullanılmıştır. 19. yüzyıla kadar soda, bitki külünün eksrakte edilmesi yolu ile üretilmiştir. (Ekstrakte etmek: Herhangi bir malzemenin özünü çıkarmak istediğinizde, özütün kimyasal yapısını bozmadan elde edebilmek için o özütle karışmayan bir sıvıyla işlem görmesi gerekmektedir. Örneğin zeytinyağı da aynen bu şekilde elde edilmektedir. Sıcak su kullanılarak öğütülmüş olan zeytin pulpunun içinden yağ ve su karışmayacağı için sıcak su yağı 'ekstre' ederek sıvı fazına alır ve sonra da iki ayrı faz mekanik olarak ayrılır (veya yağ üstten sıyrılarak alınır.) Ekstraksiyonda sadece su kullanılmaz, farklı kimyasallar da kullanılabilir. En önemlisi elde edilecek ürün ile kullanılacak ekstraksiyon sıvılarının karışmayan sıvılardan seçilmesidir. Bu sistemde ters akış hızları, sıcaklık vs gibi birçok parametre daha etkendir.) Trona ilk kez gaz ve petrol aramaları sırasında 62 yıl önce Wyoming eyaletinde bulunmuştur. Bölge ilk sekiz yıl kazılmış ve 1946 yılında da ticari üretime başlanmıştır. 11
Tabiatta bulunan soda mineralleri şöyledir: Tablo 8 : Doğal Soda Mineralleri* MİNERAL ADI KOMPOZİSYONU Na2CO3 %si Termonatrit (Monohidrat) Wegsederit Trona (seskikarbonat) Nahkolit (sodyum bikarbonat) Bradleyit Na 2 CO 3.H 2 O 85.5 Na 2 CO 3.NaHCO 3 74.0 Na 2 CO 3.NaHCO 3.2H 2 O 70.4 NaHCO 3 63.1 Na 2 PO 4.MgCO 3 47.1 Pirsonit Northupit Tychit Natron Dawsonit Gaylusit Şortit Burkeit Hanksit Kaynak: Industrial Minerals and Rocks,1993 *Bikarbonatlar karbonata dönüştürülmüştür. Na 2 CO 3.CaCO 3.2H 2 O Na 2 CO 3.NaCl.MgCO 3 43.8 40.6 2MgCO 3.2NaCO 3.Na 2 SO 4 42.6 Na 2 CO 3.10H 2 O 37.1 NaAl (CO 3 )(OH) 2 35.8 Na 2 CO 3.CaCO 3.5H 2 O Na 2 CO 3.2CaCO 3 35.8 34.6 Na 2 CO 3.2Na 2 SO 4 27.7 2Na 2 CO 3.9Na 2 SO 4.KCl Aşağıdaki terimler soda külü endüstrisinde kullanılır: - Amonyak- soda prosesi, solvay prosesi ve kireç- soda prosesi - Ağır soda külü - Hafif soda külü - Soda külü - Tabii soda külü - Soyum seskikarbonat - Sentetik soda külü 13.6 2. Soda Üretimi Soda üretimi sentetik ve doğal soda üretimi olarak ikiye ayrılır: 2.1. Sentetik Soda Üretimi İlk olarak 1971 LeBlanc tarafından gerçekleştirilmiş bir yöntemdir. Yöntem bu yüzden Leblanc adıyla anılır. Bu yöntem ile kaya tuzu, sülfta asidi ile sodyum sülfata, bu da kömür ile sodyum sülfüre indirgenerek kireçtaşı ile Na2CO3 e dönüşmektedir. 12
Diğer bir yöntem ise Solvay yöntemidir ki bu yöntemde kireçtaşındaki karbonat iyotları NaCI tuzunun sodyum iyonlarıyla birleşerek soda külü elde edilmesine dayanır. Yani hammadde olarak tuz ve kireçtaşı kullanılır. Soda üretiminin ¾ ünü teşkil eden sentetik sodanın üretimi sırasında klor açığa çıkmakta ve bu durum çevre kirliliğine yol açmaktadır. Kirliliğe sebep olan bir diğer etken de, üretim sırasında kullanılan kömürün yanmasıdır. Ticari soda külü üretim yöntemlerinden birisi de Japonlar ın geliştirdiği ve Dual veya AC (amonyum klorür) diye tanımlanan yöntemdir. Burada tuzda bulunan sodyum içeriğinin hepsi soda külüne dönüştürülmektedir. Bu yöntemde yan ürün olarak çıkan amonyum klorürü, pirinç tarlalarında gübre olarak kullanılabilmektedir. 