Cehri (Rhamnus petiolaris)'den Elde Edilen Renkler

TARIM BILIMLERI DERGISI 2001, 7 (3), 128-134 Cehri (Rhamnus petiolaris)'den Elde Edilen Renkler Nuran KAYABAŞ Il Mustafa ARLI 1 Geli ş Tarihi: 28.05.2001 Özet: Cehri, yöne göre % 25, % 50, % 100 oranlar ında 1/2 ve 1 saat kaynat ılarak s ıcak ekstrakt, 24 saat soğuk suda bekletilerek soğuk ekstrakt elde edilmiştir. Bu ekstraktlarla 14 adet mordan (kimyasal madde) yüne göre % 1, % 2, % 3 oran ında kullan ılarak 378 adet mordanl ı 9 adet mordans ız boyama yapılmışt ır. Boyanm ış yün ipliklerinde elde edilen renkler adland ınlm ış ve datacolarla değerlendirilmiştir. Ekle edilen renkler aç ık saman sarıs ı, kehribar, zerdeçal, pişmiş elma gibi renklerden salamura yaprağa kadar değişiklik göstermiştir. Anahtar Kelirneleler:Bitidsel boya, cehri (Rhamnus petiolatis), elde edilen renkler The Colours Obtained from Buckthom (Rhamnus petiolaris) Abstract: Fruit of Buckthom plant was prepared in the ratios of 25 %, 50 % and % 100 according to the weight of the wool carpet yams. The samples vere used to obtain hot extract by boiling A and 1 hour, and to obtain cold extracts by rested 24 hours of period with cold water. According to the weight of the carpet yams, 14 mordants vere added to these extracts in the ration of 1 %, 2% and 3 %. Dying process was done as 378 with mordants and 9 without mordants. The colours of Buckthom vere labeled and analysed by datacolor and the type of these colours varied from light yellow to bold green. Key Words: Vegetable dye, Bucldhom (Rham us pet(ola ıls), colours Giriş Boya bitkilerinin Anadolu'da yayg ı n olu şu, bitkisel boyac ı l ığı n gelişmesinde etken olmu ş, baz ı boya bitkilerinin de tar ım ı yap ılarak, ekonomiye kazand ı r ı lm ışt ı r. Ayn ı şekilde cehri (Rhamnus ttnctona) de çok tan ı nm ış, tar ım ı ve ticareti yap ı lm ış bir boya bitkisidir. Boya materyali olarak batman ı bir alt ın liraya sat ılan cehrinin, halk aras ı nda "alt ın ağac ı" ad ıyla an ı ld ığı ve hemen her yerde yeti ştirildi ğ i belirtilmektedir. Cehri, Osmanl ılar döneminde Izmir ve Samsun limanlar ından Fransa, Almanya ve Ingiltere'ye ihraç edildiği ve bu ihracat ın 1951 y ı l ından 1961 y ı l ına kadar artarak 1963 y ı l ından sonra azalarak devam ettiğ i bildirilmektedir (E şberk ve Harmanc ı oğlu 1952, Baytop 1963, Baykara 1967). 19. yüzyı l ın başlarında kimyasal boyaların bulunmas ı n- dan ve bunlar ın tekni ğe ve tekstile uygulanmas ından sonra gerek dünyada gerekse Türkiye'de bitkisel boyalara olan talep doğal olarak önceleri azalm ışt ı r. Son yıllarda bütün zorlukları na ve dezavantajlarına rağmen bitkisel boyalarla hal ı ve kilim ipliği boyama yeniden gündeme gelmi ştir. Bu şekilde boyanan ipliklerle dokunan hal ı ve kilimlerin turistik aç ıdan önemli bir yere sahip olmas ı, iç ve di ş piyasada beğeni kazanmas ı bu zanaat ı geli ştirme çal ışmalar ı n ı olumlu yönde etkilemi ştir. Bu araşt ı rmayla cehriden elde edilen renklerin belirlenmesi amaçlanm ışt ır. Çünkü cehriden elde edilecek herhangi bir renk için belirlenecek bir boyama metodu ve hasl ık değeri; hal ı ve kilim ipli ğini boyamada