GAP BÖLGESİNDE ÇATOM LARIN İNSAN KAYNAKLARININ GELİŞTİRİLMESİNE KATKILARI: ŞANLIURFA İLİNDE ÇATOM FAALİYETLERİ ARAŞTIRMASI

ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİ VE KARİYER DANIŞMANLIĞI ANABİLİM DALI GAP BÖLGESİNDE ÇATOM LARIN İNSAN KAYNAKLARININ GELİŞTİRİLMESİNE KATKILARI: ŞANLIURFA İLİNDE ÇATOM FAALİYETLERİ ARAŞTIRMASI Dönem Projesi Zeynep Müjde SAKAR ANKARA 2008

ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİ VE KARİYER DANIŞMANLIĞI ANABİLİM DALI GAP BÖLGESİNDE ÇATOM LARIN İNSAN KAYNAKLARININ GELİŞTİRİLMESİNE KATKILARI: ŞANLIURFA İLİNDE ÇATOM FAALİYETLERİ ARAŞTIRMASI Dönem Projesi Zeynep Müjde SAKAR Danışman: Doç. Dr. Bülent GÜLÇUBUK ANKARA 2008

ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEZSİZ YÜKSEK LİSANS DÖNEM PROJESİ DEĞERLENDİRME BELGESİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Enstitünüzün İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİ VE KARİYER DANIŞMANLIĞI Anabilim Dalında 06934525 numaralı Tezsiz Yüksek Lisans öğrencisi ZEYNEP MÜJDE SAKAR ın GAP BÖLGESİNDE ÇATOM LARIN İNSAN KAYNAKLARININ GELİŞTİRİLMESİNE KATKILARI: ŞANLIURFA İLİNDE ÇATOM FAALİYETLERİ ARAŞTIRMASI başlıklı tezsiz yüksek lisans dönem projesini yürütmekte olduğu proje danışman Doç. Dr. BÜLENT GÜLÇUBUK tarafından 21/05/2008 günü yapılan değerlendirme sonucunda, Tezsiz Yüksek Lisans Dönem Projesinin; a) Başarılı, olduğuna karar verildi. Tezsiz Yüksek Lisans Dönem Projesini Yürüten Danışmanın Adı Soyadı : BÜLENT GÜLÇUBUK Tarih :... İmzası :..

ÖZET GAP BÖLGESİNDE ÇATOM LARIN İNSAN KAYNAKLARININ GELİŞTİRİLMESİNE KATKILARI: ŞANLIURFA İLİNDE ÇATOM FAALİYETLERİ ARAŞTIRMASI Zeynep Müjde Sakar Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İnsan Kaynakları Yönetimi ve Kariyer Danışmanlığı Anabilim Dalı Danışman: Doç. Dr. Bülent Gülçubuk Bu çalışmanın ana amacı, Türkiye de kadınların eğitimi ve kadınlara ait göstergeler ile birlikte Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yürütülen ÇATOM uygulamaları hakkında bilgi vermek ve bu uygulamaların Şanlıurfa özelinde etkisini ortaya koymaktır. Çalışma, ÇATOM ların Şanlıurfa ilinde kadınların eğitimi konusunda ne tür faaliyetlerde bulunduğunu ve bu faaliyetler sonucunda nelerin değiştiğini belirlemeye yöneliktir. Çalışmada Başbakanlık GAP Bölge Kalkınma İdaresi tarafından yürütülen ÇATOM lar hakkında genel bilgiler verildikten sonra, Şanlıurfa ilinde yürütülen faaliyetlerin kadın işgücüne etkisi, kadının üretime katkısı ve kadının toplumsal ilişkiler sistemi içerisindeki yeri ve bu konulardaki değişimler hakkında değerlendirmelerde bulunulmaktadır. Anahtar kelimeler: ÇATOM, Güneydoğu Anadolu Projesi, Şanlıurfa i

ABSTRACT AT THE REGION of THE GAP CONTRIBUTIONS to ÇATOM S to HUMAN RESOURCE DEVELOPMENTS: ÇATOM RESEARCH in ŞANLIURFA Zeynep Müjde Sakar Ankara University Institute of Social Sciences Management of Human Resource & Career Consultancy Advisor: Assoc.Prof Dr. Bülent Gülçubuk The main purposes of this study is to show the education levels of women and all data about women in Turkey together with giving information about ÇATOM s (Multi Purpose Community Centre) practices in South Eastern Anatolia and to put forth the results of these implementations in Şanlıurfa. The work intends to explain studies of ÇATOM s concerning education of women and improvements outcomed from these practices in Şanlıurfa After giving general information about ÇATOM s managed by South-eastern Anatolia Project Regional Development Administration, effects of Şanlıurfa ÇATOM's practices on women labor, contribution of women to production, position of the women in the social network and improvements on these fields are explained. Key words: Multi-Purpose Community Centers,,Southeastern Anatolıa Project, Şanlıurfa ii

ÖNSÖZ Türkiye nin en az gelişmiş ve en sorunlu bölgesi olduğu gibi, GAP a bağlı olarak önemli yapısal değişimlerin eşiğinde bulunan bir bölgede ve zor çalışma koşulları altında yapılan bu araştırma birçok ÇATOM katılımcısı ve ÇATOM ların kuruluşunda büyük etkileri olan eski katılımcıların desteğiyle gerçekleştirilmiştir. Bölgenin sosyo-ekonomik profili çizilirken bu profilin çizilmesinde ve değişimlerin yaşanmasında büyük etkiye sahip olan ÇATOM ların Güneydoğu Anadolu Bölgesi için ne kadar önemli bir yere sahip olduğu gerçeği ile karşılaşılmıştır, ÇATOM ların Şanlıurfa ilinde meydana getirmiş olduğu olumlu değişikliklerin yöre halkı için ne kadar önemli olduğu yapılan çalışmalardan anlaşılmıştır. Araştırmanın saha çalışmaları aşamasında, gerek ildeki genel bilgiye gerekse araştırmanın alt yapısının oluşturulması sırasında ÇATOM çalışanları ve ÇATOM eski katılımcıları araştırmanın gerçekleşmesinde önemli bir rol oynamıştır. Sonuç olarak ÇATOM ların başta yöre halkı için daha sonra Güneydoğu Anadolu Bölgesi için insan kaynaklarının gelişimi açısından ne kadar önemli bir merkez olduğunun ortaya konulmasına çalışılmıştır. iii

TEŞEKKÜR Bu araştırmanın yürütülmesinde değerli bilgisi ve tecrübesi ile yardımlarını benden esirgemeyen danışman hocam sayın Doç. Dr. Bülent GÜLÇUBUK a her türlü desteği gördüğüm aileme ve değerli ağabeyim Necdet SAKAR a en içten dileklerimle teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca, araştırma boyunca anket uyguladığım katılımcılara ulaşmamda büyük yardımları olan Saadet BİLİCİ ye, Adalet BUDAK a, ÇATOM çalışanlarına ve anket uygulamasında sorularımı yanıtlayan ÇATOM katılımcılarına katkıları nedeniyle teşekkür ederim. Zeynep Müjde Sakar Ankara, Mayıs-2008 iv

İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT...ii ÖNSÖZ...iii TEŞEKKÜR... iv İÇİNDEKİLER... v SİMGELER DİZİNİ... ix BİRİNCİ BÖLÜM 1. GİRİŞ... 1 1.1. Araştırmanın Amacı ve Önemi... 2 1.2. Araştırmanın Kapsamı... 3 İKİNCİ BÖLÜM 2. METARYAL VE YÖNTEM... 4 2.1. Araştırmada Kullanılan Materyal... 4 2.2. Araştırmada Kullanılan Yöntem... 4 2.3. Elde Edilen Verilerin Değerlendirilmesi... 4 3. KAYNAK ÖZETİ... 5 4. GÜNEYDOGU ANADOLU PROJESİ... 7 4.1. Güneydoğu Anadolu Bölgesi Projesinin Hedefleri... 8 4.1.1. Genel kalkınma hedefleri... 9 4.1.2. Tarımsal kalkınma hedefleri... 9 4.1.3. Sınai kalkınma hedefleri... 9 v

