Tarım Makinaları Yönünden Kalite Yönetim Sistemleri ve Akreditasyon Kerim EKMEKCİ 1, Ali İhsan ACAR 2 1 Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Strateji Geliştirme Başkanlığı, Ankara 2 Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Makineleri Bölümü, Ankara kerim.ekmekci@tarim.gov.tr Özet: Tarım makineleri sanayi, tarımsal üretim süreci içerisinde, üretici ile makine sanayisini buluşturarak, üretimi kolaylaştıran ve iş verimini artıran bir sektördür. Diğer tüm ürün ve hizmet üreten sistemlerde olduğu gibi bu sektörde de müşteri taleplerini karşılamak ve üretimde verimi artırmak için kalite, kavram olarak sürece dâhil olmuş, gerekleri yerine getirilmesi gereken bir unsurdur. Bu çalışmada, küreselleşen piyasa şartları da göz önüne alınarak, tarım makineleri sektöründe bir gereklilik olarak ortaya çıkan kalite kavramını geliştirecek ve üretim sistemlerine uyumunu sağlayacak kalite yönetim sistemleri ve bu kapsamdaki uluslararası ticaret ilişkileri ile akreditasyon konuları irdelenmiştir. Anahtar kelimeler: Tarım makineleri, kalite yönetimi, kalite yönetim sistemi, serbest ticaret, akreditasyon Quality Management Systems and Accreditation in terms of Agricultural Machinery Abstract: Agricultural machinery industry is a sector that in the agricultural production process to bring together farmer and machinery industry for increasing efficiency and easify production. Quality gets involve in process and is a necessary term to meet the customer demand and improving the productivity as other all product and service sectors. In this study, it is analyzed the quality management systems that promote the quality concept and adoption of the manufacturing systems that is a necessity in agricultural machinery sector and international trade relationship and accreditation theme with take into account global market requirements. Key words: Agricultural machinery, quality management, quality management system, free movement, accreditation Giriş Günümüz dünyasında ticaretin küreselleşmesi rekabeti de yanında getirmiş, kalite ise rekabetin en önemli unsuru olmuştur. Tüketicinin doğal olarak en iyi kaliteyi en ucuza edinme isteği, firmaların ürün ve hizmetlerindeki hata oranını en aza indirme ve maliyeti de en düşük düzeye çekme çabalarını arttırmıştır. Üstün kalite, hatasız ürün veya hizmet ile eşanlamlı düşünülmeye başlanmıştır. Bu gelişme, hatalı ürünlerin hatasızların içinden ayıklanması yerine, sistemin hatasız üretim yapacak şekilde kurulmasını gerekli kılmaktadır. Böylece kalite, en son aşamada değil, üretimin tüm aşamalarında ortaya çıkmakta, bir başka deyişle kalitenin kendisi üretilmektedir. Bu şekilde hatalar ortaya çıkmadan önlendiği için, maliyetler düşmekte ve dolayısıyla rekabette önemli bir koşul olan ucuzluk da sağlanmış olmaktadır (Arın ve ark., 2010). Müşteri ihtiyaç ve beklentilerinin tam olarak karşılanması, istenen kalitede ürünün veya hizmetin zamanında ve doğru olarak teslim edilmesi firmalara rekabet ortamında ayrıcalık kazandırmaktadır. Bu nedenle küreselleşen dünya pazarında söz sahibi olmak için kalite faaliyetlerine verilen önem her geçen gün artmaktadır ve dünyanın her yerinde kabul gören 144
kalitede ürün ve hizmet gerçekleştirilmektedir. Bu amaçla kalite yönetim sistemleri kullanılmaktadır ve dünya üzerinde birçok ülkenin uyguladığı, sektörün ihtiyaç ve ölçeğine uygun çok çeşitli kalite yönetim sistemleri bulunmaktadır. Ayrıcalık kazanma hedefini yerine getirebilmek için müşteri ihtiyaç ve beklentilerinin tam ve doğru olarak anlaşılması, bu bilgilerin işletmenin ilgili fonksiyonlarına tam ve doğru olarak aktarılması gerekmektedir. Tüketiciler ürünün kalitesine daha ürünü almadan güvenmek eğiliminde olduklarından, üretici firmalar da bu güveni gerçekleştirmenin yollarını aramaktadır. Üretici firmaya, ürüne, ürünün özelliklerine ve güvenliğine dair bir takım işaretler, raporlar ve sertifikalar piyasaya kaliteli ürün sunumunun göstergesi olarak algılanmakta, bu belgelerin tüketici nezdinde etkisi, kabul edilirliği ve güvenilirliği ayrı bir değerlendirme ve