seçilecek en ideal mordan cinsi, mordan oran ı, boya oran ı, boyama metodu ve boyama süresini saptamada bu bitki ile boyama yapacak boyac ıya ve teknik elemana bir katalog kazand ırmas ı amaçlanm ışt ı r. Ülkemizde el sanatlar ı çerçevesinde kullan ı m alan ı na sahip bulunan cehri bitkisi, iki çenekliler (Dicotyladoneae) s ı n ıf ı n ı n Rhamnaceae familyas ı n ı n Rhamnus cinsine aittir. Bu bitki yurdumuzda ala cehri, alt ı n ağac ı, boyac ı dikeni, cehri, cehvi, ebicel, kara diken, ak diken, sar ı boya ağac ı, sar ı tane gibi adlarla bilinmektedir (Korur 1937, E şberk 1947, Anonim 1991). Rhamnus cinsinin 110 türü vard ı r. Boyac ı l ı k aç ı s ı ndan en önemlileri ise Rhamnus petiolaris, Rhamnus saxatilis, Rhamnus cathartica, Rhamnus tinctoria ve Rhamnus infectoria gibi türleridir (Hamlyn 1968, Co şkun 1986). Çal ı veya ağaçc ık biçiminde olan Rhamnus petiolaris 1000-3000 metre yükseklikteki da ğ l ık, tepelik ve kayal ı k yerlerde güneşli yamaçlarda, orman aç ı kl ıklar ında, seyrek ve ışı kl ı ormanlar ın alt ında ya da k ıyılarda yeti şir. Yakla şı k 3-4 Ankara Oniv. Ziraat Fak. Ev Ekonomisi Yüksekokulu-Ankara

KAYABAŞI, N. ve M. ARLI, "Cehri (Rhamnus petiolaris)'den elde edilen renkler" 129 metre boylanabilir. Ço ğalt ılmas ı yabaniler a şılanarak veya aşı l ı dallar topra ğa dald ırma yöntemiyle yap ı l ır. Dallar ı karşı l ı kl ı, gri-kahverengi metamorfoze olarak diken şeklini alm ışt ır. Yan dallar ı 4-5 cm boyunda; genç sürgünleri genellikle ç ıplak k ırm ız ıms ı-kahverengidir (Kö şker 1945, Tanker 1971, Sapma vd. 1986, Anonim 1991). Rhamusnus'un baz ı türleri yapraklar ı n ı dökmemesine rağmen Rhamnus petiolaıis Yapraklar ı n ı döker. Yapraklar ı genç sürgünlerde kar şı l ı kl ı, yan dallarda ise 4 ile 8 tanesi birarada demet halindedir (Baytop 1963, Davis 1967, sepme vd. 1986). May ıs-haziran aylar ında sar ı-yeşil renkte küçük çiçekler açmaktad ır. Çiçeklerin sap ı 5-8 mm uzunlu ğundad ır. Birkaç ı birarada olan çiçekler yapraklar ın alt ında bulunur (Gönül 1957, Eyüboğlu vd. 1983). Cehrinin meyveleri 6-7 mm çap ında olup esmer yeş il renkli ve tüysüzdür. Meyvenin iç k ısm ında ise parlak sar ı renkli 2 ila 4 adet tohum bulunur Cehri meyveler' san-ye şil olduğu zaman bölgenin denizden yüksekli ğine bağ l ı olarak Temmuz veya A ğustos aylar ında toplan ır. Toplanan meyveler gölge ve havadar olan bir yerde veya dü şük ısı l ı bir f ır ında kurutulur. Kurutulan meyveler ağı rl ıklar ının üçte biri kadar ı n ı kaybeder (Baykara 1967, Feddersen-F ıeler 1982). Geçmişte cehri meyveleri g ıda maddelerinde renklendirici ve müshil olarak, günümüzde ise ilaç yap ımında kullan ı lmaktad ır. Ancak içerdi ği antrasen maddelerden dolay ı son y ıllarda baz ı Avrupa ülkelerinde g ıda maddelerinde kullan ılmas ı yasaklanm ışt ır (Nelson 1951, Baytop 1984). Bitkisel boyac ı l ığın candamar ı olarak nitelendirilen ve meyvelerinden boya elde edilen cehri, eskiden Avrupa piyasalar ında Levantin veya Türk cehrisi ad ıyla büyük bir ün yapm ışt ır. Türk cehrisinin meyvelerinin büyük ve boyama özelliğinin iyi olmas ı tercih edilmesinde rol oynam ışt ır. Cehri Anadolu'dan başka