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 5. TÜRKİYE DE KADININ KONUMU... 10 5.1. Kırsal Alanda Kadının Önemi... 11 6. KADIN VE KIRSAL KALKINMADAKİ YERİ... 14 6.1. Aile Yapısı ve Evlilik Örüntüleri... 14 6.2. Boşanma ve Mirastan Yararlanma... 15 6.3. Krediye Erişim ve Örgütlenme... 16 6.4. Karar Verme Sürecine Katılım... 16 6.5. Cinsiyetler arası Rol Dağılımı... 17 7. TOPLUMDA KADININ KONUMU... 18 7.1. Eğitim Hizmetlerinde Kadın... 18 7.2. Sağlık Hizmetlerinde Kadın... 19 7.3. Altyapı Hizmetlerinde Kadın... 20 7.4. Yayım Hizmetlerinde Kadın... 20 7.5. Kadının İstihdamı ve Sosyal Güvenlikten Yararlanma Durumu... 21 8. ÇATOM...22 8.1. Amaç... 22 8.2. Örgütlenme Yönetim ve Yaklaşım... 23 8.3. ÇATOM Programları... 24 8.3.1. Eğitim programları... 24 8.3.2. Sağlık programları... 25 8.3.3. Yönetime katılım kapasitesini geliştirici programlar... 25 8.3.4. Gelir getirici ve kadın istihdamını/girişimciliği destekleyici programlar... 25 vi

8.3.5. Okul öncesi eğitim programları... 25 8.3.6. Çocuk okuma odaları... 25 8.3.7. Sosyal destek programları... 26 8.3.8. Sosyal sorumluluk programları... 26 8.3.9. Kültürel sosyal etkinlikler... 26 9. ÇATOM LARA YÖNELİK SOSYAL ETKİ VE DEĞERLENDİRME ÇALIŞMASI... 27 9.1. ÇATOM larda Sosyal Etki Değerlendirme (SED) Çalışması... 27 9.1.1. Kamu desteğinin katılımcılar üzerindeki etkileri... 27 9.2 ÇATOM lara İlişkin Genel Değerlendirmelerin Bulguları... 30 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 10. ALAN ARAŞTIRMASI BULGULARI... 33 10.1. İnsan Kaynakları Gelişimi ile İlgili Faaliyetlere İlişkin Bulgular... 33 10.1.1. Temel Demografik Nitelikler... 33 10.1.1.1. Yaş... 33 10.1.1.2. Eğitim... 34 10.1.1.3. Medeni durumları...34 10.1.1.4. Kadınların mesleki durumları...35 10.1.2. Aile yapısı... 35 10.1.3. ÇATOM faaliyetlerine katılma biçimleri... 39 10.1.4. ÇATOM faaliyetlerinden kadınların beklentileri... 41 10.1.5.ÇATOM ların aile karar süreçlerine ve iletişim biçimlerine etkisi... 44 10.1.6.ÇATOM ların sosyal faaliyetlere etkisi... 49 vii

10.1.7.ÇATOM ların genç kız ve kadınların yaşam biçimlerine etkisi... 51 10.2 Gelir Getirici Faaliyetlere İlişkin Bulgular... 55 10.2.1.ÇATOM ların karar alma süreçlerine etkisi... 56 10.2.2.ÇATOM ların geliri kullanma biçimine ve çevre ile iletişimine etkisi... 57 10.2.3.ÇATOM ların sosyal yaşama etkisi... 59 10.2.4.ÇATOM faaliyetlerine katılım biçimi ve beklentiler... 61 10.2.5.ÇATOM lara katılan kadınların temel sorun alanları ve çözüm önerileri... 67 BEŞİNCİ BÖLÜM 11.TARTIŞMA VE SONUÇ... 70 KAYNAKÇA... 73 viii

SİMGELER DİZİNİ AB BM ÇATOM GAP ILO KSSGM TÜBİTAK BYKP TKV Avrupa Birliği Birleşmiş Milletler Çok Amaçlı Toplum Merkezleri Güneydoğu Anadolu Projesi Uluslar arası Çalışma Örgütü Kadının Statüsü ve Sorunları Genel Müdürlüğü Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu Beş Yıllık Kalkınma Planı Türkiye Kalkınma Vakfı ix

BİRİNCİ BÖLÜM 1.GİRİŞ Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki yapılanma uzaktan akrabalık ve aşiret gibi bir kültürel yapı ve değerler üzerine kurulmuştur. Aile içinde güce bağlı bir hiyerarşi bulunmaktadır, son sözün erkek tarafından söylendiği bir toplum içerisinde yer alan kadınlar varlıklarının sürdürmektedir. Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki sosyal ve kültürel gelişme ve değişimin en önemli sebebi göç olmuştur. Köyden kente doğudan batıya yaşanan göçlerle bölgedeki dinamikler değişmiştir. Kadın ve erkeğin göçlerden kazandığı deneyimler farklıdır. Yaşanan göç olayları, beslenme, dil kadının aile ve toplumdaki statüsü üzerinde de etkisi çok fazladır. Televizyon bilmeyen bir topluma dünyanın kapılarını açmıştır, bu durum genç kız ve kadınlara deneyimler kazandırmıştır. Gözlendiği kadarıyla çok az genç kız ülkenin batısını görmüş görenlerde genellikle şehir kökenli olan insanlar bu durum doğu-batı kadını kavramını oluşturmaktadır. ÇATOM lar (Çok Amaçlı toplum Merkezleri) çerçevesinde yapılan toplantılarda bölgenin erkek egemen toplum yapısının kadının gelişimi ve toplumsal statüsü üzerinde ciddi engeller oluşturmaktadır. Her yerde olduğu gibi Güneydoğu Anadolu Bölgesinde de kadınların iş yaşamına katılmalarının özel ve toplumsal yaşamadaki konumlarıyla önemli ölçüde ilişkisi bulunmaktadır. ülkede genç ve eğitimli insanlarda farklılık görülmüş olsa da kadın ve erkek için var olan bir kalıplaşma hüküm sürmektedir. Geleneksel aile kalıpları varlığını sürdürmektedir. Öte yandan, kadınlar özellikle ev içinde ya da aile işinde ve/veya tarım ve hayvancılıkla yoğun olarak çalışmalarına rağmen, yaptıkları işler ev işleri kapsamında ekonomik değer taşımayan ve yapmakla yükümlü oldukları asli görevler olarak değerlendirilmektedir. Mevcut toplumsal yapı nedeniyle kadınların toplum içlerindeki rolü birçok kısıtlama ile örtülü durumdadır. Bu kısıtlamalar kadınların diğer bireylerle olan ilişkilerinin zayıflamasına, pasif ve edilgen bir kişiliğe bürünmelerine neden olmaktadır. Özellikle evden izin alma çocukların bakımı gibi konularda ciddi sorunlar yaşanmaktadır. Kadınların çalışmasına gösterilen direnç; bölgelere göre

değişkenlik göstermekte özellikle göç alan yerlerde ekonomik zorluklar nedeniyle de olsa yasaklayıcı tutumların gevşediği görülmektedir. Kadınlar toplumsal alanın birçok alanında cinsiyet ayrımcılığına tabi tutularak geri planda bırakılması, kendilerini geliştirmelerine engel olmakta ve dolayısıyla ekonomik yaşama ev dışında görünür bir şekilde katılmalarını sınırlamaktadır. Sosyo- kültürel yapıdan kaynaklanan bu sınırlılıkların kadınlarda yarattığı en önemli etki özgüvenin gelişememesi veya var olan özgüvenin zamanla yitirilmesidir. 1.1. Araştırmanın Amacı ve Önemi Bu araştırmanının amacı GAP bölgesinde yer alan Şanlıurfa ilinde ve kadın girişimciliğini geliştirmek için gerekli bilgi birikimine sahip olan ÇATOM ların işlerliğini ortaya koymaktır. Kadınları girişimciliğe özendirmek, yeni bir iş kurmak veya var olan işleri geliştirmek isteyen kadınları destekleyen ÇATOM ların GAP için ne kadar gerekli bir merkez olduğunu saptayıp bu konuda başarılı kadın girişimci sayısını arttırarak program ve öneriler sunmaktır. Bu araştırma kapsamında asıl konu kadın girişimciline destek olan ÇATOM lardır, kadın girişimciliğini destekleme ve geliştirme amacında olan bu programların kadınların toplum içindeki konumlarının değiştirilmesine yönelik politikalar gerçekleştirdiği görülmektedir. ÇATOM lar üzerine yapılan çalışmada üç kriter altında araştırmalar yapılıyor bunlardan birincisi ÇATOM lara katılanları ve ailelerini gözlem altında tutmak, ikincisi ÇATOM ların nerelerde bulunduğunu saptamak son kriter ise istenen hedef grup arasındaki farklılığı ortadan kaldırmaktır. Araştırma iki mahallede yapılmıştır. Yakubiye ve Bağlarbaşı nda yapılan araştırma ve gözlemlerle nüfusun yoğunlukla Arap ve Kürt kökenli olduğu anlaşılmıştır. Güneydoğu Anadolu nüfusunun bir bölümünü Arap ve Kürt kökenli nüfus oluşturmaktadır, bununla birlikte yaşanan göç bölgenin kültürel yapısın da değişimler yaratmıştır. Türkçe bilmeyen kadınlar ile okuma yazma bilmeyen genç kızlar erken yaşlarda yaşanan evlilikler toplumun gelişimden uzaklaşmasına ve kapalı bir toplum olarak varlığının sürdürmesine neden olmuştur, fakat ÇATOM ların (Çok Amaçlı Toplum Merkezleri) bölge halkına yaşattığı yenilikler ve 2