2.2. Doğal Kaynaklardan Soda Üretimi Doğal kaynaklardan soda üretimi göllerden ve minerallerden olmak üzere iki şekilde gerçekleşir. Görüldüğü üzere trona doğada bulunan sodyum minerallerinden birisidir. Doğal soda kaynaklarının doğada bulunuş şekilleri çeşitlidir: a) Göllerin tabanında ya da tuz yataklarındaki sığ derinliklerdeki nemli ortamda natron kristalleri şeklinde, b) Yüzeyde termonatrit şeklinde, c) Sığ alkali göllerin tabanında ve sahilinde nispeten sert trona yatakları şeklinde d) Gömülü kalmış trona, nahkolit ve benzeri sodyum karbonatlı minerallerin yatakları şeklinde, e) Yüzeyde veya yeraltında, tuzlu bir su bileşiği halindeki çözelti biçiminde 3. Tronadan Soda Üretiminde Uygulanabilecek Prosesler Trona doğal soda elde edilebilirliği ile değerli bir cevherdir. Ancak sodanın elde edilmesine yönelik farklı işlemler mümkündür. Bunlar: 3.1. Monohidrat Yöntemi Burada öncelikle trona kırılır ve öğütülür. Daha sonra kalsinasyon işlemine tabii tutularak ham sodyum karbonata çevrilir. Kalsinasyonla seskikarbonat kristalleri su ve CO2 çıkışıyla ayrışır. Bu yöntem halen Wyoming te kullanılan yöntemdir. 13
Tablo 9: Monohidrat Prosesinin Teknolojik Yürüyüşü TRONA Kırma Eleme CO2 Kalsinasyon Çözme Temizleme Filtrasyon Koyulaştırıcı Karbonizasyon artık su Evaporatif Kristalizasyon Santrifüj artık (temiz) Ana çözelti Kalsinasyon Soğutma Depolama ÜRÜN 3.2. Sesqikarbonat Yöntemi Burada trona su ve doygun çözeltiyle sıcaktan çözülür. Ele geçen sıcak sodyum karbonat-bikarbonat çözeltisi soğutulur ve sesqikarbonat kristalleri üretilir. Sesqikarbonat kristalleri kalsine edilirse soda elde edilir. Bu yöntem Wyoming de bulunan trona rezervinden yapılan ilk soda üretimi bu yöntem ile gerçekleştirilmiştir. 14
Tablo 10: Sesqikarbonat Prosesinin Teknolojik Yürüyüşü TRONA Öğütme Çözme Temizleme su Karbonizasyon Koyulaştırıcı Ana çözelti Filtrasyon artık Soğukta kristalizasyon Santrifüj Kalsinasyon Soğutma Depolama Paketleme ÜRÜN 3.3. Karbonatlaştırma Yöntemi Bu proses, sodalı göllerden soda üretiminde ticari olarak kullanılan bir yöntemdir. Trona önce sıcak su ile ekstrakte edilir. Çözünmeyen kil, şeyl ve kum gibi safsızlıkları ayırmak için sıcakta süzülür. Safsızlıklardan arıtılmış olan sodyum karbonat- sodyum bikarbonat karışımı sıcak çözeltiye CO2 beslemesi yapılır ve 15
aşağıdaki reaksiyon gereğince sodyumbikarbonat çözeltisi elde edilir. Bu çözelti soğutulacak olursa sodyum bikarbonat kristallerinin kalsinasyonuyla hafif soda üretmek mümkündür. Tablo 11: Karbonatlaştırma Yöntemi 3.4. Alkali Ekstraksiyon Yöntemi Çözelti madenciliğinin trona mineraline uygulanmasıdır. Prosesin önemli parametrelerinden birisi çözme sıcaklığıdır. Burada seyreltik sodyum hidroksit 16
çözeltisinde trona, egzotermik bir reaksiyon vererek çözünür ve yapıdaki sodyum bikarbonat sodyumkarbonata dönüşür. Daha sonra elde edilen sodyumkarbonatlı çözelti, değişen kristalizasyon şartlarına göre kristallerinden elde edilebileceği evaopratif kristalizasyon kademesine gönderilir. Diğer bir deyişle; proseste trona seyreltik sodyum hidroksit çözeltisi ile sıcakta ekstrakte edilir. Ekstraksiyon işleminde tronanın tümü sodyum karbonata dönüşür. Tablo 12: Alkali Ekstraksiyon Yöntemi 17