Ispanya, Fransa, Almanya, Macaristan, Yunanistan ve Iran'da da yeti ştirilmiştir (Köşker 1945, Eşberk ve Harmanc ıoğlu 1952). Anadolu'da cehri Tokat (Erbaa-Zile), Çorum (Iskilip, Mecitözü), Amasya (Vezirköprü), Sivas, Kayseri, Ankara, Nevşehir (Ürgüp), Ni ğde, Konya, Yozgat, Mara ş, Gaziantep, Sinop (Boyabat), Afyon, U şak illerinde yeti şmektedir (E şberk 1947, Alpaut 1953, Baykara 1967, Özbel 1976). Rhamnus petiolaris türü ise daha çok Mersin Gülek bo ğaz ı, Ankara Keçiören (Hac ı Kad ı n), Dikmen, Amasya, Konya, Ala şehir, Afyon, Karamano ğlu, Kayseri (Bat ı bölümünde), Kükürt da ğı, Nevşehir Göreme'den Ürgüp'e kadar, Ni ğde Ortakayaard ı vadisi, Bingöl Murat nehri k ıy ıs ı, Maraş Ahirda ğı Gaziantep gibi yerlerde bulunmaktad ır (Davis 1967, Brüggemann ve Böhmer 1982). Cehri meyveleri içerdi ği boyar maddeler nedeniyle eski y ıllarda iplik ve kuma ş boyac ı l ığında yayg ın olarak kullan ı lmaktayd ı. Günümüzde ise kullan ımı az ve yerel olarak baz ı bölgelerimizde devam etmektedir. Cehri meyveleri çok say ıda boyarmadde bileş iği içermektedir. Bu bile şiklerin oran ı cehri meyvesinin cinsine, bitkinin ya şına, meyvelerin toplanma zaman ına göre değ işmektedir. Cehri meyveleri en çok ramnatinin bir glikoziti olan ksantoramnin ve bunun yan ı nda ramnezin ve quercetin boyar maddelerini glikozit halinde bulundurmaktad ı r (Özt ığ 1959). Materyal ve Yöntem Bu bölüm materyal ve metot olmak üzere iki alt bölümden olu şmaktad ır. Materyal bölümünde ara şt ı rman ın materyalini olu şturan cehri (Rhamnus petiolaris) meyvesinin toplanmas ı, yün hali ilmelik ipliklerinin sa ğland ığı yer ve iplik numaras ı, kullan ılan mordanlar belirtilirken, metot bölümünde yün ipliklerinin mordanlanmas ı, boya ekstraktlar ın haz ırlanmas ı, mordans ız ve mordanl ı boyama ile elde edilen renklerin belirlenmesi ve adland ırılmas ı, renklerin datacolorla değerlendirilmesi belirtilmi ştir. Araşt ırman ın materyalini cehri (Rhamnus petiolaris) bitkisi, yün hali ilmelik iplikleri, kullan ılan mordanlar oluşturmaktad ı r. Cehri (Rhamnus petiolaris) meyveleri Ankara Ili Güdül ilçesinden a ğustos ay ında toplanm ışt ır. Bu amaçla yeşilden sanya dönen meyveler kararmadan a ğac ın dallar ından tek tek toplanm ış, daha sonra oda s ıcakl ığında havadar bir yerde bezler üzerine serilerek kurutulmu ş ve depolanm ışt ı r. Toplan ırken kararm ış olanlar ın al ınmamas ına dikkat edilerek ara şt ırmada kullan ılan cehrinin TS 4370'e göre 1. s ı n ıf olmas ı na çal ışılm ışt ır (Anonim 1984). Boyanacak materyal olarak kullan ılan 2.5 Nm beyaz (boyas ız) yün hali ilmelik ipliği ise Sümerhal ı Al. Isparta satış mağazas ından sağlanm ışt ı r. Ara şt ırmada kullan ılan mordanlar ise Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ev Ekonomisi Yüksekokulu Köy El Sanatlar ı Anabilim Dal ından ve Fen Fakültesi Biyoloji Bölümünden sa ğlanm ışt ı r. Bu mordanlar; Aliminyum şap - KAI(SO4)2, Asetik asit (sirke asidi) - CH3COOH, Bak ır sülfat (gözta şı) - CuSO4.5H20, Çinko klorcır (tuz ruhu) - ZnCl2, Demirsülfat (Karaboya) - FeSO4.7H20, Krom şap ı - KCr(SO 4)2, Potasyum bikromat - K2Cr207, Sitrik asit - Ce1-1807, Sodyum