kriter olarak ortaya çıkmaktadır. Küresel ölçekte kalitede müşteriye sunulacak ürünlerin yine küresel ölçekte geçerli ve güvenilir belgeler ile birlikte sunulması kaliteyi ve rekabeti desteklemektedir. Uluslararası ticarette teknik engeller olarak beliren ve ülkeden ülkeye değişiklik gösterebilen uygunluk değerlendirme faaliyetlerinin bir örnek hale getirilmesi ve küresel ölçekte geçerlilik sağlanması amacıyla bir takım düzenlemeler gerçekleştirilmektedir. Bu düzenlemelerden biri olan akreditasyon, uluslararası ticarette uygunluk değerlendirme faaliyetlerinin gereksiz tekrarlarını önlemek amacıyla oluşturulmuş bir düzenlemedir (Anonim, 2009). Tarım makinaları imalatçılarının ulusal ve uluslararası ticarette hem rekabeti sağlayacak hem de güvenilirliği elde edeceği kalite yönetim sistemlerine dair belgeler ile bu iki unsuru destekleyici diğer belge, rapor ve sertifikaların akreditasyon sistemine dâhil kuruluşlardan elde edilmiş olması tarım makinaları imalatçıları ve kullanıcıları açısından büyük önem taşımaktadır. Uluslararası geçerliliğin ve güvenilirliğin göstergesi olan akredite bir kuruluş tarafından yayınlanmış belgelere sahip tarım makinalarının tüketici nezdindeki kabulü sağlanmış ve yeniden bir uygunluk değerlendirme maliyetine de katlanılmamış olacaktır. Türkiye de Tarım Makinaları Sanayi Türkiye de tarım makinaları sanayi tarımsal değer üretme zinciri içerisinde farklı faaliyetler için kullanılan ekipmanlarda geniş bir ürün gamını kapsamaktadır. Tarım makinaları sanayinde traktör ve tarım makinaları olmak üzere iki ana kategori görülmektedir. Temel tarımsal araçların/ekipmanların üretimi köy zanaatkârından küçük ve orta ölçekli işletmelere, çok uluslu ortaklık bünyesindeki şirketlere kadar genişlikte bir yapı ile gerçekleştirilmektedir. Geleneksel zanaatkâr üretimi ve küçük ölçekli işletmelerin üretimi kendi tecrübelerine dayanmakta, kullanıcı geri bildirimleri ve kamu araştırma ve geliştirme desteği ile ilerleme imkânı bulabilmektedir. Bunların birçoğunun satış sonrası servisi bulunmamakta ve temel ihtiyaçları karşılayan atölyeler şeklinde hizmetlerini sürdürmektedirler. Orta ölçekli işletmeler gerekli ve yeterli altyapıya sahip kendi mülklerinde hizmetlerini gerçekleştirmekte, çoğu zaman bir sanayi sitesi içinde yer almaktadırlar. Bu işletmelerin aynı zamanda üretim ve pazarlama birimleri olup kalifiye personel istihdam etmektedirler. Daha karmaşık ürünler daha geniş ölçekte işletmeler tarafından üretilmektedir. Bu tür işletmelerin geniş üretim tesisleri, bayiler ve uzman pazarlama ağları ile etkin satış sonrası hizmetleri mevcuttur. Ayrıca kendi bünyelerinde araştırma ve geliştirme tesisleri veya teknoloji geliştirme amaçlı diğer ülkelerle ortak girişim yapmaktadırlar. Ülkemizde tarım makinaları sanayi iç pazar isteklerini karşılamakla birlikte ihracat da gerçekleştirmektedir. Sektör için ihracatla birlikte bunu kesin olarak destekleyen bir diğer hedef ise kalitedir. Tarım makinaları imalatçıları kalite belgelerinin öneminin farkında olup birçok üretici bu tür belgeleri elde etmek için programlar uygulamaktadırlar (Anonim, 2010). 145
Avrupa Birliği ülkelerindeki tarım makineleri üretim sektörünün stratejisi iç pazar olanaklarından yararlanmak, araştırma ve eğitim çalışmaları ile sektör içi birlikteliği arttırmak, ihracatı geliştirmek, bu yaklaşımı sanayi işbirlikleri ile tamamlayarak Orta ve Doğu Avrupa pazarlarının olanaklarından yararlanmak, iç pazarlardaki daralma ve durgunluk tehlikesine karşılık gıda dışı tarımsal üretim ile çevre alanlarındaki yenilikler üzerinde çalışmalar yapılmasını teşvik etmek biçiminde ortaya konulmuştur. Türkiye tarım makinaları sanayisinde bu stratejiye uyum için gerekli çalışmalar yapması kaçınılmaz ve beklenilen bir durumdur. Tarım makinaları imalat sanayinin gelişmesi iç pazar dinamikleri ile dış pazarlara girebilme becerisine bağlıdır. Tarım makinaları ihracatı için hedef ülke belirlenmesi, bu ülkelerin bugünkü potansiyellerinin ve geleceğe dönük olası potansiyel artış şanslarının yakından izlenmesi gerekir (Arın ve ark., 2010). Hedef