bölgenin sosyo kültürel yapısında meydana getirdiği değişikler ÇATOM ların bölge için gerekli bir merkez olduğunu göstermektedir. 1.2. Araştırmanın Kapsamı Araştırmanın kapsamını Şanlıurfa ili Yakubiye ve Bağlarbaşı mahallelerinde ÇATOM lara katılan genç kız ve kadınlar oluşturmaktadır. Araştırma kapsamında ÇATOM ların faaliyetlerine katılan 25 kadın ve genç kız a insan kaynakları gelişimi anketi uygulanırken 15 kadın ve genç kız a gelir getirici faaliyetlerin insan kaynakları açısından gelişimi anketi uygulanmıştır. 3

İKİNCİ BÖLÜM 2. MATERYAL VE YÖNTEM Araştırmanın kapsamını Şanlıurfa ili Yakubiye ve Bağlarbaşı mahallelerinde ÇATOM faaliyetlerine katılmış olan genç kız ve kadınlar oluşturmaktadır. Araştırma alanının seçiminde ÇATOM eğitimcilerinin bu bölgeler de verimli çalışmalar yapmış olması ile kadınlara erişebilirlik etkili olmuştur. 2.1. Araştırmada Kullanılan Materyal Araştırmanın birincil materyalini Şanlıurfa ili Yakubiye ve Bağlarbaşı mahallelerinde oturan ve ÇATOM faaliyetlerine katılan 40 katılımcıya uygulanan anket verileri oluşturmaktadır. Ayrıca, konu ile ilgili yayınlar, raporlar vd. araştırmanın ikincil materyalini oluşturmuştur. 2.2. Araştırmada Kullanılan Yöntem Şanlıurfa ili Yakubiye ve Bağlarbaşı mahallelerin de ÇATOM ların insan kaynakları gelişimine katkıları anketler uygulanarak gerçekleştirilmiştir. Araştırmanın temel bulguları anket sonuçlarına göre değerlendirilmiştir. Araştırma sonunda doldurulan anketler kod planı aracılığıyla bilgi kayıt formuna oradan da bilgisayara yüklenmiştir. Bundan sonra uygun istatistiki program kullanılarak frekans dağılımı yapılmış, tablolar oluşturulmuş ve konu ile ilgili analizlerde bulunulmuştur. Araştırmada iki farklı grup kadın ile görüşülmüştür. Birinci grubu, insan kaynaklarını geliştirmeye yönelik faaliyetlere katılan kadınlar oluşturmuş, ikinci grubu ise gelir getirici faaliyetlere katılan kadınlar oluşturmuştur. Araştırma bulguları kısmında her iki gruba ait veriler ayrı ayrı sunulmuştur. 2.3. Elde Edilen Verilerin Değerlendirilmesi Anket yolu ile elde edilen veriler kod planı yardımı ile önce rakamsallaştırılıp bilgi kayıt formuna geçirilmiştir, daha sonra bu veriler SPSS istatistik programının yardımı ile değerlendirilmiştir. Elde edilen veriler çizelgelerle verilmiş ve yorumlanmıştır.

3. KAYNAK ÖZETİ Kazgan (1982), Türk ekonomisinde kadının yeri adlı çalışmasında, kadınların genellikle, düşük kazançlı veya gerçek ücretlerle ifade edilemeyen tarım ve hafifi sanayi alanlarında çalıştıkları ifade edilmiştir. Gündüz A.(1991), Çalışmada kırsal kesimdeki kadının konumu ve bu yönde yapılan çalışmalar üzerine çözüm önerilerinin hangi yönde olacağı yönündeki belirtiler üzerine yağılmış bir çalışma. GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı (1994), çalışmada Güneydoğu Anadolu Bölgesinin toplumsal yapısı üzerine bilimsel çalışmalar gerçekleştirilmiştir. Yapılan bu çalışmalar ile hedeflere etkin bir biçimde ulaşmasını engelleyecek toplumsal öğeler ve projelerin olumsuz toplumsal etkilenirinin araştırılması belirtilmiştir. Anonim (1994), GAP Bölgesinde kadının konumu ve entegrasyonuna ilişkin olarak eylem planı ve bu yöndeki bilgiler belirtilmiştir. Yerel ekonomik gelişme programı (1998), Güneydoğu Anadolu bölgesinde Batman ilinde gerçekleştirilen fizibilite çalışmaları hakkında bilgiler verilmiştir. Anonim (1998), Sosyo-ekonomik göstergeler dikkate alınarak Türkiye de kadınların konumu ortaya konulmuş ve eğitim, sağlık vb. konularda kadınların kazanımları hakkında bilgiler belirtilmiştir. Diken (2001), Güneydoğudaki sivil hayatın nasıl olduğu sosyo-ekonomik yapının yaşanılan şehri nasıl değiştirdiği gibi konularda bilgiler verilmiştir. GAP GİDEM (2005), çalışmada Güneydoğu Anadolu Bölgesinde kadın girişimciliği bu araştırmada kadın girişimciliği kadınların kurmuş oldukları ya da kuracakları gelir getirici işletmeler esas alınmaktadır. Böylece kadınlara girişimci ruhu aşılanarak sosyal hayatta neler yapabilecekleri belirtilmiştir. Öte yandan, son yıllarda kadın girişimciliği konusu gittikçe artan oranda uluslar arası örgütlerin ve ulusal kamu kuruluşlarının gündemlerin işgal etmiştir, bunların arka planında kadın kavramının önem kazandığı belirtilmiştir. 5

GAP Kalkınma İdaresi Başkanlığı, (2006), çalışmada GAP ın giderek önem kazanan bölgeler arası eşitsizliklerin giderilmesini hedefleyen devletin genel politikasını izleyen yenilik yaratabilen bir proje olduğu belirtilmiştir. Şahin (2006),Çalışmada geçmiş dönemlerde kadınların konumu ve toplum içerisindeki yerinden bahsedilmiştir. Fazlıoğlu (2006), Türkiye de kadınların sosyal, ekonomik, ve siyasi yaşamlara katılımları ile ilgili olarak toplumsal cinsiyet eşitsizliği konusunda hala ciddi sorunlar yaşanmaktadır, Bu sorunlar ülkemizde güneydoğu Anadolu bölgesinde yaşayan kadınlar için çok daha ağırdır, Türkiye de hala kadın istihdamını artırıcı önlemlerin alınmadığı belirtilmiştir, bunun yanı sıra çok amaçlı toplum merkezlerinin kadın gelişimi açısından ne kadar gerekli görülmesi hakkındaki görüşlerini ifade etmiştir. 6