klorür (yemek tuzu) NaCI, Sodyum karbonat - Na2CO3, Sodyum sülfit - Na2S03, Sülfırik asit - H2SO4, Şarap ta şı - C4H006, Tanen - C761-152046'd ı r. Bu bölümde yün ipliklerinin mordanlanmas ı, boya ekstraktlar ı n ın haz ırlanmas ı, mordans ız ve mordanl ı boyama, elde edilen renklerin belirlenmesi ve adland ı r ı lmas ı, renklerin Datacolorla de ğerlendirilmesi, ışık, sürtünme, y ıkama ve su damlas ı hasl ığı tayini belirtilmi ştir. Yün ipliklerin mordanlanmas ı Yün iplikleri materyal bölümünde belirtilen mordanlar ın herbiriyle ayr ı ayr ı mordanlanm ışt ır. Bunun için boyanacak

130 TARIM BILIMLERI DERGISI 2001, Cilt 7, Say ı 3 yün ipliğinin ağı rl ığına göre % 1, % 2, % 3 oran ında mordan kullan ı lm ış, her bir mordanla yün ipli ği ayr ı ayr ı muamele edilmi ştir. Yüne göre hesaplanan mordan miktar ı 1'e 50 oran ında ı l ık su içinde eritilmi ş önceden nemlendirilmi ş yün ipliği bu mordanl ı su içine bast ır ılm ışt ır. Bir saat kaynatt ıktan sonra mordanl ı su içinden ç ıkan yün s ı k ılarak boyamaya haz ırlanm ışt ı r. Boya ekstraklarının hz ırlanmas ı S ıcak ekstrakt haz ırlama Cehri (Rhamnus petiolaris) meyvelerinin içerdi ğ i boyarmaddenin suya geçmesini sa ğlamak amac ıyla kuruyan meyveler havanda dövülerek küçük parçalar haline getirilmiştir. Daha sonra boyanacak yün ipli ğinin ağı rl ığına göre % 25, % 50, % 100 oran ında al ınan cehri meyveleri yine boyanacak yüne göre 1'e 50 oran ında su içinde 1/2 ve 1 saat süreyle kaynat ılm ışt ır. 1/2 ve 1 saat sonunda bitki art ıklar ı süzülmüş ve ortamdan uzakla şt ı r ı lm ışt ı r. Böylece s ıcak ekstrakt elde edilmi ştir. Soğuk ekstrakt haz ırlama Cehri (Rhamnus petiolaris) meyveleri havanda dövülerek küçük parçalar haline getirilmi ştir. Boyanacak yün ipliğinin ağı rl ığına göre % 25, % 50, % 100 oran ında al ı nan cehri meyveleri yine boyanacak yüne göre 1'e 50 oran ında soğuk suda 24 saat bekletilmi ştir. Bu süre sonunda bitki art ıklar ı süzülüp ortamdan uzakla şt ı r ılm ışt ır. Bu şekilde soğuk ekstrakt elde edilmi ştir. Mordans ız boyama Cehri meyveleri % 25, % 50, % 100 oran ı nda kullan ılarak s ıcak ve soğuk ekstrakt elde edilmi ştir. Daha önce ıslat ı l ıp nemlendirilmiş yünler bu ekstraktlar ın içine konulmuştur. Bir saat süreyle kaynatmaya b ı rak ılm ışt ı r. Kaynama s ıras ında eksilen su ilave edilmiştir. Soğuduktan sonra da bol soğuk su ile durulanarak az ışı kl ı ve havadar bir yerde kurutulmu ştur. Mordanl ı boyama Daha önce mordanlanan yünler değ işik sürelerde s ıcak ve soğuk olarak elde edilen ekstrakt içinde 1 saat süreyle kaynat ı l ıp kendi haline so ğumaya b ırak ılm ışt ır. Daha sonra bol soğuk su ile durulanarak, az ışı kl ı ve havadar bir yerde kurutulmu ştur. Elde edilen renklerin belirlenmesi ve adland ırılmas ı Cehri meyvelerinin % 25, % 50, % 100 oran ında kullan ılarak elde edilen s ıcak ve so ğuk ekstraldlarla mordans ız ve değ işik mordanlar ın % 1, % 2, % 3'lük oranlar ı n ın uygulanmas ıyla 387 adet boyama yap ılm ışt ı r. Bu boyamalar sonucu elde edilen renkler, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ev Ekonomisi Yüksekokulu, Tekstil ve Giyim Onitesi