ülke belirlendiğinde bu pazarın ihtiyaç ve istekleri ile birlikte beklentilerinin de karşılanması için kalite ve güvenilirlik konularında gerekli çalışmalar yapılmalıdır. Kalite Yönetim Sistemleri Geçmişe göre rekabetin giderek artması, değişen piyasa ve çevre koşulları gibi nedenlerden dolayı firmaların pazarda farklı ve başarılı olabilmeleri için sürekli kendilerini yenilemeleri, fırsatları yakalamaları gerekmektedir. İşletmelerin rekabet avantajı sağlayabilmeleri ve bu avantajı koruyabilmeleri çeşitli stratejiler belirlemeleriyle gerçekleşebilir. Bu amaçla işletmeler bir takım araçlardan yararlanırlar. Kalite Yönetimi bu araçlardan bir tanesidir ve son yıllarda önemli bir yönetim modeli olarak kabul görmüştür. Günümüzde kalite bilinci hızla yayılmış ve etkilediği çevre büyümüştür. Bunun doğal sonucu olarak, kalite anlayışının içeriği de hızla genişlemektedir. Kalite yönetimi, toplam kalite, kalite sistemi, kalite sağlama, kalite kontrolü, belge, akreditasyon gibi birçok terim ve sözcük otomatik olarak kaliteyi çağrıştırmakta ve kalite, kuruluşların yönetimindeki en stratejik araçlar ve kuruluşların rekabet gücünü belirleyen en etkili etmenler arasında görülmektedir. Kalite anlayışının kazanmış olduğu bu çok boyutluluk, kalite çabalarının da çok boyutlu olmasını zorunlu kılmaktadır. Kalite bilincinin yayılması ve etkilediği çevrenin büyümesine bağlı olarak kalite anlayışının içeriği de hızla genişlemektedir. Kalite anlayışı atölyenin dar çerçevesine sıkışmış, üst yönetimin kulak misafiri olduğu bir konu değildir; kuruluşların yönetimindeki en stratejik araçlar ve kuruluşların rekabet gücünü belirleyen en etkili etmenler arasında görülmektedir. Kalite anlayışının kavramsal dayanakları ve dinamiği tüm boyutları ile ele alınmadan, rekabet edici kalite sağlanamaz (Altunbağ, 2005). Sistem Yaklaşımı Küreselleşen dünyamızda yoğun rekabet ortamında istikrarlı bir üretim yapabilmek için kalitenin güvenli biçimde sürekli korunmasının gerekliliği ve bunun da bir yönetim işi olduğu, bu işin belli bir boyut ve ölçüler içindeki çabalarla gerçekleştirilebileceği, başka bir deyişle sistem olmanın gerekliliği ortaya çıkmıştır. Bu gerçekten yola çıkılarak birçok ülkenin bilimsel ve teknik nitelikli araştırmacıları sistem modelleri üzerinde çalışmalar yapmışlar ve bu çalışmalar neticesinde Kalite Yönetim Sistemi ni geliştirmişlerdir. Araştırmalar hataların %2-15 oranının insan kaynaklı, %85-98 oranının sistem kaynaklı olduğunu göstermektedir. O halde sistem yaklaşımıyla, sistemi geliştirerek ve iyileştirerek hataları önlemek mümkün olabilmektedir. Tüm kalite uzmanlarının sistem öğesi üzerinde durmalarının nedenlerinin başında ölçülebilirlik, izlenebilirlik, tutarlılık, kararlılık, gelişme ve iyileştirme özelliklerinin 146
sağlanabilmesi gelir. Ancak sistemi olan bir şeyi bilinçli bir şekilde geliştirmek mümkündür. Günümüzün kalite anlayışında sistem yaklaşımı yatmaktadır (Kavrakoğlu, 1998). Kalite Güvence ve Kalite Yönetim Sistemi Kalite güvencesi, bir ürünün veya hizmetin belirlenen kalite isteklerine uygunluğunu yeterli güvencede sağlamaya yönelik olarak uygulanması gerekli tüm planlı ve sistematik faaliyetleri kapsar. Projelendirme ve hammadde temin aşamalarından başlamak üzere, satış ve satış sonrası hizmetleri de kapsayacak şekilde yönetim sürecinin her aşamasında kalite çalışmalarının rasyonel çalışılmasını sağlayacak, uygulamanın başarısı oranında hata yapılması olasılığını azaltacak veya tümüyle ortadan kaldıracak düzenleyici bir sisteme ihtiyaç durulmuştur. Kalite güvence sistemi, kalite yönetimi ile ilgili organizasyonel yapının kapsamındaki değişik kaynakların, ilişkilerin, sorumlulukların, çalışma yöntemlerinin dokümanlarla tanımlanmış hali olarak tanımlanabilir (Aytimur, 1994). Bu güvencenin sağlanması organizasyonun her kademesinde özen ve dikkat gerektiren bir kalite yönetimi ile mümkündür. Böylesi bir yönetim ise belirli uluslararası standartların gerçekleştirilmesi ile mümkün olabilmektedir. Kalite güvencesinden kalite yönetimine geçişi ortaya koyan gereklilikler gittikçe