Çözelti yöntemi klasik madencilik yöntemleriyle değerlendirilemeyen düşük tenörlü, düşük tonajlı ya da yüksek tenörlü olup ta bulunduğu yer nedeniyle erişilmesi zor cevher yataklarının değerlendirilmesinde ekonomik olarak önerilen bir yöntemdir. Bu yöntem madencilik, jeokimya, kimyasal reaksiyon kinetiği, çözünme kimyası, hidroloji ve proses tasarımı konularını bir araya getirmektedir. Yöntemin uygulanmasından göz önünde tutulması gereken temel aşamalar; - Cevher yatağının ekstraksiyon için hazırlanması - Formasyonda hareket eden çözeltilerin kaya kütleleri ve gözenekler içinden akışı - Mineralin ucuz, geri kazanılabilen ve sahanın özelliklerine uygun bir çözücü sistemle ekstrakte edilmesi - Hedef ürünün (metal veya metal bileşiklerinin) üretim kuyusundan alınan çözeltiden kazanılması. Bu yöntemlere göre 100 ton Beypazarı trona cevherinden üretilebilecek (92 tenör) soda miktarları şöyledir: Tablo 13: Trona da Farklı Yöntemlerle Üretilecek Soda Miktarı (100 ton) PROSES İSMİ ÜRETİLEN AĞIR SODA MİKTARI Monohidrat 51.10 Sesqikarbonat 44.34 Karbonatlaşma 39.80 Alkali ekstraksiyon 28.55 Kaynak: Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 4. Dünyada ve Türkiye de Soda Üretimi 4.1. Dünyada Soda Üretimi 4.1.1. Doğal Soda Üretimi: Trona çeşitli proseslerden geçerek soda külüne dönüştürülmekte ve ticari bir değer kazanabilmektedir. Tronanın önem kazanan bir cevher olmasının nedeni doğal soda külü elde edilmesinde kullanılmasıdır. Bugün sentetik soda külü üreten pekçok firma vardır ancak bu; maliyeti yüksek, üretim prosesi karışık ve çevre kirliliğini artıran bir yöntemdir. Bu sebeple trona cevherlerinin bulunması sonrasında, 1970 lerin sonunda ABD de sentetik yoldan soda üretiminden vazgeçilerek bu konuda faaliyet gösteren pekçok firma kapatılmıştır. ABD dünyanın en büyük soda üreten ülkesidir. Ülkedeki doğal soda üretimi Kaliforniya, Kolorado ve Wyoming eyaletlerinde gerçekleştirilir. Dünya soda üretiminin %94 ü ABD nin altı büyük soda üreticisinin 1984 yılında oluşturduğu ANSAC (American Natural Soda Ash Corporation) adındaki kartel tarafından gerçekleştirilmektedir. Doğal kaynaklardan üretim yapan diğer ülkeler Kenya, Meksika ve Çad dır. 18
4.1.2. Sentetik Soda Üretimi: Doğal sodanın yanında sentetik soda üretimi de önemli yüzdelerde seyretmektedir. Sentetik soda üretiminden dünyanın en büyük kuruluşu Belçika kökenli Sovey ve Cie dir. Bu firmanın üretim kapasitesi 4,4milyon ton/yıldır. Pazar payı dünyada %19, Avrupa da ise %90 dır. İkinci büyük firma ise İngiliz ICI firmasıdır. Tablo 14: Dünya Trona Üretim Projeksiyonu (1000 ton) ANA MALLAR YILLAR YILLIK ARTIŞLAR % TRONA 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2002 2003 2004 2005 18445 18037 18275 19040 19900 20600 22700 +4,2 +4,5 +3,5 +10,2 Kaynak: DPT, Trona Raporu 4.2. Türkiye de Soda Üretimi Türkiye 1975 yılına kadar soda ithal eden bir ülke olmuştur çünkü daha öncesinde herhangi bir soda üretimi gerçekleşmemiştir. Cam sanayi ve soda girdisi kullanan diğer sanayilerde meydana gelen gelişme soda ihtiyacının artmasına neden olmuştur ve bu da zamanla ithal edilen sodanın ihtiyacı karşılamaması durumunu ortaya çıkarmıştır. Sodyum karbonat ile ilgili yapılan araştırmalar sonucunda bir firma tarafından Van Gölü nden soda çıkarılması sağlansa da, yılda 3000 ton üretime rağmen ihtiyacın karşılanmaması nedeniyle sentetik soda üretimine gidilmiştir. 