uzmanlar ı, Köy El Sanatlar ı Anabilim Dal ı ara şt ırma görevlileri ve diğer anabilim dallanndaki ara şt ırma görevlilerinden olu şan 16 kişilik bir komisyon taraf ından adland ır ılm ışt ır. Bunun için boyanm ış yün örnekleri beyaz zemin üzerine yanlardan do ğal ışık gelecek şekilde yay ılm ışt ır. Renk farklar ına göre grupland ı r ılarak ayr ı ayr ı ortak renk adlar ı verilmiştir. Bu gruplar da kendi aralar ı nda 1, 2, 3 olarak numaraland ı r ılm ışt ır. Ayn ı gruptaki en aç ı k renge 1, en koyu renge de 3 verilmi ştir. Elde edilen renklerin Datacolorla değerlendirilmesi Insan gözü ayn ı ayd ınlatmada ve ayn ı anda gözlem yapt ığında ufak renk farkl ı l ıklar ı tespit edebilir. Ancak gözle yap ılan değerlendirmeler insandan insana de ğ işmekte, güneş ışığı ve gökyüzü ayd ınlatmas ı, mevsimlere, günün belirli saatlerine ve hava de ğ işikliklerine göre farkl ı l ık göstermektedir. Bu nedenle görsel yöntemde pekçok hata yap ılabildiğinden renklerin renk ölçme aleti ile objektif bir şekilde değerlendirilmesi gerekmektedir (Duran 1990). Cehriden elde edilen renkler Ege Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Tekstil ve Konfeksiyon Ara şt ırma Merkezinde bulunan spektralfotometre (Datacolor Texfiasch DC 3881 tipi bilgisayarl ı renk ölçüm cihaz ı) ile belirlenmiştir. Datacolor cihaz ında renk ölçümü için standart ışı k cinslerinden standart ışı k A (D65 güneş ışığı ) kullan ılm ışt ı r. ölçüm yapmada bir referans renk belirlenmi ştir. Daha sonra bu referans renge göre ışık yans ıma oranlar ı ölçülmüş ve bir remisyon eğrisi meydana getirilmi ştir. Elde edilen bu remisyon değerleri tüm renk fark ı hesaplamalar ı n ın ve reçete üretiminin temelini olu şturmu ştur. Cehriden % 25 bitki % 1 mordan kullan ılarak ve 1/2 saat kaynat ılarak elde edilen renk referens de ğeri kabul edilmiştir. Bu esas al ınarak D65 (güneş ışığı) alt ında yap ı lan değerendirrnelerde DE (toplam renk farkl ı l ı klar ı) değerleri belirlenmi ştir. Bulgular ve Tartışma Cehriden Elde Edilen Renkler Cehri % 25, % 50, % 100 oranlar ında, mordans ız olarak ve aliminyum şap ı, asetik asit, bak ır sülfat, çinko klorür, demir sülfat,krom şap ı, potasyum bikromat, sitrik asit, sodyum karbonat, sodyum klorür, sodyum sülfit, sülfürik asit, şarap ta şı, tanen gibi mordanlar % 1, % 2, % 3 oranlar ında kullanarak 1/2 saat, 1 saat kaynatma ve so ğuk ekstrakt yöntemiyle boyama yap ılm ış ve çok farkl ı renk ve tonlar ı elde edilmi ştir. Değ işik mordanlar, mordan oranlar ı, bitki oranlar ı ve boyama yöntemleri ile elde edilen renk ve tonlar ının frekans da ğı l ı mlar ı Çizelge 1'de verilmi ştir. Çizelge 1'in incelenmesinden bu renklerin aç ık kehribar, ıslak saman sar ısı, süzme bal, zerdeçal, koyu saman sar ısı, koyu kehribar, koyu kirli sar ı, kehribar, kuru me şe yapra ğı, zeytinya ğı rengi, aç ık limon küfü, tarç ın, aç ık kirli sar ı, koyu safran, saman sar ısı, koyu ayva rengi, kirernit, ac ı kahve, bayat yumurta sar ıs ı, aç ık ayva, kükürt, kestane, muz kabuğu rengi, salamura yaprak, safran, koyu kimyon, kays ı sar ısı, karanfil, pi şmiş elma gibi renk ve tonlar ının olduğ u görülmektedir.