karmaşıklaşan teknolojik koşullar, üretim ve pazarlama süreçlerindeki çeşitlilik, artan maliyetler, müşteriden gelen kalite sistem talepleri (özellikle uluslararası pazarda), şartname hükümleri (nükleer enerji, askeri projeler vb), ürün güvenirliği konusunda artan riskler ve artan rekabet olarak özetlenebilir. Bu gelişmeler neticesinde kalite güvencesi modelinin, sistem düşüncesinin yansıması ile yönetim sistemi olması hedeflenmiştir. Kalite Yönetimi İlgili Standartlar Sadece üreticiler için değil tüm üçüncü taraflar için de kullanılabilecek kalite güvencesi ve yönetimi alanında ilk kez bir standart oluşturulması girişimi 1979 yılında BSI (İngiliz Standartlar Enstitüsü) tarafından BS 5750 standardının yayınlanması ile yapılmıştır. Bunu takiben Uluslararası Standartlar Kuruluşu ISO da 1987 yılında kendi içinde bir dizi standartlardan oluşan ISO 9000 standartlarını yayınlamıştır. Avrupa Birliği Standart Kuruluşu CEN tarafından 1988 yılında EN 29000 (1996 dan itibaren EN 9000 şeklinde) serisi olarak kabul edilmiştir. Bu standartlar 1991 yılında Türk Standartları Enstitüsü tarafından TS ISO 9000 adı altında Türk Standardı olarak kabul edilmiş ve yayımlanmıştır (Erik, 1996). Kalite yönetim sistemi standartlarına temel oluşturan ve en yaygın şekilde kullanılan ISO 9000 Standartları kalite yönetim sistemlerinin kurulmasında iyi bir rehberlik görevi üstlenmiştir. 1987 yılında yayımlandığından itibaren kalite yönetimi sistemi tasarlamak için faydalı bir temel olarak kabul edilen ISO 9000 standartlar serisi geçen zaman içinde çeşitli revizyonlarla tadil edilmiştir. Kalite sistemi Kalite Güvence Sistemi olarak adlandırılmışken, 2000 yılındaki revizyonla Kalite Yönetim Sistemi ismini alan ISO 9001 standardında sistem düşüncesi ön plana çıkmaktadır. Kalite yönetim sisteminin seviyesini yükselterek tüm yönetim faaliyetleri ile bütünleştirme fırsatı vermiştir. Böylelikle ISO 9001 standardı toplam kalite yönetimi felsefesine oldukça yaklaşmış, iş sonuçlarını aktif olarak destekleyecek gerçekten etkili bir yönetim sistemi geliştirmek için bir fırsat sunmuştur. (Altunbağ, 2005). Standardın son revizyonu ile yürürlükteki hali ISO 9001:2008 olarak adlandırılmaktadır. ISO 9001 standardı temeli üzerine kurulan ve otomotiv üretimi ve ilgili yedek parça üreticisi kuruluşlar için ISO 9001 standardının uygulanmasına dair özel şartları düzenleyen ISO/TS 16949 kalite yönetim sistemi standardı da otomotiv sektörü tarafından 147
uygulanmaktadır. Toplam kalite yönetiminin temel anlayışlarından yola çıkılarak oluşturulan ISO/TS 16949 sistemi, meydana gelebilecek her türlü hatanın daha önceden araştırılması, bulunması ve ortadan kaldırılması amacını taşımakta ve otomotiv ile ilgili ürünlerin tasarımı ve geliştirilmesi, üretimi ve uygun olduğunda montaj ve servis prosesleri için Kalite Yönetim Sistemi şartlarını tanımlamaktadır (Erdoğan, 2008). ISO 9000 Serisi Standartlara Genel Bakış Ürün ve hizmetlerin özelliklerinin şartnameler ve standartlarla belirlenmesi yaygın bir uygulamadır. Ancak bu uygulamalar kullanıcı ve müşteri beklentilerinin sürekli olarak karşılanmasını garanti edemezler. Öncelikle şartname ve standartlarda bir takım eksiklikler bulunması ve hatalar yapılması genellikle kaçınılmazdır. Diğer taraftan söz konusu dokümanlara sürekli olarak uyulmasını garanti edecek mekanizmalar kurmak çok zordur. Bu durum kalite sistemi yaklaşımını gündeme getirmiştir. ISO 9000 standartları söz konusu yaklaşımı ön plana almaktadır. Ürün ve hizmetin kendisinden çok bu ürün ve hizmeti meydana getiren organizasyonun yapısı ve sistemi ile ilgilenmektedir. Daha basit bir ifade ile yemeğin kendisini değil, hazırlandığı mutfağın yönetimini, organizasyonunu ve kalite kontrol sistemini ön plana çıkarmaktadır. Mükemmel çalışan ve etkin bir kalite sistemine sahip bir mutfaktan kötü yemek çıkmayacağı varsayımına dayanmaktadır. Bu bakımdan ISO 9000 standartları diğer mühendislik standartlarından bariz bir şekilde farklıdır. Sistem kusurluyu yakalamaktan ve ayırmaktan çok kusurların sebeplerini araştırmak ve tekrarını önlemek