4. GÜNEYDOGU ANADOLU PROJESİ Güneydoğu Anadolu Projesinin temel hedefi, Güneydoğu Anadolu Bölgesi halkının gelir düzeyi ve hayat standardını yükselterek, bu bölge ile diğer bölgeler arasındaki gelişmişlik farkını ortadan kaldırmak, kırsal alandaki verimliliği ve istihdam imkanlarını artırarak, sosyal istikrar, ekonomik büyüme gibi milli kalkınma hedeflerine katkıda bulunmak olan GAP, çok sektörlü, entegre ve sürdürülebilir bir kalkınma anlayışı ile ele alınan bir bölgesel kalkınma projesidir. Proje, gelecek kuşaklar için kendilerini geliştirebilecekleri bir ortam yaratılmasını amaçlayan sürdürülebilir insani kalkınma felsefesi üzerine kurulmuştur; Kalkınmada adalet, katılımcılık, çevre korunması, istihdam, mekansal planlama ve alt yapı geliştirilmesi GAP ın temel stratejileridir Güneydoğu Anadolu Bölgesi nin kalkınmasıyla ilgili bütün çalışma ve faaliyetlerin, tüm sosyal ve ekonomik sektörleri içine alacak geniş kapsamlı bir bölgesel planlama yaklaşımı içinde kalkınmanın amaç, hedef ve stratejileri ile uyumlu bir şekilde planlanması ve yürütülmesi GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlıgı nin asıl görevidir. Bölge nin bu kapsamlı planlaması ile karar vericiye bölgenin gelişme yönleri ve büyüklükleri gösterilirken, tüm proje bileşenlerinin birbiriyle ilişkisini kurmak, ekonomik ve sosyal sektör yatırımlarını zaman ve mekan boyutları içinde değerlendirerek somut çerçeveler çizmek amaçlanmaktadır. Hazırlanmış olan GAP Master Planı bu konuda temel rehber olarak kullanılmaktadır. Proje uygulamaları ile kentsel altyapı geliştirilerek, Bölge deki şehirlerin nüfus emme kapasitesi yükseltilecektir. Ayrıca, Bölge kaynakları harekete geçirilip, istikrarlı ve devamlı bir ekonomik büyüme gerçekleştirilerek ihracat artırılacaktır. GAP kalkınmasında benimsenen evrensel normlar, GAP ı entegre bir bölgesel kalkınma planından, insan odaklı, sürdürülebilir insani gelişme felsefesiyle yürütülen bir bölgesel kalkınma projesine dönüştürmüştür. GAP ta kalkınma ve gelişme; Ortalama yaşam süresi, bebek ölüm oranı, okuryazarlık oranı, eğitime katılma süresi, sağlık hizmetlerine ulaşılabilirlik, bölgeler ve cinsler arası refah farklılıkları düzeyleri ile yaşam kalitesi ve sürdürülebilirliği ile tarif edilmektedir. Entegre proje olarak GAP bir kamu yatırımları paketi olarak yürütülmekte iken, sürdürülebilir insani gelişme felsefesi ile kamu yatırımları paketi, özel sektör 7

yatırımları ve insan unsuru projeye doğrudan karar alıcı ve uygulayıcı olarak girmiştir. Uygulamada sürdürülebilirlik üçayak esasına dayandırılmıştır: Devlet-özel sektör-halk katılımı. Kamu yatırımlarının oluşturduğu altyapının özel sektör katkısı ile yapısallaşması ve halk katılımı ile benimsenmesi ve böylelikle tüm projelerin gündelik yaşamda yerini alması hedeflenmiştir. Bu, yalnızca adil bir kalkınma özleminin yansıması olmayıp, aynı zamanda az gelişmiş bölgelerdeki kalkınma potansiyelinin ortaya çıkarılmasının, ekonomik büyüme, toplumsal istikrar ve ihracatın teşviki gibi ulusal hedeflerin gerçekleşmesine katkıda bulunacağı yolundaki çok isabetli bir teşhisten kaynaklanmaktadır. Kısacası GAP, Yukarı Mezopotamya ya medeniyeti yeniden getirmektedir. 4.1. Güneydoğu Anadolu Bölgesi Projesinin Hedefleri Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) dünyadaki örnekleriyle karşılaştırıldığında kapladığı coğrafi alan, fiziksel büyüklükleri ve hedefleri açısından iddialı bir projedir. GAP, ülkemizin görece az gelişmiş bölgelerinden birisi olan Güneydoğu Anadolu Bölgesi ndeki 9 ilde (Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, Şanlıurfa, Şırnak) uygulanmakta olan, çok sektörlü entegre bir bölgesel kalkınma projesidir. Entegre niteliğiyle Proje, sadece barajlar, hidro-elektrik santralleri, sulama yapıları gibi fiziksel yatırımlarla sınırlı kalmayıp, bunların yanında ve birbiriyle eşgüdüm içinde tarımsal gelişme, sanayi, kentsel ve kırsal altyapı, haberleşme, eğitim, sağlık, kültür, turizm ve diğer sosyal hizmetler gibi sosyo-ekonomik sektörlerin geliştirilmesine yönelik yatırım ve etkinlikleri de içermektedir. GAP giderek önem kazanan bölgelerarası eşitsizliklerin giderilmesini hedefleyen devletin genel politikası çerçevesinde kendi hedeflerini oluşturmuştur. GAP, az gelişmiş bölgelerdeki kalkınma potansiyelinin ortaya çıkarılmasının kendi başına ekonomik büyüme, toplumsal istikrar ve ihracatın teşviki gibi ulusal hedeflere katkıda bulunacağına ilişkin devlet politikası ile örtüşmektedir. Nitekim GAP kalkınma hedefleri incelendiğinde, bu gerçek açıkça ortaya çıkmaktadır (GAP Kalkınma İdaresi Başkanlığı, 2006) : Genel Kalkınma Hedefleri Tarımsal Kalkınma Hedefleri 8

Sınai Kalkınma Hedefleri GAP Planlama Yaklaşımı GAP Sosyal Politika Hedefleri 4.1.1. Genel kalkınma hedefleri Ekonomik yapıyı geliştirerek GAP Bölgesi ndeki gelir düzeyini yükseltmek ve böylece GAP Bölgesi ve diğer bölgeler arasındaki gelir farklılığını azaltmak, kırsal alandaki verimliliği ve istihdam olanaklarını artırmak, GAP Bölgesi ndeki büyük kentlerin nüfus emme kapasitesini artırmak, Bölge kaynaklarının etkili kullanımı yoluyla, kendi başına ekonomik büyüme, sosyal istikrarın ve ihracatın teşviki gibi ulusal amaçlara katkıda bulunmaktır 4.1.2. Tarımsal kalkınma hedefleri Tarımsal verimliliğin artırılması ve çiftçilik faaliyetlerinin çeşitlendirilmesi yoluyla kırsal bölgelerdeki gelir düzeyini yükseltmek, tarımsal sanayilere yeterli girdi sağlamak, istihdam olanaklarını artırarak kırsal nüfusun dışa göç etme eğilimini en aza indirmek, ihraç edilebilir ürünlerin üretilmesine katkıda bulunmaktır. 4.1.3. Sınai kalkınma hedefleri Bir yandan GAP Bölgesi nin ekonomik kalkınmasında itici bir güç rolü oynayarak, diğer yandan eğitim/öğretim ve teknolojik gelişme için talep yaratıcısı rolünü oynayarak GAP Bölgesi nin imajını, toplumsal refahını ve halkın motivasyonunu geliştirmek, yüksek gelirli istihdam olanaklarını genişleterek, bölgelerarası eşitsizliklerin giderilmesine katkıda bulunmak, ihracatın teşviki ve döviz gelir ve tasarruflarının artırılması konusundaki ulusal amaçlara katkıda bulunmaktır. (Gap Kalkınma İdaresi Başkanlığı, 2006) 9