I<AYABAŞI, N. ve M. ARLI, "Cehri (Rhamnuspeudads)'den elde edilen renkler 131 Yine Çizelge 1'in incelenmesinden cehriden elde edilen re ilk s ıralar ını aç ık kehribar, ıslak samansar ıs ı, süzme bal zerdeçal ve koyu saman sar ısı renklerinin olu şturduğu a ı d ır. Ayr ıca ayn ı çizelgede az da olsa salamura yaprak safran, koyu kimyon, kays ı sar ıs ı, karanfil ve pi şmiş el gibi renklerin de elde edildi ği görülmektedir. Bu ara şt ırmada elde edilen renkler; daha önce cehri ile boyama yap ılarak elde edilen renklerle ilgili yap ılm ış olan çal ışmalarla karşı laşt ı r ılm ışt ı r. Korur (1937), cehri ile tanen, şap, krom şap ı,demir sülfat gibi mordanlar kullanarak, sar ı, aç ık sar ı, sar ı esmer, esmer gibi renkler elde etmi ştir. Köşker (1945), cehri (Rhamnus saxatiüs) ile çeşitli mordanlar kullanarak k ırm ız ı esmer, alt ın sar ısı, esmer portakal sar ısı, yeşil siyah, zeytin siyah ı, zeytin esmeri, parlak portakal gibi renkler elde etti ğini bildirmiştir. Eşberk (1947), cehri ile mordans ız boyamada kanarya sar ıs ı çeşitli mordanlar kullanarak aç ık bej, koyu bej, f ıst ı ki yyeşilimtrak haki sar ımtrak turuncu, koyu kahverengi, s ıçan tüyü rengi elde edilebilece ğini aç ıklamaktad ı r. Eşberk ve Hanc ıoğlu (1952), cehri ile çe şitli mordanlan kullanarak yapt ıklar ı boyamalarda zeytinya ğı, yumurta sar ısı, limon sar ısı, tarç ın,kükürt, saz, süzme bal, toz k ına muz kabu ğu alt ın sar ıs ı, yeşil filiz, koyu bej, aç ı k bej yeşil haki aç ık kahve, kabak çiçe ği, muz rengi, sar ı, nergis bulama taba bal, papatya sar ıs ı, kuru iç badem gib renkler elde etmi şlerdir. Alpaut (1953) cehri ile şap, bikromat, demir sülfat, bak ır sülfat limon asidi gibi mordanlar kullan ılarak yeşilimtrak sar ı, tütün kahvesi, kurşuni lacivert, sar ımtrak kum ve pembemsi k renklerinin elde edilebilece ğini bildirilmi ştir. Eşberk ve Hanc ıoğlu (1953), cehri bitkisi ve e çeşitli mordanlar kullanarak ekmek ayvas ı, zeytinya ğı Ankara armudu, toz k ına, yumurta sar ıs ı, hazan, k yaprak saz süzme bal, limon rengi, olmam ış üvez, ir sans ı tarç ın muz, safran, yeşil haki, iğde içi, bozuk yumurta sar ısı, nergis antep f ıst ık içi, bulama gibi renkler e edilebileceğini belirtmişlerdir. Harmanc ı oğlu (1955), cehri ile yapt ığı yün dokuma ü boyamalarda ekmek ayvas ı, zeytinya ğı, tarç ı n, kuru yaprak, irmik sar ısı, olmam ış Ovez, limon sar ıs ı, süzme bal ; saz, hazan, yumurta sar ı s ı, toz k ına, Ankara armudu gibi renkler elde etmi ştir. Öztürk (1982), cehri bitkisinin meyveleri ile şap, demir sülfat ve tanen gibi mordanlar kullan ılarak bej, haki, f ıst ı ki yeşil, tarç ın ve sar ı renklerin elde edilebileceğini belirtmi ştir. Eyüboğlu vd. (1983) ; yapt ıklar ı araşt ırmada cehri ile mordans ız sar ı renk, şap ile limon sar ısı, krom ile hardal, demir sülfat ile zeytini ye şil' renklerini elde ettiklerini