amacındadır. ISO 9000 standartları her şeyden önce etkin bir kalite yönetim sistemini öngörmektedir. Ancak kalite yönetim sisteminin işletmenin genel yönetiminden bağımsız olamayacağı açıktır. Genel yönetim sistemi kalite yönetimini doğrudan etkiler. Bu bakımdan iyi, etkin bir kalite yönetim sistemi için öncelikle topyekün yönetim mekanizması ele alınmalıdır. İyi ve etkin bir yönetim için her şeyden önce insanı ön plana çıkaran bir yönetim anlayışına, herkesin işgücü, yeteneği, heyecanı ve azmini seferber eden bir örgütlenme modeline ihtiyaç vardır (Altunbağ, 2005). ISO 9000 standartlar serisi dört temel standarttan oluşmaktadır: 1) ISO 9000: Kalite Yönetim Sistemleri- Esaslar ve Sözlük, 2) ISO 9001: Kalite Yönetim Sistemleri-Şartlar, 3) ISO 9004: Kalite Yönetim Sistemleri-Performansın Geliştirilmesi İçin Kılavuz, 4) ISO 19011: Kalite ve Çevre Yönetim Sistemlerinin Tetkiki için Kılavuz. ISO 9001 standardı tüm kuruluşlara, tipine, büyüklüğüne ve ürün cinsine bakmaksızın uygulanabilir nitelikte genel olarak tasarlanmış kalite yönetim sistemi gereklilikleri standardıdır. Kuruluşun müşteri isteklerine ve geçerli yasal gerekliliklere uygun ürün/hizmet sunabilme yeteneğini göstermesi, sürekli iyileşme de dâhil sistemin etkin olarak uygulanması sonucu müşteri memnuniyetinin sağlanması için kullanılacak kalite yönetim sistemi şartlarını tanımlamaktadır (Anonim, 2008). Standart, kalite yönetim sisteminin nasıl oluşturulacağını tamamen işletmelere bırakmıştır. Yapılması gereken standart bir kalite yönetim sistemi değil, standardın şartlarını karşılayan bir kalite yönetim sistemi oluşturmaktır. ISO 9001 standardı kalite yönetim prensipleri üzerine kurulu olup, proses yaklaşımını ve Deming in Planla Uygula - Kontrol Et - Önlem Al prensibi esas alınmıştır (Anonim, 2008). Proses Yaklaşımı; kalite yönetim sistemi proseslerinin sıra ve etkileşimleri ile birlikte tanımlanmasını, kuruluşun gerçek faaliyetlerini yansıtacak şekilde oluşturmaktır. Bu konuda izlenebilecek yol: a) Kalite yönetim sistemlerinin tümünü akış diyagramları ile ifade etmek, b) Tekrarları, değer sağlamayan aşamaları iptal etmek, 148
c) Her bir prosesi diğer proseslerle olan etkileşimleri ile birlikte tanımlamak, d) Tüm prosesler arasında bir iç müşteri-tedarikçi ilişkisi oluşturmak olduğu söylenebilir (Baş, 2002). Proses odaklı sistem girdilerin çıktılara dönüşümünde geri beslemeler ve diğer kontrollerle sürekli iyiye değişimin öne çıktığı bir döngü görünümündedir. Amaç her proseste bir katma değer yaratılmasıdır. ISO 9001 standardı toplam 8 ana maddeden oluşmaktadır. Oluşturulacak kalite yönetim sistemi ile karşılanması gereken şartlar 4. maddeden itibaren yer almakta olup bunlar 4. Kalite Yönetim Sistemi, 5. Yönetimin Sorumluluğu, 6. Kaynak Yönetimi, 7. Ürün Gerçekleştirme, 8. Ölçüm, Analiz ve İyileştirme başlıklı maddelerdir (Anonim, 2008). Toplam Kalite Yönetimi ve ISO 9000 Standartları İlişkisi ISO 9000 standartları düzenli bir kalite yönetim sistemi oluşturmaları için kuruluşlara imkân sağlar. Bu standartlar Toplam Kalite Yönetimi (TKY) felsefesinin üzerinde yükselebileceği sağlam bir zemin oluşturmak için yol gösterir. ISO 9000 standartlarının içerdiği asgari gereklilikler doğrultusunda şekillendirilen kalite sistemi üzerinde TKY pratiklerinin disiplinli ve sistematik bir şekilde uygulanabilmesi kolaylaşmıştır. Proses yaklaşımının benimsenmesi ve standart şartları ile kuruluş faaliyetlerinin bütünleştirilmesi halinde çok başarılı sonuçlar elde edilebilecektir. ISO 9000 günümüz iş dünyasında yadsınamayacak bir eğilimi temsil etmektedir. Gerçekte rekabetçi olmak ve kalite sistemlerini geliştirmek isteyen firmalara ISO 9000 standardının kullanımı, çok daha geniş bir sistem olan TKY kurulmasında bir basamak olarak tavsiye edilmektedir. ISO 9000 in kendisi bir son değildir, sadece kaliteye giden sonsuz yoldaki ilk adımdır. Bir sonraki adım ise TKY uygulamalarıdır. TKY anlayışı ile ISO 9000 standartları arasındaki fark uygulayıcıların bakış açısında yatmaktadır. Eğer kuruluşlar ISO 9000 standartlarını ne kadar belge amaçlı veya