1969 yılında kurulan ve 1975 yılında faaliyete geçen Mersin Soda Sanayi A.Ş. faaliyetlerine halen devam etmektedir. 4.2.1. Doğal Soda Üretimi: Türkiye de henüz doğal soda üretimine geçilmemiştir ancak bulunan trona kaynaklarına kurulan tesisler ile üretimi gerçekleştirmeye yönelik çalışmalar devam etmektedir. Ülkemizde bu yönde Beypazarı ve Kazan trona yatakları bulunmaktadır: 4.2.1.1. Beypazarı Trona Yatağı- Eti Soda A.Ş.: Yaptığı başarılı tetkikler ve çalışmalar sonucunda ülkemizde diğer bütün önemli kaynakların ortaya çıkmasında önemli katkıları bulunan Maden Tetkik Arama Enstitüsü 1979 yılında yaptığı kömür sondaj çıkarma çalışmaları sırasında trona cevherine rastlamıştır. Saha 1983 yılında 2840 sayılı kanun ve 99 sayılı KHK uyarınca MTA tarafından o günkü adıyla Etibank a devredilmiştir. Etibank 1983 yılının Temmuz ayında Beypazarı trona yataklarının yabancı sermaye iştiraki ile kurulacak özel statüde bir A.Ş. marifeti ile yürütülmesine karar vermiştir. Daha sonra Etibank yetkilileri, FMC Wyoming, Corporation (ABD), Solvay (Belçika) ve Canadian Oxy firmalarına bu bölgedeki proje ve fizibilite çalışmalarını gerçekleştirmek için onay vermişlerdir. Ancak 14 yıl süren ve bu sebeple Türkiye ye önemli bir ihracat girdisi olabilecek bu kaynağın boşa harcanmasına neden olan araştırma sonucunda 1997 yılında bölgeye olumsuz raporu verilmiştir. 19
1998 yılında Eti Holding (Etibank adı değişerek Eti Holding A.Ş. olmuştur) Beypazarı trona yataklarını kiraya vermek üzere ihale açmıştır. İhaleyi en yüksek teklifi yıllık en az 4 milyon kira bedeli ve Eti Holding e %26 hisse ile Park Holding- Bayındır konsorsiyumu almıştır. Daha sonra bu konsorsiyum madenin çıkarılıp, işletilmesi ve ekonomiye kazandırılması amacıyla 23 Eylül 1998 yılında Eti Soda A.Ş. yi kurmuştur. Kurulan ilk ortaklıkta Park Grubu %35, Bayındır grubu %37 ve Eti Holding A.Ş. de %26 hisseye iken Vakıfbank ın Bayındır Grubu nun hisselerini satın alması ve bunun %35 ini Park Holding e satması sonucu şu andaki hisse paylaşması %72 ParkHolding, %26 Eti Holding A.Ş. ve %2 si Vakıfbank şeklindedir. Eti Holding ve Park grubu tarafından ortaklaşa işletilecek olan Beypazarı Eti Soda Maden İşletmesi nin temeli 2002 yılı Ekim ayında atılmıştır. Projenin toplam tutarı yapılan açıklamalara göre 218.9 milyon dolardır. Tesisin pazar etüdündeki verilerde dikkate alınarak 1 milyon ton soda külü üretecek alt yapının, ilk aşamada 500 bin ton/yıl soda külü kapasitesinde olması kararlaştırılmıştır. Son olarak Eti Holding in ünvanı; Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü olarak değiştirilmiştir. Konuya ilişkin Bakanlar Kurulu kararı, Resmi Gazete nin 21 Ocak 2004 tarihinde yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Karara göre; devletin genel maden politikası içinde ülkenin her türlü maden ile endüstriyel hammadde kaynaklarını değerlendirme amacıyla kurulan ve bir iktisadi devlet teşekkülü olan Eti Holding Anonim Şirketi, Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü adıyla yeniden teşkilatlandı, denilmiştir. Firmanın bu sene doğal soda üretimine geçmesi beklenmektedir. 