bildirmişlerdir. Çizelge 1. Cehriden elde edilen renlderin frekans da ğıl ım ı Renkler Renk no % Toplam % 9 2.32 Aç ık 8 2.06 kehribar 15 3.87 8.27 32 8.27 18 4.65 Islak 6 1.55 saman 4 1.03 7.24 sans ı 28 7.24 1.55 Süzlne bal 2.84 4.90 6.72 6.72 14 3.61 Zerdeçal 3 0.77 7 1.81 6.20 24 6.20 3.10 Koyu. 129 saman 5.68 sar ısı 5.68 0.77 Koyu 1.81 kehribar 2.32 4.91 4.91 Koyu kirli 2.06 sar ı 1.55 4.91 4.91 2.32 Kehribar 1.03 4.65 4.65 2.32 Kuru mese 1.55 yaprağı 0.77 4.65 4.65 1.81 Zeytinyağı 1.81 4.39 rengi 0.77 4.39 2.06 Aç ık limon 1.55 4.13 küfü 0.52 4.13 2 0.52 Tarç ın 9 2.32 4.13 5 16 4.13 0.52 Aç ık kirli 2.32 3.87 san 1.03 3.87 Koyu 1.55 safran 1.55 3.62 0.52 3.62 Saman sar ıs ı 3.36 0.77 3.36 Co) F C,> 'N M ' F- cnı csı csı cnı CNI e") c,ı o> ın co zr co ts. <O to ın

132 TARIM BILIMLERI DERGISI 2001, Cilt 7, Say ı 3 Çizelge 1. (Devam) Cehriden elde edilen renklerin frekans da ğıl ım ı Renkler Renk no Say ı % Toplam % Koyu ayva 1 6 1.55 rengi 2 4 1.03 2.84 T 11 2.84 IGremit 11 2.84 2.84 Ac ı kahve 11 2.84 2.84 Bayat yumurta sar ıs ı 6 2.32 2.32 Aç ık ayva 1 4 1.03 2 4 1.03 2.32 T 9 2.32 Kükürt 1 3 0.77 2 3 0.77 1.81 T 7 1.81 Kestane 1 1 026 2 3 0.77 1.81 3 3 0.77 T 7 1.81 Muz kabuğu 1 2 0.52 2 1 026 1.55 3 3 0.77 T 6 1.55 Salamura 1 2 0.52 yaprak 2 1 026 1.04 T 4 1.04 Safran 4 1.04 1.04 Koyu kimyon 1 1 0.26 2 2 0.52 1.04 Kayıs ı sar ıs ı T 4 1.04 1 1 0.26 2 1 0.26 0.78 3 1 026 T 3 0.78 Karanfil 3 0.78 0.78 Pişmiş elma 1 0.26 0.26 387 100.00 100.00 Bu araşt ırmada elde edilen renklerle; Korur (1937), Köşker (1945), E şberk (1947), E şberk ve Harmanc ıoğ lu (1952), Alpaut (1953), E şberk ve Harmanc ı oğlu (1953), Harmanc ı oğlu (1955), Öztürk (1982), Eyübo ğlu vd (1983)'nin belirttikleri renkler önemli ölçüde birbirine uygunluk göstermi ştir. Cehriden Elde Edilen Renklerin Datacolorla Değerlendirilmesi Datacolor cihaz ı ile % 25 bitki oran ı, 1/2 saat kaynatma, 1 mordan oran ı referans olarak kabul edildi ğinde, standart ışık (D85) alt ı nda renkler aras ı ndaki toplam renk farkl ı l ı k değerleri (DE) Çizelge 2'de verilmi ştir. DE değeri referans renkten ne kadar büyükse o kadar farkl ı yani koyu olur. DE de ğeri referans renge ne kadar yak ı n değer olursa renk farkl ı l ığı o kadar az olur. Çizelge 2'nin incelenmesinden bu renklerin DE değerleri, aliminyum şap ı kullan ı ld ığı nda 0-12.4 asetik asitle 0-8.6, bak ı r sülfatla 0-13.9, çinko klorürle 0-15.3, demir sülfatla 0-33.8, krom şapıyla 0-9.8, potasyum bikromatla 0-12.6, sülfirik asitle 0-12.9, sodyum karbonatla 0-8.8, sodyum klorürle 0-9.8, sodyum sülfıtle 0-11.3, sülfirik asitle 0-13, şarap ta şıyla 0-10.1, tanenle 0-19.2, mordans ız ise 0-6.4 aras ı ndad ı r. Bu değerlerden anla şı ld ığı gibi referansa göre toplam renk farkl ı l ığı mordans ız boyamada az olurken, demir sülfatla yap ı lan boyamalarda toplam farkl ı l ığı n fazla oldu ğu