belli konularda faydalanılabilecek bir standart olarak görürlerse, o kadar toplam kalite felsefesinden uzaklaşmış olurlar. Bunun yanında ISO 9001 standardını tüm faaliyetleri ile bütünleştiren, çalışanların insancıl özelliklerinin işletme ortamına alınmasını sağlayan, kaliteyi geliştiren her uygulama ve yatırımı benimseyen, her faaliyetin daha da iyileştirilebilecek ve geliştirilebilecek olduğuna inanan, gerek iç gerekse dış müşterilerin tatminine dayalı önceliklerle çalışan, standartları amaç değil araç görerek mükemmelliği hedefleyen kuruluşlar için, ISO 9000 standartları ile TKY felsefesinin herhangi bir farkı yoktur. Her konuda olduğu gibi burada da önemli olan benimsemek ve inanmaktır. Uluslararası Ticaret İlişkileri ve Akreditasyon Günümüzde yaşanan gelişmeler mesafeleri azaltmakta, dünyanın muhtelif noktalarında üretilen mal ve hizmetler tüm dünya tüketicilerinin kullanımına sunulmaktadır. Mal ve hizmetlerin bu sınır tanımayan dolaşımı uluslararası rekabeti gündeme getirmekte, kuruluşlar varlıklarını sürdürebilmek için yeni arayışlara yönelmektedirler. Temel özellikleri küreselleşme ve şiddetli rekabet ile tarif edilebilen bu dönemde korumacılığın büyük ölçüde kaldırılması, gümrük oranlarının azaltılması, yabancı sermayeye geniş imkânların sağlanması, iletişim teknolojisindeki hızlı ilerleme, ulaşım imkânlarının kolaylaşması gibi birçok gelişme, güçlü ve dinamik kuruluşların ulusal sınırların ötesine daha kolay erişmelerine fırsat sağlamıştır. Dünya Ticaret Örgütü (WTO) tarafından uluslararası ticareti düzenleyen uygulamalar, bölgesel bütünleşme hareketleri (EU, EFTA, NAFTA vb), miktar kısıtlamaları ve tarifelerin uluslararası ticarette ortadan kaldırılmasını hedeflemektedir (Şekil 1). 149
CGPM İzlenebilirlik Kurallar WTO Uygunluk Değerlendirmesi TİCARET Akreditasyon ILAC IAF Standardizasyon ISO Şekil 1. Dünya ticaretinde teknik engellerin kaldırılması için anlaşmalar Bununla birlikte miktar kısıtlamaları ve tarifeler yerini Teknik Engellere bırakmaktadır. Teknik engeller, teknik düzenlemelerdeki, standartlardaki ve uygunluk değerlendirme işlemlerindeki farklılıkların yarattığı engeller olarak tanımlanabilmektedir. Teknik düzenleme ise bir ürünün özelliklerini, işleme veya üretim yöntemlerini belirten ve uyulması zorunlu olan düzenlemedir. Ürünle ilgili terminoloji, sembol, ambalajlama, işaretleme, etiketleme ve uygunluk değerlendirmesi işlemleri hususlarından biri veya birkaçını da belirtebilir (Anonim, 2009). Standart, bir ürünün özelliklerini, işleme veya üretim yöntemlerini belirten ve uyulması ihtiyari olan düzenlemedir. Ürünle ilgili terminoloji, sembol, ambalajlama, işaretleme, etiketleme ve uygunluk değerlendirmesi işlemleri hususlarından biri veya birkaçını da belirtebilir (Anonim, 2009). Uluslararası ticarette teknik engelleri ortadan kaldırmanın yolu ülkelerin, küresel ve bölgesel uyum anlaşmaları aracılığıyla teknik mevzuat uyumunu gerçekleştirmeleri ile sağlanmaktadır. Uluslararası ticarette teknik engeller olarak beliren ve ülkeden ülkeye değişiklik gösterebilen uygunluk değerlendirme faaliyetlerinin bir örnek hale getirilmesi ve küresel ölçekte geçerlilik sağlanması amacıyla bir takım düzenlemeler gerçekleştirilmektedir (Şekil 2). Bu düzenlemelerden biri olan akreditasyon da uluslararası ticarette uygunluk değerlendirme faaliyetlerinin gereksiz tekrarlarını önlemek amacıyla oluşturulmuş bir düzenlemedir. Amaç küresel ölçekte kabul edilebilirliğe sahip tek belge ve uygulanan tek standart oluşturmaktır. Türkiye, Dünya Ticaret Örgütüne, Birleşmiş Milletler/Avrupa Ekonomik Komisyonuna üyelikleri nedeniyle ticarette teknik engellerin kaldırılması anlaşmasına taraf olmakla birlikte, AB üyeliğine aday ülke olması nedeniyle de malların serbest dolaşımı için uyumu sağlamakla yükümlüdür. 150