4.2.1.2. Kazan Trona Yatağı- Rio Tinto: Ankara nın yaklaşık 35km kuzeybatısında yer almaktadır. 1998 yılında bulunmuştur. Yapılan çalışmalar sonrasında bölgede %31 tenörlü 607 milyon tonluk bir cevher olduğu belirlenmiştir. Bu projede Rio Tinto firması ile pekçok bağımsız Türk ve uluslararası (ABD, İngiltere, Avustralya, Kanada) firmalardan uzmanlar birlikte çalışmaktadırlar. Bu bölgenin yaklaşık 46 milyon yıl önce bir göl ortamında oluştuğu belirlenmiştir. Şirket tarafından yapılan açıklamaya göre projenin planlandığı şekilde bitirilmesi halinde işletme ömrü süresince tahminen 5,8 milyar ABD doları (FOB, Derince Limanı) tutarında ihracat geliri sağlanması beklenmektedir. Proje planı aşağıdaki şekilde belirlenmiştir: 1998 : Tesisin bulunuşu 2000 : Proje ekibinin kurulması 2003 : İşletme ruhsatının alınması, CEO çalışmalarının başlaması 2004 : Pilot tesis çalışmalarının başlaması 20
2007 : Küçük ölçekli üretim ve pazar testi 2011 : 900bin ton/ yıllık üretime geçiş 2014 : 1,8 milyon ton/yıllık üretime geçiş 4.2.2. Sentetik Soda Üretimi: Türkiye deki tek soda üreticisi Türkiye İş Bankası, Sümerbank ve Türkiye Şişe ve Cam fabrikalarının ortaklığı ile 1975 yılında kurulan Mersin Kazanlı daki Soda Sanayi A.Ş. dir. Bu firma Türkiye deki tek soda ürünleri ve krom kimyasalları üreticisidir. Ancak burada üretilen soda suni sodadır. Soda Ürünleri'nin %50'si ihraç veya yurt dışında pazarlama yoluyla uluslararası pazara sunulmaktadır. Firma 1975 yılında sentetik soda külünün endüstriyel boyutlarda üretilmesi amacıyla faaliyete geçmiştir. Kazanlı bucağı bitişinde deniz kıyısında bulunmaktadır. Türkiye deki tek soda külü üretici olup Solvay yöntemi ile soda külü elde edilmektedir. Bu gıda fabrikasında ağır ve hafif soda, rafine sodyum bikarbonat ve sodyum silikat, cam ve deterjan sanayi başta olmak üzere kimya, kağıt, pigment, tekstil, gıda ve yem sanayilerinde kullanılmaktadır ve halen ana girdisi soda olan yaklaşık 100 değişik kimyasal üretim işlemi bulunmaktadır. Burada üretilen soda ürünleri şunlardır: a) Ağır soda: Beyaz, granül, higroskopik, suda kolayca çözünen bir maddedir. Sudaki çözeltisi berrak ve renksiz görünümdedir. Hafif soda külünün hidratasyonu ile değiştirilir. Bunun sonucu daha büyük sodyum karbonat monohidrat kristaller elde edilir. Esas bileşimi Sodyum Karbonattır. Daha az uçucu özellik gösterir ve nispeten daha kolay akan bir üründür. Cam, deterjan, kimya sanayi ve diğer sodyum bileşiklerinin üretiminde kullanılır. Döküm yoğunluğu 0.95/1.1g/cm3 tür. b) Hafif soda: Beyaz, toz, higroskopik, suda kolayca çözünen bir maddedir. Esas bileşimi sodyum karbonattır. Daha ince taneli ve daha az serbest akışlı bir görünümdedir. Tekstil, kimya sanayi, deterjan, kağıt, cam ve diğer sodyum bileşiklerinin üretiminde kullanılır. Döküm yoğunluğu 0.52-0.60g/cm3 tür. c) Sodyum silikat: Şeffaf, açık mavi-yeşil renkli, belli bir şekli ve boyutu olmayan, suda kolayca çözünmeyen, kolayca öğütülmeyen, öğütülünce beyaz toz haline dönüşen bir maddedir. Basınç altında sıcak suda çözünür. Çözeltisi alkalidir. Çözeltideki madde miktarı ile orantılı olarak