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 5. TÜRKİYE DE KADININ KONUMU Türk toplumunda kadın, hayatın her evresinde, toplumdaki herkes için önemli bir yere sahiptir. Farklı kültürlerde kadına bakış açısı, tanınan haklar, yüklenen sorumluluklar değişiklik göstermektedir. Aynı toplumda bile zaman içinde kültür ve din değişiklikleri gibi etkenlerle değer yargıları değişebilmektedir. Geçmiş dönemlerde kadının toplum içindeki yerini, haklarını ve ödevlerini belirleyebilmek için başvurulacak kaynaklar arasında ilk sırayı çeşitli sahalarda yazılmış eserler almaktadır (Şahin, 2006: 156). Dede Korkut ta kadın tipini ele alan bir çalışmada; pek çok tarihi metinlerde işaret edildiği gibi Türk kadını devlet yönetiminde söz sahibidir. Hikayelerde de kadınlar söz sahibidirler ve tek başlarına bazı kararlar alabilmektedir (Erol, 2003:18). Eski Türk lerde kadın ve erkek arasında tam bir eşitlik söz konusu iken, İslamiyet le tanışıp, Arap kültürü ile tanışma ve göçler gibi nedenler, kadının toplumundaki statüsel gücünü kaybetmeye başlatsa da (Güven, 2001:62) Türk kadını toplumsal statüsünü yüzyıllarca korumaya devam etmiştir. Selçukluların X. yüzyılda Anadolu ya gelişlerine kadar, İslamiyet in tesirlerine rağmen, Türk kadını aktiftir. Günlük yaşamda yine erkekle beraberdir. Eve kapatılmamıştır. Harem henüz bilinmemektedir. Selçuklu egemenliği 300 yıl kadar sürer. Bu safhada kadının sosyal durumu önemli ölçüde değişmelere uğrar. Bununla beraber toplumdan yine kopmamıştır. Kadınlar adına medrese, hastane ve vakıflar yapılmıştır(göksel, 1993:128).Türkiye de kadın hareketinin ortaya çıkışı, dünyadaki genel akışı izlemiştir. Türk kadınları için bu süreç hukuk, eğitim, toplum, siyasi ve ekonomik değişimlerle paralel gitmiştir. Bu anlayış Tanzimat dönemine kadar götürülebilir. Asıl büyük dönüşüm ise II. Meşrutiyet döneminde olmuştur. Bu dönemin özgürlük ideali etken olmuş, kadın giderek özgürleşmeye ve bireyselleşmeye başlamıştır. Osmanlı Devleti nin ulus devlet olma çabaları içinde yapılan reformlar kadınları da etkilemiştir. Kadınlar toplumsal yapı içinde değişmiş ve farklılaşmış erkek egemen toplumu sorgulamaya başlamışlardır. Kadın eğitimi talebi farklı biçimlerde ortaya çıkmış, her şeyden önce eğitimin bir insan hakkı olduğu savıyla iyi bir insan yetiştirme anlayışı vurgulanmıştır. Bu anlayış birdenbire

değil kademeli gerçekleşmiştir. Osmanlı Devleti nin batılılaşmaya başladığı dönemden itibaren dönemin ideolojik havası, devlet yöneticilerinin öngördükleri değişiklikler toplumsal ve eğitsel kurumlara da yansımıştır. Bu düşüncelerin öncüleri ise aydınlar olmuştur. Hangi düşünceyi temel alırsa alsınlar kadın eğitimi konusunda görüş bildiren bütün düşünürler (Halide Edip Adıvar, Ziya Gökalp, Abdullah Cevdet, Tunalı Hilmi), kadının eğitilmesi konusunda fikir birliği içindeydiler. Düşünürlerin önemli çaba ve yazıları sonucunda kadınlara verilecek hakların çerçevesi de çizilmiştir. Türk kadınları bu yazı ve etkinliklerin uzantısı olarak, yüksek öğrenim haklarına da sahip olmuştur (Güven, 2001:69). Bununla birlikte kadın ailenin gereksinim duyduğu mal ve hizmetleri üreterek ekonomik hayata katılmaktadır. Kırsal kesimde kadın a, annelik görevi, ev ve tarım işleri bakımından daha fazla sorumluluk üstlenilmiştir. (Kazgan,1982) 5.1. Kırsal Alanda Kadının Önemi GAP ile birlikte toplumsal değişmenin dolayısıyla toplumsal hareketliliğin yaşandığı bölgede hane içi ilişkilerde kadının ve erkeğin statü ve rollerinde önemli değişmeler meydana gelmektedir. Bölgede yapılan sosyal araştırmalarda geniş aileden (% 18) çekirdek aileye (% 65) doğru bir yöneliş olduğu saptanmıştır. Gelişmiş ve gelişmekte olan toplumlarda çekirdek ailenin geniş bir akraba ağından yoksun olduğu ve aile içi davranışlar rasyonelleşerek, kadın ve erkeğin rollerinin farklılaştığı bilinmektedir. Toplumsal cinsiyet çerçevesinde her toplum ya da yöredeki kadınların erkeklerle, birbirleriyle ve toplumun diğer bireyleriyle ilişki şekilleri birbirinden farklıdır ve bu farklılıklar kültürel olarak belirlenmektedir. Ayrıca bir birey olarak her birimizin ve toplumun bize biçtiği rol ve işlevler vardır. Bu rol ve işlevler atfı başkaları tarafından bize biçilen ile bizim algıladığımız arasında büyük farklılıklar söz konusudur. Toplumsal cinsiyet rolleri kültür ve değerlerle ilgilidir. Kadının kalkınma programlarında ele alınması gerekliliğinin gerçekte iki rasyonel gerekçesinden söz edilebilir. Bunlardan birincisi, toplumun yarısını oluşturan kadınların ihmal edilmesi durumunda bu potansiyelin değerlendirilememesi gibi bir durumla karşılaşılmakta ve kalkınma hedeflerine etkin olarak ulaşılamamaktadır. İkinci neden ise, araştırmaların da ortaya koyduğu gibi, 11

kadına yapılan yatırım, erkeklere oranla, çocukların ve hanenin refah artışına doğrudan etkide bulunmaktadır. Kadın odaklı Çok Amaçlı Toplum Merkezleri (ÇATOM), GAP Bölgesi nde Kadının Statüsünün Yükseltilmesi ve Kalkınma Sürecine Entegrasyonu Araştırması sonucunda ortaya çıkan cinsiyet dengeli kalkınma ve toplumsal-kültürel değişme yönünde tasarlanmış alternatif arayışlardan, katılımcı ve entegre uygulamalardan biridir. ÇATOM lar, Kasım 1995 yılı itibariyle GAP Bölgesi ndeki kentlerin daha çok kırdan göç etmiş yoksul ailelerin oluşturduğu gecekondu mahallelerinde ve kadınların marjinalleştiği merkezi nitelikli köy yerleşimlerinde kurulan topluma dayalı merkezlerdir. Faaliyetlerin entegre, katılımcı ve sürdürülebilir bir yaklaşımla ele alındığı ÇATOM larda programların doğrudan hedef grupları 14-50 yaş grubundaki kadın ve genç kızlardır. Esnek modüler bir programın uygulandığı merkezlerde genel amaç; kadının statüsünü yükseltmek, cinsiyet dengeli bir kalkınma sürecini başlatmak, sürdürülebilir insani gelişmeye katkı sağlamak ve bu amaçlar doğrultusunda uygun, tekrarlanabilir model ya da modeller geliştirmektir. Bu genel amaç yönünde ÇATOM larda neler yapılmaktadır yapmış olduğum bu çalışmada çeşitli bulgular elde edilmiştir. Bunlar; 1. Kadının görünmezliği görünür hale getirilmektedir (1985 BM Kadına Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Konferansı kararları). Hatta kadınlar ve genç kızlar, ÇATOM program ve projeleri dolayısıyla makul ölçülerde kayrılmakta ve bu alanda olumlu ayrımcılık yapılmaktadır. 2. Devletin temel ödevleri arasında yer alan temel sağlık ve eğitim hizmetlerinin, yine kamu kuruluşlarının yardımıyla daha etkin ve yaygın olarak yerine getirilmesine destek sağlanmaktadır. 3. ÇATOM lar etrafında, toplumun desteğe en fazla muhtaç halk kesimleri ile devlet ve gönüllü sivil toplum kuruluşları arasında sağlıklı bir diyalog ortamı geliştirilmekte; insanı merkez alan, barışçı, demokratik toplumun temelleri güçlendirilmektedir. 12