Şekil 2. Dış ticarette uluslararası bütünleşme Uluslararası ticarette teknik engeller olarak beliren ve ülkeden ülkeye değişiklik gösterebilen uygunluk değerlendirmesi, ürünlerin veya hizmetlerin istenilen şartlara (teknik düzenlemesine) uygunluğunu göstermek amacıyla yapılan belgelendirme, deney, muayene, kalibrasyon işleri olarak tanımlanmaktadır. Uygunluk değerlendirme kuruluşu da mal ve hizmetlerin niteliklerini tespit etmek amacıyla belgelendirme, deney, muayene ve kalibrasyon çalışmaları yapan kuruluşlardır. Uygunluk değerlendirmesi bir ürünün veya hizmetin aranan şartları taşıyıp taşımadığını, bu şartların üründen ürüne tutarlılık gösterip göstermediğini belirlemeye yaramaktadır. Uygunluk değerlendirmesi doğru işleyen bir ürün güvenliği sisteminin sigortası olarak bir ürünü piyasaya arz etmeden önceki son aşamadır. Mevzuatın öngördüğü şekilde ya üretici ya da bağımsız bir üçüncü taraf uygunluk değerlendirme kuruluşunun, ürünün teknik düzenlemesine uyup uymadığını kontrol etmesi, eğer uyuyorsa gerekli belgeleri düzenlemesi şeklinde yürütülmektedir. Uygunluk değerlendirme işlem, belge ve sonuçlarının karşılıklı olarak tanınması, teknik mevzuat uyumunun en önemli amaçlarından birisidir. Dünyada uygunluk değerlendirme faaliyeti gösteren ve sayıları gün geçtikçe artan çok sayıda kuruluş mevcuttur. Bu çok sayıda ve farklı alanlarda hizmet veren kuruluşların tüm dünyada aynı kriterler bazında, diğer bir deyişle aynı kalitede hizmet vermeleri verilen belge ve sertifikalara güvenin sağlanması açısından çok önemlidir. Bu güvenin sağlanabilmesi ve verilmiş olan tüm belge ve sertifikaların uluslararası alanda aynı dili konuşabilmeleri amacıyla uygunluk değerlendirme faaliyetlerinin uluslararası kriterler bazındaki uygunluk ve yeterliliğinin bağımsız, tanınır bir kuruluş tarafından onaylanması işlemi olan akreditasyon sistemi ortaya çıkmış ve uluslararası ticarette yer almayı hedefleyen tüm ülkeler tarafından uygulanmaya başlanmıştır. Uygunluk değerlendirme kuruluşlarının faaliyetlerinin yeterliliği ve uluslararası geçerliliği için ortaya çıkan akreditasyon, uygunluk değerlendirmesi yapan kuruluşların yeterliliklerinin yetkili bir kurum tarafından (resmi bir otorite) belirlenmiş standartlar esas alınarak yeterliliklerinin değerlendirilmesi, onaylanması ve gözetimi işlemleridir. Ulusal Akreditasyon Sistemi, uygunluk değerlendirme kuruluşlarının yeterliliklerinin tespit edilmesi amacıyla, akreditasyon otoritesince çalıştırılan, resmi niteliğe sahip denetim ve onay sistemidir. Ülkemizde bu sistem kanunla düzenlenmiş ve bu amaçla Türk Akreditasyon Kurumu (TÜRKAK) kurulmuştur. Özel kanunla kurulmuş, kamu kuruluşu olarak ulusal akreditasyon sistemini yürütmektedir. 151
Avrupa Birliği akreditasyon sisteminde de her üye ülke, ulusal ölçekte çalışan akreditasyon sistemlerini oluşturmuştur. AB pazarında mal ve hizmetlere dair belgelerin güvenilirliği için, bunları tanzim eden uygunluk değerlendirme kuruluşlarının, akredite edilmiş olması aranan bir şart haline gelmiştir. Akreditasyon alanında uluslararası işbirliği ile uygunluk değerlendirme kuruluşlarının sonuçlarının karşılıklı tanınması ve küresel ölçekte geçerlilik hedeflenmektedir. Bu amaçla küresel seviye olarak ILAC (International Laboratory Accreditation Cooperation)/IAF (International Accreditation Forum) işbirliği örgütleri oluşturulmuş, bu şemsiye örgütler vasıtası ile karşılıklı tanıma anlaşmaları yürütülmektedir. Bölgesel Seviye işbirliği örgütleri ile karşılıklı tanıma anlaşmaları gerçekleştirilerek ulusal akreditasyon sistemlerinin bölgesel tanınırlığı ve geçerliliği sağlanmaktadır. Bu amaçla kurulan Avrupa akreditasyon Birliği EA bir örnektir. AB Ülkelerinde faaliyet gösteren akreditasyon kuruluşları, Avrupa Akreditasyon Birliği ne üye olmaktadır. EA, üyelerinin verdiği akreditasyon hizmetinin karşılıklı tanınabilirliğini sağlamaktadır. Bölgesel işbirliği örgütleri olarak Asya-Pasifik bölgesi için APLAC ve PAC, Kuzey Amerika bölgesi için de IAAC yer almaktadırlar (Anonim, 2009). Tüketicilerin güvenini daha ürünü almadan sağlamanın yolu üretici firmaya, ürüne, ürünün özelliklerine ve güvenilirliğine dair bir takım işaretleri, raporları ve sertifikaları ürünle birlikte piyasaya sunmak, bu belgelerin tüketici tarafından kabul edilirliği ve güvenilirliği sağlamaktır. Uygunluk değerlendirmenin sonucu olan bu