viskozitesi artar. Deterjan, kimya sanayi, kağıt, beton katkı maddesi ve silika türevlerinin üretiminde kullanılır. d) Rafine sodyum bikarbonat (besin türü): Beyaz, opak, kokusuz, küçük monoklinik kristal veya çok küçük kristallerden oluşan tozdur. Suda çözünen, sudaki çözeltisi berrak ve renksiz hafif alkali bir maddedir. Esas bileşimi sodyum bikarbonattır. Gıda, yem ve ilaç sanayinde kullanılır. e) Rafine Sodyum Bikarbonat (teknik tür): Beyaz, opak, kokusuz, küçük monoklinik kristal veya çok küçük kristallerden oluşan tozdur. Suda çözünen, sudaki çözeltisi berrak ve renksiz hafif alkali bir maddedir. Esas bileşimi sodyum bikarbonattır. Deri, deterjan, kimya sanayi ve tekstilde kullanılır. 21
Firma Türk Standartlarına uygun olarak üretim yapmaktadır. Buna göre üretilen soda ürünleri ve TSE standart numaraları şöyledir: Tablo15: Soda Ürünleri TSE Standart Numaraları ÜRÜN STANDART NO Ağır soda TS 525 TÜR 3D Hafif Soda TS 525 TÜR 3B Sodyum Silikat TS 4624 Rafine Soyum Bikarbonat TS 3050 (teknik tür) Rafine Soyum Bikarbonat TS 10379 (besin türü) Tablo16: Türkiye Trona Üretim Projeksiyonu (1000 ton) ANA MALLAR YILLAR YILLIK ARTIŞLAR % TRONA 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2002 2003 2004 2005 100 100 100 1800 +100 0 0 0 +17000 5. Dış Ticaret 5.1. Soda İhracatı- İthalatı Başlıca soda ihracatçıları ABD, Bulgaristan, Romanya, Fransa, Almanya, Kenya, ve İngiltere dir. Soda ithalatçıları ise Rusya, Çekoslavakya, Güney Afrika, Macaristan, Brezilya, İtalya ve Meksika olarak sayılabilir. Dünyanın en büyük ihracatçısı olan ABD nin ihracat oranı yılda 1,8 milyon tondur. En büyük ithalatçı ülke ise Çin Halk Cumhuriyeti dir. İthalat oranı 800.000ton/yıldır. Bunun 100.000tonu Avrupa dan, 30.000 tonu Kenya dan geri kalan kısmı ise ABD den gelmektedir. Diğer başlıca soda ithalat eden ülkeler ise 150.000ton/yıl ile Kanada, 90.000ton/ yıl ile Brezilya, 80.000ton/yıl ile Hindistan, 240.000ton/yıl ile Güney Afrika Cumhuriyet, 200.000 ton/yıl ile Tayland ve 50.000ton/yıl ile Meksika dır. 5.2. Türkiye de Soda Ticareti 5.2.1. Gümrük Vergileri, Tavizler ve Teşvikler Soda ürünleri ithalatında fon yoktur. AB ve Serbest ticaret anlaşması olan ülkelerden soda ürünleri ithalatında gümrük vergisi oranı sıfırdır. Diğer yandan diğer ülkeler den yapılan soda ürünleri ithalatında; - Sodyum bikarbonat, sodyum karbonat ve kristal soda için gümrük vergisi oranı %5,5 - Sodyum silikat için gümrük vergisi oranı ise %5 tir. 22
5.2.2. Gümrük Tarife Cetveli İstatistik Pozisyon Numarası Soda ürünleri Gümrük Tarife Cetveli Pozisyon numarası 28.36 ile gösterilirler. Buna göre: 28.36 Karbonatlar; peroksikarbonatlar (perkarbonatlar); amonyum karbamat içeren ticari amonyum karbonat: 2836.10 - Ticari amonyum karbonat ve diğer amonyum karbonatlar 2836.10.00.10.00 - - Amonyum bikarbonat 2836.10.00.90.00 - - Diğerleri 2836.20 - Sodyum karbonat 2836.20.00.00.11 - - Susuz sodyum karbonat (dehidrate) 2836.20.00.00.12 - - Kristal sulu sodyum karbonat (çamaşır sodası) 2836.30.00.00.00 - Sodyum hidrojen karbonat [sodyum bikarbonat (karbonat)] 2836.40 - Potasyum karbonatlar 2836.40.00.00.11 - - Potasyum karbonat (potas) 2836.40.00.00.12 - - Potasyum