4. ÇATOM lar tabandan kaynaklanan girişimler ve yerel desteklerle kurulmakta, yöre/bölge kökenli öğrenmeye açık, girişimci kadın ve genç kızlar tarafından yönetilmektedir. ÇATOM lar, bir anlamda GAP Bölgesi için geleceğin kadın kalkınma uzmanlarını yetiştiren birer okul niteliğindedir. Bu genel amaçları elde etmek için, müdahale araçları olarak ÇATOM larda uygulanan program ve projeler aşağıdaki konularda hedefler içermektedir: Okuma-yazma oranını yükseltmek Sağlık alanında temel bilgi ve bilinç kazandırmak Üretim becerisi paralelinde gelir elde etme olanakları yaratmak Ev ekonomisi ve sağlıklı beslenmenin yol ve yöntemlerini göstermek Çocuk bakımı ve eğitiminde pratik bilgiler sunmak Gelir getirici alanlarda becerilerini geliştirmek Toplumun ve bizzat kendilerinin ortak sorunlarının farkına varmalarını sağlamak Kendini ifade etme güçlerini artırmak Örgütlenme ve ortak davranışları teşvik suretiyle kadın ve genç kızlarda kendine güven duygusunu güçlendirmek Kamu hizmetlerine ulaşabilirliklerini artırmaktır. Yukarıdaki program konularından da anlaşılacağı gibi ÇATOM bünyesinde gerçekleştirilen ve/veya gerçekleştirilecek olan etkinlikler eğitim, sağlık, rehberlik, üretim ve örgütlenme bütünlüğü içinde planlanmakta ve uygulanmaktadır. Yapılan bu çalışmada birçok genç kız ve kadınla çeşitli görüşmeler yapılmıştır bu görüşmelerden elde edilmiş olan bilgiler dahilinde bazı gerçeklerle karşılaşılmıştır bu gerçekler; Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde yaşayan topluluklar her ne kadar modernleşme sürecine girmiş iseler de, bir takım geleneksel yapılar hala varlığını ve etkinliğini sürdürmektedir. Bu yapı görece içe kapalı, toplumsal grup ve kategorilerin statü temelinde farklılaştığı ve bu farklılaşmaların ekonomik ve politik eşitsizlikleri beslediği bir özellik göstermektedir. Bu temeller üzerinde gelişen modernleşme süreci, var olan eşitsizlikleri daha da artırıcı ve keskinleştirici bir etki yapmaktadır. Geleneksel toplumda üst statülerde yer alan toplumsal gruplar (aşiret ileri gelenleri, toprak ağalan, kasaba tüccarları vs.), bu konumlarından dolayı pazara 13

açılma ve merkezle bütünleşmede kolaylık elde etmekte ve statülerini kolaylıkla ekonomik ve politik güce dönüştüre-bilmektedirler. Buna karşın alt statülerde yer alan toplumsal gruplar (topraksız ve küçük topraklı köylüler, kadınlar vs.) mevcut konumlarının da gerisine düşerek yoksunlaşmakta ve yoksullaşmaktadırlar. Bu eğilimin önüne geçmenin yolu toplumsal farklılıkların göz önünde bulundurulması, kalkınma uygulamalarında daha zayıf konumda olanların kullanmasıdır. Tüm bu oluşan eşitsizliklerden kadınlar daha da fazla etkilenmektedirler. Diğer bir deyişle, sosyal katmanlar arasında bir takım eşitsizlikler oluşurken, bu eşitsizlikler kadınlar açısından ikiye katlanmaktadır. Bu durum özellikle yoksul hanelerde yaşayan kadınlar için önemli olumsuzluklar yaratmaktadır. Tüm sosyoekonomik düzeylerde kadınlar erkeklere göre kamusal alana ve karar alma süreçlerine daha az katılmakta, eğitim ve sağlık hizmetlerinden daha az yararlanmakta, gelir kaynaklarına ulaşmakta güçlük çekmekte veya hiç ulaşamamakta, ayrıca kredi, girdi, bilgi ve teknolojiden daha az yararlanabilmektedir.(gap Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı) GAP örneğinde tarımda modernleşme ve sulamaların yaygınlaşması da kadınlar açısından bir takım olumsuzlukları ortaya çıkarma potansiyeline sahiptir. Sulama dışı alanlarda makineleşmenin artışı kadını üretim sürecinin dışına iterek pasifleştirmekte ve güçsüzleştirmekte, mevsimlik veya kalıcı göçün olumsuz etkilerine maruz bırakmaktadır. Sulamaya açılan alanlarda ise, kadının iş yükü daha da artmaktadır. 6. KADIN VE KIRSAL KALKINMADAKİ YERİ 6.1. Aile Yapısı ve Evlilik Örüntüleri Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde kırsal alanda en yaygın aile tipi çekirdek ailedir (% 60) (GAP Kadın Araştırması, 1994). Ayrıca yeni evlenen erkek çocukların baba evinin yanında bir göz oda yapılarak oluşturulmuş birleşik aileler de bulunmaktadır. Bu tip aileler ayrı üniteler halinde yaşasalar bile ekonomik bütünlüğün korunduğu yani aynı kaptan yiyen aynı işletmeden geçinen ailelerdir. Birleşik aile tipi, özünde geniş ailenin bir türüdür. Bu tip ailelerde kadınlar arasında işbölümü net bir şekilde ayrılmış olup gelin-kaynana arasında bir hiyerarşi söz konusudur. 14

Kırsal alanda kadınlar için evlilik yaşı (17) düşüktür. Kadınların %37 si 15 yaşın altında evlenmektedir (GAP Kadın Araştırması, 1994). Evlilikler öncelikle amcaoğlu-amcakızı arasında yapılmaktadır. Özellikle Diyarbakır, Şanlıurfa ve Adıyaman ın bazı köylerinde yakın ailelerin aynı günlerde doğan çocukları arasında söz kesilmesi (beşik kertme) ve iki ailenin kızlarını karşılıklı olarak oğulları ile değiştirmesi (berdel veya değişik) çok yaygın bir evlenme biçimi olarak göze çarpmaktadır. Bu tür evliliklerde ailelerin birbirlerine başlık vermesi söz konusu değildir. Akraba evliliğin yaygın bir şekilde yapılmasının nedenleri arasında, malmülkün aile içinde kalmasının istenmesi, başlık ödenmemesi gibi ekonomik nedenlerin yanı sıra her türlü siyasal toplumsal ve kültürel dayanışmanın sürekliliğinin sağlanmasında ailelerin kendilerini güçlü kılmak istemeleri gelmektedir (Fazlıoğlu, 1997). Genellikle kırsal yerleşimlerde kocası ölen kadının evden çıkarılması ve baba evine gönderilmesi geleneklere göre ayıp sayılmaktadır. Bu nedenle kadın ölen kocanın kardeşi ya da ağabeyi ile evlendirilmektedir. GAP Kadın Araştırmasında (1994) kocası birden fazla evli olan kadınların oranı kırsal alanda % 7.7, kentsel alanda ise % 3.4 olarak saptanmıştır. Çok eşlilik yörede, zorunlu ve olağan bulunarak büyük ölçüde onaylanmaktadır. Erken evlenme çocuk sayısını artırıcı yönde bir etki yapmaktadır. Ortalama çocuk sayısı 5.1 dir. Kadınların kararlara katılım düzeyi çok sınırlıdır. Örneğin kendi isteği ile evlenmiş olanların oranı % 12.4 tür (GAP Kadın Araştırması, 1994). Kadınların içinde bulunduğu koşullar salt kadınların bireysel niteliklerden kaynaklanmayıp, onları çevreleyen sosyo-kültürel yapının bir sonucu olarak da ortaya çıkmaktadır. 6.2. Boşanma ve Mirastan Yararlanma Bölgede kırsal alanında erkeklerin yanı sıra kadınlar da boşanmayı uygun görmemektedir. Özellikle kadınlar mutsuz olsa dahi çevre baskısı ve baba evine dönmenin hoş karşılanmaması gibi nedenlerden dolayı mutsuz olan evliklerini sürdürmekte ve bazen şiddete dahi maruz kalmaktadırlar. Kadınlar arasında mirasın erkeklerin hakkı olduğu düşüncesi ağır basmaktadır. Bunun nedeni olarak da, kendilerinin evlenecekleri erkekler tarafından ekonomik güçlerinin olacağı, dolayısıyla mirasa erkek kardeşleri kadar ihtiyaçlarının olmayacağı olarak ifade edilmektedir. Erkek kardeşin olmaması durumunda, babanın 15