unsurların küresel ölçekte geçerli ve güvenilir sonuçlar olarak sunulması kaliteyi ve rekabeti desteklemektedir. Sonuç Dünyadaki ekonomik küreselleşme hareketi sonucu sermaye, mal ve hizmet hareketleri ülkelerin sınırlarını aşmakta, ulusal ekonomik sistemler birbirine bağlı ve bağımlı bir yapıya kavuşurken tüm sektörler yeniden yapılandırma çabalarına yoğunluk vermektedirler. Bu durum diğer sektörlerde olduğu gibi tarım makineleri imalat sektöründe de ya büyük sermayenin ürettiği ürünlerin servis ve satışını yapmayı ya da bunlardan daha iyisini ve kalitelisini yaparak rekabet eder duruma gelmeyi hedeflemektedir. Bunun için yapılması gerekenlerin başında sürdürülebilirlik kuralı içinde kalite çalışmalarına hızla geçilmesi zorunluluk olarak görülmelidir. Kalite yönetim sistemleri çalışmaları tarım makineleri üretimi ile uğrasan sektörlerde de önem kazanmalı ve kalite çalışmalarına daha fazla zaman ayrılmalıdır. Tarım makinelerinin üretiminde hatayı önleyerek kaliteli tarım makinelerinin üretimini ön plana çıkarmak benimsenmelidir. Tarım makineleri imalatında karşılaşılan hatalar ve nedenleri araştırılarak ortaya konulmalı, etkin önlemler alınmalı ve kaliteli üretim için gerekenler geciktirilmeden yapılmalıdır. Bunun için tarım makinelerinin geçerli ulusal ya da uluslararası standartlara uygunluğunun sağlanması gereklidir. Son yıllarda ISO 9000 Standartları, kalite sistemlerinin kurulmasında iyi bir rehberlik görevi üstlenmiştir. Uluslararası rekabetin de hissedildiği günümüzde, tüm üretim aşamalarında kalite yönetimi prensipleri ile çalışmanın önemli yararı olacağı açıktır. Müşteri ihtiyaç ve beklentilerinin tam olarak karşılanması, istenen kalitede ürünün veya hizmetin zamanında ve doğru olarak teslim edilmesi firmalara rekabet ortamında ayrıcalık kazandırmaktadır. Özellikle uluslararası pazarlamada ISO 9000 belgesi karşılıklı güven sağlamak için önemli bir kriter durumundadır. Çünkü ISO 9000 belgesi belirli bir kalite düzeyini garanti etmekte ve uluslararası pazarlarda tercih sebebi olmaktadır. Tarım makinaları imalatçılarının ulusal ve uluslararası ticarette hem rekabeti sağlayacak hem de güvenilirliği elde edeceği kalite yönetim sistemlerine dair belgeler ile bu iki unsuru 152
destekleyici diğer belge, rapor ve sertifikaların uluslararası tanınırlığı sağlayan kuruluşlardan elde edilmiş olması tarım makinaları imalatçıları ve kullanıcıları açısından büyük önem taşımaktadır. Uluslararası geçerliliğin ve güvenilirliğin göstergesi olan akredite bir kuruluş tarafından yayınlanmış belgelere sahip tarım makinalarının tüketici nezdindeki kabulü sağlanmış, yeniden bir uygunluk değerlendirme maliyetine katlanılmamış olacaktır. Literatür Listesi Anonim, 2008. TS EN ISO 9001 Kalite Yönetim Sistemi Şartlar. Türk Standardı, TSE, Ankara. Anonim, 2009. DTM AB Teknik Mevzuat Uyumu. DTM internet sitesi: www.dtm.gov.tr/ dtmadmin/ upload/ DTS/ ABTeknikMevzuatUyumuDb. Erişim tarihi 11.4.2011. Anonim, 2010. Türkiye Tarım Makinaları Sanayi Sektör Raporu. IGEME, Ankara. Altunbağ, M., 2005. ISO 9000 Standartları ve Toplam Kalite Yönetimi nin Uluslararası Pazarlamaya Etkileri: İç Anadolu Bölgesi nde Bir Uygulama. Y. L. Tezi (Basılmamış), Erciyes. Ü., 193 s., Kayseri. Arın, S., Coskun, M. B., Durgut, M. R., Yalçın, İ., Kılıç, E., Okur, E., 2010. Tarım Makinaları İmalat Sektörü ve AB İçinde Gelecegi. Ziraat Mühendisliği VII. Teknik Kongresi, s. 1-19, Ankara. Aytimur, S., 1994. Kalite Sistem Dokümantasyonu, KALDER Yayınları, İstanbul. Baş, T., 2002. ISO 9000:2000 Kalite Yönetim Sistemi, Sistem Yayınları, İstanbul. Erdoğan, Ö., 2008. ISO/TS 16949:2002 Otomotiv Kalite Yönetim Sistemi ve Bir Otomotiv Yan Sanayi Firmasında Uygulamaları. Yüksek Lisans Tezi (Basılmamış). Marmara Üniversitesi, 200 s., İstanbul. Erik, A., 1996. Dış Ticarette Standardizasyon Rejimi Kararı, Gümrük Birliği Sürecinde Türkiye. Sayı 23, Haziran 1996, s. 96-97. Kavrakoğlu, İ., 1992. Toplam Kalitenin Temelleri. Önce Kalite Dergisi, KALDER Yayını, s. 43-44. Kavrakoğlu, İ., 1998. Toplam Kalite Yönetimi, KALDER Yayınları, 4. Basım, İstanbul. 153