bikarbonat (potasyum hidrojen karbonat) 2836.50.00.00.00 - Kalsiyum karbonat 2836.60.00.00.00 - Baryum karbonat 2836.70.00.00.00 - Kurşun karbonatlar - Diğerleri: 2836.91.00.00.00 - Lityum karbonatlar 2836.92.00.00.00 - - Stronsiyum karbonat 2836.99 - - Diğerleri - - - Karbonatlar - - - - Magnezyum; bakır; 2836.99.11.10.00 - - - - - Magnezyum karbonat 2836.99.11.20.00 - - - - - Bakır karbonat - - - - Diğerleri: 2836.99.18.10.00 - - - - - Manganez karbonatlar 2836.99 18.20.00 - - - - - Demir II Karbonat (FeCO3) 2836.99 18.30.00 - - - - - Bizmut karbonat (bazik bizmut karbonal) - - - - - Diğerleri 2836.99 18.90.11 - - - - - - Berilyum karbonatlar 2836.99.18.90.12 - - - - - - Kobalt karbonatlar 2836.99.18.90.19 - - - - - - Diğerleri - - - Peroksikarbonatlar (perkarbonatlar): 2836.99.90.10.00 - - - - Sodyum perkarbonatlar 2836.99.90.20.00 - - - - Potasyum perkarbonatlar 2836.99.90.30.00 - - - - Baryum perkarbonatlar 2836.99.90.90.00 - - - - Diğer perkarbonatlar 23
5.2.3. İthalat- İhracat Rakamları (2000-2003) Tablo 17: İthalat- İhracat Rakamları / Amonyum Bikarbonat (2000-2003) ÜRÜN ADI 2836.10.00.10.00 Amonyum Bikarbonat Kaynak: DİE YIL MİKTAR (kg) DEĞER ($) İTH İHR İTH İHR 2001 4613.5 61.300 826.331 20.311 2002 4227 28.705 642.645 10.954 2003 (1-10 ay) 3813 169.600 589.886 35.975 Tablo 18: İthalat- İhracat Rakamları / Diğer Ticari Amonyum ve Diğer Amonyum Karbonatlar (2000-2003) ÜRÜN ADI 2836.10.00.90.00 YIL MİKTAR (kg) DEĞER ($) Diğer Ticari Amonyum ve Diğer Amonyum Karbonatlar Kaynak: DİE İTH İHR İTH İHR 2001 22.275 49.329 7445 15.583 2002 696 12.174 5045 5060 2003 (1-10 ay) 737 14.543 8288 7523 Tablo 19: İthalat- İhracat Rakamları / Susuz Sodyum Karbonat (Dehidrate) (2000-2003) ÜRÜN ADI 2836.20.00.00.11 YIL MİKTAR (kg) DEĞER ($) İTH İHR İTH İHR Susuz Sodyum 2001 1000,998 377.714.978 123.759 38.709.137 Karbonat 2002 292.591.985-33.927.535 - (Dehidrate) 2003 (1-10 ay) 246.831.490-31.458.148 - Kaynak: DİE Tablo 20: İthalat- İhracat Rakamları/ Kristal Sulu Sodyum Karbonat (Çamaşır Sodası) (2000-2003) ÜRÜN ADI 2836.20.00.00.12 Kristal Sulu Sodyum Karbonat (Çamaşır Sodası) Kaynak: DİE YIL MİKTAR (kg) DEĞER ($) İTH İHR İTH İHR 2001 1.000.998 310.600 123.759 83.725 2002 3250 1.040.411 2172 290.775 2003 21.011 1.004.740 3071 251.393 (1-10 ay) 24
X. SONUÇ Araştırmada yer alan bilgilere dayanarak diyebiliriz ki ülkemiz trona cevherini büyük miktarlarda barındıran yataklara sahiptir ve bu özellikle bahsi geçen firmaların üretime geçmesi ile mevcut ilginin artmasına neden olacaktır. Açıklarsak; Türkiye sahip olduğu kaynaklar itibariyle her zaman Amerika nın bir rakibi olarak görülmektedir. Bu durum araştırmacılar tarafından bazı yayınlarda trona rezervlerine ilişkin rakamların yanlış bilgilerle kamuoyuna duyurulması şeklinde gözlemlenmiştir. Ancak bunun doğruluğunun belirlenmesi için mevcut her türlü kaynağın araştırılması gerekmektedir. Peki bu rekabetin kaynağı nedir? Şöyle ki; Amerika Birleşik Devletleri, dünyadaki en büyük trona kaynağına sahip olan ülkedir. Ancak tronanın işlenmesi ve soda külü haline getirilerek satılması sonucunda elde edilen kimyasalın yurtdışına ihracatında çok yüksek navlun masraflarıyla