yakınları mirasın nasıl paylaşılacağına karar vermektedirler. Bu durumda da yine ailenin kızları miras dışında bırakılmaktadır. Bununla birlikte, bu karara ve anlayışa direnen kadınlara da rastlanmaktadır. Örneğin Şırnak Uludere İlçesi nin bir köyünde erkek kardeşi olmayan ve babası ölen bir kadın, amcalarının aşiret reisi ile birlikte verdikleri karar sonucunda mirastan bir pay alamamış ancak bu durum karşısında mahkemeye başvuran kadın, mahkeme kararı ile babasından kalan mirasın kendisi ve diğer kız kardeşleri arasında paylaşımını sağlamıştır(gap Bölge kalkınma İdaresi Başkanlığı,2006). 6.3. Krediye Erişim ve Örgütlenme Kırsal alanda kredi kullanımı, kırsal standartlarına göre üst ve orta gelir düzeyine sahip aileler için geçerlidir. Kırsal hanelerin aklına krediye başvurmak çoğunlukla gelmemekte, bunun yerine, yüzyıllardır uygulanan köy içinde akraba/arkadaşlardan borçlanmayı tercih etmektedirler. Bu borçlanma, aradaki ilişkiye bağlı olarak faizsiz ya da faizli olmaktadır. Ancak, son dönemlerde giderek artan bir eğilim olarak borç dolar ve/ya altın cinsinden alınıp verilmektedir. Kırsal alanda genellikle borç isteme ve geri verme taahhüdünde bulunan, hanenin erkek üyesidir. Kadın, çoğu zaman borç istemeyi ve bu tür bir ilişkiye girmeyi aklına bile getirmemektedir. Kırsal alandaki kadınların çoğu sosyal dayanışmayı en fazla gerektiren ve birey açısından sosyal uyum yapmanın en zor olduğu doğum, düğün, ölüm ve taziye gibi özel günlerde diğer kadınlarla ortak iş yapma eğilimini daha fazla yansıtmaktadırlar. Buna karşılık kurumsal örgütlenmeyi gerektiren işlerde kadınlar hiç yer almamaktadır. Bu tür örgütlenmeler genellikle erkeklerin tekelindedir. (Fazlıoğlu, 2006) 6.4. Karar Verme Sürecine Katılım Kırsal alanda, varsıl ya da yoksul farkı olmaksızın, üretim sürecinin içinde yer alan kadının karar verme sürecine katılımı hane içindeki işlerle sınırlı kalmaktadır. Köy ve hanenin ekonomik işlevi ile ilgili ve siyasi kararlar/oy verme mutlak surette erkekler tarafından alınmaktadır. Kadınlar bu kararların tamamen dışında kalmaktadır. Oy verme işleminde erkeklerin kararı sonucu belirlemektedir. 16

Evin erkeği hangi siyasi partiye oy veriyorsa, kadınlar da o partiye oy vermektedirler. Erkek birçok konuda son sözü söyleyen konumunda olsa da, özellikle hane içi kararlarda kadının ciddi bir katkısı olduğu kabul edilmektedir. Kırsal kadının topluluk düzeyinde çok etkili olamaması, temel olarak geleneksel cinsiyete de dayalı tabakalaşmadan kaynaklanmaktadır. Ayrıca kadının eğitim düzeyinin düşüklüğü de bu süreci pekiştirmektedir. Karar vermede söz sahibi olamama her kesim kadın tarafından hissedilen, ancak kırsal alan kadınlarında daha belirgin olan bir gerçektir. 6.5. Cinsiyetlerarası Rol Dağılımı Kırsal alanda kadınların ve erkeklerin üstlendikleri roller faklılık göstermektedir. Kadın ve erkeklerin rol dağılımının farklılaşması hanenin temel geçim kaynağı, köyün yerleşim yeri ve şehirle kurulan bağlantı ile yakından ilgilidir. Ayrıca kadınların beklentileri ve potansiyelleri birbirine yakın köylerle benzerlikler göstermektedir. Yeniden üretimle ilgili olarak (yemek, bulaşık, çamaşır, temizlik, çocuk bakımı) yapılan işler kadınlar tarafından yapılmaktadır. Üretimle ilgili işlerin paylaşımı kırsal alanda genellikle homojen bir yapı sergilemektedir. Çünkü köylerin temel geçim kaynağını bitkisel üretim, hayvancılık ve mevsimlik göç oluşturmaktadır. Tarımsal üretimin sınırlı olduğu köylerde hane tüketimine yönelik olarak yapılan sebzecilik ve bağcılıkta erkekler; bahçe hazırlığı, toplama, sulama, çapada çalışmaktadır. Temel geçim kaynağı bitkisel üretim olan hanelerde ise kadının iş yükü daha fazla üretimin satış hariç her aşamasında yer almaktadır. Hayvancılık faaliyetlerinde yine erkekler hayvanların otlatılması, besleme, kırkım, ahır temizliği gibi işler yapmakta, kadınlar ise sağım, süt ürünlerinin değerlendirilmesi ve ot toplama işlerini üstlenmektedir. Kadınlar iki kez sağım işini yapmaktadır. Ayrıca hayvansal ürünlerden yağ, yoğurt ve peynir üretimini kadınlar günlük tüketimleri için üretmektedirler. Köylerin çoğunda çoban bulunmaktadır. Hanelerde hayvan alımı-satımı ve büyük alışverişler genellikle erkekler tarafından ilçe ve şehir merkezlerine yapılmaktadır. Kadınlar ise genellikle köylere gelen çerçilerden kişisel ve evin ihtiyacı olan alışverişleri taksitle yapmakta ay sonunda erkeklerden aldıkları para ile ödemektedirler. 17

Kadınların iş yükleri, genellikle tarımsal faaliyetlerdeki rolleri ve beyaz eşyanın gündelik yaşam içinde yer alması ile doğru orantılıdır. Bölgede bazı otomatik çamaşır makinesi kullanan hanelere rastlanmaktadır. Köylerde birçok evde elektrikli süpürge, az da olsa dört gözlü tüplü ocak bulunmaktadır. Beyaz eşyanın kolaylaştırıcı etkisi ve tüketim ekonomisin gelişmesi kadınların iş yükünü azaltmaktadır. Kırsal alanda özelikle merkezi nitelikteki köylerde ulaşım sorununun olmaması, köylerde küçük de olsa satış yerlerinin bulunması ve çerçilerin bu köylere sık sık gelmesi kadınlara alış-veriş kolaylığı sağlamaktadır. (GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı, 2006) 7. TOPLUMDA KADININ KONUMU 7.1. Eğitim Hizmetlerinde Kadın 2000 yılı itibariyle Türkiye genelinde okur-yazar oranı %85 6 iken, bu oran GAP Bölgesi nde %68. 8 dir. Okur-yazarlık oranının cinsiyetler arasındaki dağılımına baktığımızda ise kadınların erkeklerin çok gerisinde olduğunu görmekteyiz. Bölgede erkeklerin %81 3 ü, kadınların ise %55. 6 sı okur-yazardır (GAP Bölge Kalkınma Planı, 2002). Bölge halkının ve özellikle kız çocuklarının eğitimden yararlanmaları kırsal alanda köy yerleşimlerinin konumuna, alt yapının yeterli ya da yetersiz oluşuna okulların nicelik ve niteliği ile ve sosyo- kültürel yapılanmaya bağlıdır. Bölgede yerleşme düzenine damgasını vuran az nüfuslu ve küçük yerleşim birimlerinin, özellikle mezraların genellikle okulları yoktur. Bu dağınık ve küçük yerleşim birimlerinde yaşayanlar-ulaşabilir uzaklıkta olması durumunda- bağlı oldukları köy merkezindeki okuldan yararlanmakta ya da öğrenim dışı kalmaktadır. Bölgenin kır kesiminde ailelerin geçim koşulları ve gelir düzeyleri, bu arada iş gücüne duydukları gereksinme, çocukların ilköğretimden sonra öğrenim sürdürme şanslarını azaltmaktadır. Ancak kırsal alanda ailelerin özellikle kız çocuklarını okutmama gibi genel bir isteksizliği söz konusudur. Bunun nedenleri arasında da kız çocuklarına kayıp aile üyesi gözü ile bakılması, küçük yaşta nişanlanması ve evlendirilmesi, geleneksel anlayış gereği bazı ailelerin kız çocuklarının bedenen gelişmiş olmaları nedeniyle dört, beş ve altıncı sınıflardan geri almaları, küçük 18