karşı karşıya kalındığı için ihracat yoluna gidilmemiştir. Yani ABD yakın komşuları dışında Avrupa ülkelerinin yer aldığı büyük bir pazar payını kaçırmaktadır. Bu pazar payına sahip olmak isteyen bazı Avrupa ülkeleri ise sentetik olarak soda külü üretmekte ve ihraç etmektedirler. Çin, Meksika ve Afrika gibi ülkelerde de doğal soda yatakları rantabl olmadıkları için işletilememektedir. AB üye olma yolunda yoğun çalışmaları devam eden ülkemizin bu kaynak ile Avrupa pazarına sahip olabilme şansı büyüktür. Sonuç olarak Türkiye ile ABD rakip durumdadırlar. ABD de trona cevherine 500metre derinliklerde rastlanırken Türkiye, Beypazarı nda 150metre derinlikten itibaren cevhere ulaşılmaktadır ki bu da işleri kolaylaştıran bir etkendir. Görülmektedir ki Türkiye dünya tüketiminin yaklaşık yarısına denk düşen Batı ve Doğu Avrupa, Ortadoğu ve Kuzey Afrika bölgesinin tek doğal rezervlerine sahiptir ve bu rezerv ile gerçekleştireceği üretim ile hem yurtiçi ihtiyacını karşılayacak hem de ihraç edeceği mal ile mili gelire çok büyük bir katkısı olacaktır. Denilebilir ki trona Türkiye için önemli sayılacak bir madendir ve stratejik olarak nitelendirilebilir. Bu nedenle; dünya üzerindeki önemli bir trona rezervinin Türkiye de olması, kullanım oranının yüzde yüz olması ile sağladığı katma değer, doğru bir politika izlendiği taktirde Türkiye nin ihracatında önemli bir yer tutacak olmasıdır. Türkiye de 53 farklı maden ve mineral mevcuttur ve bunların üretimi yaklaşık 4400 maden yatağında gerçekleştirilir. Denilebilir ki madencilik sektörünün %90 ı kamunun elindedir. İşte trona da bunlardan birisi sayılır. Tronanın işlenerek soda ürünleri üretmek için günler sayan bir firmanın yanında başka bir kaynak üzerinde çalışmalarına devam eden diğer bir firma ile Türkiye, yeni bir Pazar kapısını aralamak üzeredir. Sıra bu kaynaktan en verimli şekilde yararlanmak adına doğru kararları vermesi beklenen yetkililerdedir. 25
XI. KAYNAKLAR 1. Beypazarı Trona Mineralinden Soda Üretimi DPT Teknolojik Araştırma Projesi,İTÜ Proje Yürütücüsü : Doç.Dr.Hasancan OKUTAN Araştırmacılar : Dr.Yük.Müh.Gülhayat SAYGILI Yrd.Doç.Dr.Fikret SUNER Yük.Müh. Ali ÖZTÜRK Yük.Müh. Nilüfer DURMAZ 2. Beypazarı Trona Mineralinin Çözelti Madenciliği İle Değerlendirilmesi Doktora Tezi, Yük.Müh.Gülhayat NASÜN SAYGILI, İTÜ 3. Beypazarı Trona Mineralinden Soda ve Sodyum Hidroksit Üretimi: Entegre Tesis Tasarımı ve Ekonomik Analiz (Mayıs 1994,Kocaeli/ TÜBİTAK MAM)) Hasancan OKUTAN, Hayrettin YÜZER, Nalan ERDÖL, Fehim İŞBİLİR, Ekrem EKİNCİ, 4. Trona ve Soda Örneklerinin Analiz Yöntemlerinin İrdelenmesi, Gülay ATAMAN, Süheyl TUNCER, Nurgün GÜNGÖR 5. Madenciliğimize Bakış Necati YILDIZ, 2003 6. Soda Ash Report, 2002 Dennis S. Kostick 7. The Mineral Industry Of Turkey Philip M.MOBBS 8. www.maden.org.tr 9. www.die.gov.tr 10. www.dpt.gov.tr 11. www.riotinto.com 12. www.boraxtr.com 13. www.securities.com 14. www.sodakrom.com.tr 15. www.dunyagazetesi.com.tr 16. www.ntv.com.tr 17. www.mineral.galleries.com 18. www.mines.itu.edu.tr 19. www.idealhukuk.com 20. www.usgs.gov (US. Geological Survey) 21. www.enerji.gov.tr 22. www.migem.gov.tr 23. www.mta.gov.tr 24. www.webmineral.com 26