kardeşlerine annelik yapmaları sayılabilir. Ayrıca kırsal alanda erkekler kadar kadınların kendisi de kız çocuğunun okula devam etmesini engelleyen faktör olarak ortaya çıkmaktadır. Çünkü yaşanılan geniş aile içerisinde kadının yapması gereken işlerde kendisinin en büyük yardımcısı, emeği ve yaptığı işi görülmeyen kız çocukları olmaktadır. (GAP Bölge Kalkınma Planı 2002) 7.2. Sağlık Hizmetlerinde Kadın GAP Bölgesi nin altyapı, eleman ve hizmete gereksindiği alanlardan biri de sağlıktır. Bölge altyapı yetersizliğine, çevre koşullarına, temizlik ve beslenme alışkanlık ve davranışlarına bağlı olarak bulaşıcı hastalıkların yaygın olduğu bir yörededir. Kırsal alanda içme ve kullanma suyunun yetersizliği ve kirliliği, tuvaletlerin evin dışında ya da hiç olmaması durumu, başta bağırsak enfeksiyonları olmak üzere tüm enfeksiyon hastalıklarının sıkça gözlenmesine yol açmaktadır. Kırsal alanda yaşayan kadınların sağlık hizmetlerine erişimi oldukça sınırlıdır. Bu sınırlılık, maddi imkansızlık, doktora gitme konusunda geleneksel değerlerden erkek doktor olması, yerel kadın, şıh ve hocalardan yararlanılmasıkaynaklanan sorunlardan ve kırsala özgü yeterli sayıda sağlık kuruluşu olmamasından kaynaklanmaktadır. Kırsal kadın için doktora gitmek, yapılacak hiçbir şey kalmadığında en son çare olarak görülmektedir. Sağlık konusundaki bu zorunlu kayıtsızlık sadece tedavi konusunda değil yapılması gereken ameliyatlar konusunda da gözlenmiştir. Kırsal alanda kadın ve çocuklar, insan sağlığı ile ilgili elverişsiz koşullardan en fazla etkilenen nüfus grubunun başında gelmektedir. Özellikle kadınların gündelik iş yükleri sağlıklarıyla ilgili çeşitli riskler yaratmaktadır. Ekmek yapımı (gebelik dönemi dahil) -kadınların yaklaşık günde iki saatini almaktadır-, su taşıma özellikle dağ köylerinde içme suyu temini çok zahmetli bir iştir -suya gidip dönmek günde 3-4 saati gerektirmekte-. Yazın enfeksiyon riski taşıyan kimi dere, gölet gibi su kaynaklarında çamaşır yıkama, dağdan ya da tezekten elde edilen yakacak temini hastalanma riskini artırmaktadır. Bunların yanı sıra gıda hijyeni konusunda yeterli bilgi ve olumlu tutumlara sahip olmayan kadınlar, tütün ve pamuk gibi ürünlerin toplanması ve çapalanması sırasında tarlaya atılmış olan tarımsal ilaçların zararlı etkileri ve insan dışkısının gübre olarak kullanılmasından kaynaklanan enfeksiyon hastalıkları ile karşı karşıya kalmaktadır. 19

Yetersiz beslenme, çocuk denecek yaşta erken evlenme, çok sayıda ve sık aralıklarla gebe kalma kadınların vücutlarına ağır yük indirmektedir. Yörede erken evlilik kadınlar için sosyo-kültürel bir zorunluluk olarak görülmektedir. Çünkü kadının başta gelen görevlerinden biri tez zamanda çok sayıda çocuk, özellikle de erkek çocuk doğurmaktadır. 7.3. Altyapı Hizmetlerinde Kadın Sağlıklı suya erişim temel kalkınmışlık göstergelerinden biridir. Bölgenin kırsal alanında kadınlar için en önemli sorunların başında içme ve kullanma suyuna erişim gelmektedir. Köylerin birçoğunda hane içinde kullanma ve içme suyu olmadığı için kadınların ve kız çocuklarının yapmak zorunda oldukları rutin işlerin başında su taşıma gelmektedir. Su, köyün ortak kullanımında olan kaynaklardan ya da dere ve çeşmelerden taşınmaktadır. Özellikle su kaynağının uzaklığına bağlı olarak su taşıma işi oldukça fazla efor ve zaman gerektirmektedir. Kadınlar, maksimum 3-4 saatlerini su taşımaya ayırmaktadırlar. Ancak köylerde çeşmeler karşılaşma ve görüşme yeridir ve genç kızlar için özellikle çeşme başları ve dere kenarları genç erkekleri görmek için en ideal mekanları oluştururken, kadınlar içinde sosyal ilişki ağının geliştiği mekanlar olmaktadır. Bazı köylerde kadınlar sadece su taşıma nedeniyle evin dışına çıkabilmekte ve bu iş evden çıkmanın meşru bir gerekçesi olduğundan bu konuda evin erkekleri tarafından bir kısıtlama getirilmemektedir. Kırsal alanda birçok hanede tuvalet evin içerisinde bulunmamaktadır. Köylerde tuvaletler ev yakınında olabildiği gibi, tuvaleti hiç olmayan ve bu ihtiyaçlarını ahırda gören köylerde mevcuttur. Köylerin hemen, hemen hepsinde elektrik bulunmakla birlikte, elektrikler çok sık kesilmektedir. 7.4. Yayım Hizmetlerinde Kadın GAP Bölgesi nde kırsal alanda üretim faaliyetlerine yoğun bir şekilde katılan kadın yayım hizmetlerinden yeterince yararlanamamaktadır. Ancak kadın kırsal ekonomi için temel güç kaynaklarından biri iken, bölgede yayım hizmetleri genellikle erkeklere yönelik olarak yapılmaktadır. Kadınlar daha çok ÇATOM, Toplum Merkezleri ve Halk Eğitim Merkezleri ve İlçe Tarım Müdürlükleri tarafından verilen yaygın hizmetlerden yararlanmaktadır. Bunların başında okuma- 20

yazma biçki dikiş, genel sağlık, ev ekonomisi ve kilim/halıcılık kursları gelmektedir. Bu kurslara katılan kadınlar daha sonra bunları gündelik yaşamında kullanıp eğitim ve gelire dönüştürebilmektedir. 7.5. Kadının İstihdamı ve Sosyal Güvenlikten Yararlanma Durumu Türkiye de kırsal alanda tarım sektöründe çalışan 8. 5 milyon nüfusun % 51 ni kadınlar oluşturmakta ve bu kadınların %88 i ücretsiz aile işçisi konumundadır (Hablemitoğlu, 2001). GAP Bölgesinde ise kadınların yaklaşık %60 ı kırsal alanda tarım sektöründe çalışmaktadır. Kırsal alanda kadının yaptığı işler ve yüklendiği sorumluluk itibariyle ağır iş yüküne sahip ağır işçi olmasına karşın, dünyanın neredeyse her yerinde olduğu gibi, yaptıkları takdir edilmemekte ve üretimde görünmez faktör olarak kalmaktadır. Kadın iş gücü, en yoğun şekilde kırsalda ücretsiz olarak çalışmaktadır. Ücretsiz aile işçisi olarak emek veren kırsal kadının emeğinin nakde çevrilmesi iki şekilde olmaktadır. Birincisi tarla, bağ ve bahçede üretilen ürünlerin pazarlanmasıyla elde edilen nakdi kazanımdır. Diğeri ise kadının emeğini tek başına nakde çevirmesinden çok, aile olarak emeğin kiralanması, örneğin varsıl aileye rençperlik yapması ile ortaya çıkan bir erişim türüdür. Kadın ve çocuklar yaptıkları iş için ayrı bir ödeme almamakta, yapılan işin karşılığı tümüyle hane reisi konumunda olan erkeğe verilmektedir. Kırsal alanda kadınların her hangi sosyal güvencesi ve sosyal güvenliği bulunmamakla birlikte birçok aile yeşil kart uygulamasından yararlanmaktadır. GAP da gerçekleştirilmek istenen salt toplam gelirin artırılması olmayıp, Bölgede toplumsal refahın artırılmasıdır. Burada vurgulanması gereken toplumun farklı kesimlerinin yaratılan toplumsal faydadan görece eşit biçimde yararlandırılması, yoksulluğun ve yoksunluğun bertaraf edilmesidir. GAP İdaresi bu yaklaşımdan hareketle bölgenin sosyo-ekonomik ve kültürel yapısını anlamaya, bölgenin sosyal ve ekonomik sorularını ve farklı toplumsal grupların ihtiyaç beklenti, tutum ve eğilimlerini belirlemeye ve kalkınmanın özel hedef gruplarını tanımlamaya yönelik 5 beş sosyal araştırma yaptırmıştır. Bu araştırmalardan biride GAP Bölgesi nde Kadının Statüsü ve Kalkınma Sürecine Entegrasyonu Araştırması dır. Bu araştırmaların bulguları ışığında GAP Bölgesi nde 21