görülmektedir. Sonuç olarak, ülkemizde uzun y ı llardan beri u ğ ra şı lan bitkisel boyac ı l ı k; bir ata zanaat ı olmas ı, çevrede bulunan hammaddeleri, bo ş i şgücünü ve tar ı mdan arta kalan bo ş zaman ı değerlendirmesi aç ı s ından önemli bir el sanat ı özelliği taşı maktad ı r. Ayr ıca bitkisel boyalarla dokunan halt ve kilimlerimiz turistik aç ıdan da önemlidir. Bu ara şt ırmada cehri % 25, % 50, % 100, de ğ işik mordanlardan % 1, % 2, % 3 oranlar ı nda ve 1/2, 1 saat kaynatma ve 24 saat so ğuk ekstrakt yöntemleriyle boyama yap ı larak elde edilen renkler üzerinde standartlara göre ışı k, sürtünme, y ı kama ve su damlas ı hasl ıklar ı belirlenmi ştir. Bununla da cehri bitkisi ile boyama yapacak boyac ıya ve teknik elemana bir katalog kazand ı r ı lmas ı amaçlanm ışt ı r. Aç ı k kehribar, ıslak saman sar ı s ı, süzme bal, zerdeçal, koyu saman sar ı s ı, koyu kehribar, koyu kirli sar ı, kehribar, kuru meşe yapra ğı, zeytinya ğı rengi, aç ı k limon küfü, tarç ı n, aç ı k kirli sar ı, koyu safran, saman sar ı s ı, koyu ayva rengi, kiremit, ac ı kahve, bayat yumurta sar ı s ı, aç ı k ayva, kükürt, kestane, muz kabu ğ u, salamura yaprak, safran, koyu kimyon, kays ı sar ı s ı, karanfil ve pi şmiş elma gibi renkler elde edilmi ştir. Bu renkte boyanm ış ipliklerin el dokusu hal ı ve kilimlerde kullan ı lmas ı uygundur. Değ i şik oranlarda (% 25, % 50, % 100) cehriyle mordans ız ve değ işik mordanlar % 1, % 2, % 3 oranlar ı nda kullan ılarak yap ılan boyamalarda elde edilen renkler Datacolor Texflash DC 3881 tipi bilgisayarl ı renk ölçüm cihaz ı nda değerlendirilmi ştir.

Çizelge 2. Cehriden elde edilen renklerin datacolor de ğerleri Zaman (h) A 1 24 (SE) Bitki oran ı (%) 25 50 100 25 50 100 25 50 100 Mordan oran ı (%) Alüm. şap. Asetik asit Bak ı r sülfat Çinko klorür Demir sülfat Krom şap ı Potas bitromat 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 12.24 5.2 3.6 15.3 23.2 4.9 1.5 5.9 2.2 1.0 4.6 7.6 3.8 3.8 3 10.6 2.0 7.7 9.1 28.1 5.5 6.1 5.0 2.2 5.2 4.4 8.1 9.2 7.7 1 1.9 5.6 7.0 5.9 1.4 2.9 2.3 1.1 2.0 3.7 1.8 3.2 2.0 2.1 2 7.3 4.4 8.8 3.0 26.2 4.6 5.1 4.7 1.3 4.5 8.8 4.3 5.0 2.6 3 6.0 4.5 11.2 3.9 28.5 5.3 12.6 7.1 6.0 5.8 5.2 7.1 5.6 3.2 1 4.1 7.8 5.0 9.9 10.7 5.0 1.6 5.1 3.8 5.7 2.3 5.2 3.7 2.8 2 6.9 6.3 11.7 8.1 27.1 4.5 7.4 5.6 2.8 4.4 8.8 5.0 7.9 4.1 3 3.0 4.8 10.9 5.9 30.3 6.3 8.8 7.1 3.8 5.3 3.7 5.8 2.0 3.9 1 4.7 7.8 2.7 12.4 0.6 6.4 1.9 4.3 4.5 4.9 4.0 2.1 5.0 3.1 2 6.4 5.7 6.2 5.8 25.9 9.0 1.9 4.5 2.0 4.1 3.1 4.9 3.7 4.5 3 6.4 4.0 6.4 3.7 25.8 5.4 1.3 6.4 7.4 2.2 2.5 5.7 3.9 10.2 1 1.8 6.9 5.4 4.8 4.5 4.0 0.7 5.7 1.7 3.5 1.2 1.4 5.0 2.4 2 4.1 6.5 9.7 3.5 23.0 6.5 0.9 5.8 8.1 3.6 5.0 5.9 3.0 1.7 3 7.6 5.9 9.5 2.6 29.5 8.8 6.0 5.6 3.5 3.7 0.7 3.1 5.4 2.9 1 1.3 8.6 5.7 5.9 13.4 4.2 2.1 4.1 8.5 3.2 2.6 8.4 2.0 5.0 2 2.7 7.5 10.4 6.0 30.5 3.2 3.5 6.4 1.4 5.3 4.1 6.8 10.1 3.2 3 6.5 4.4 10.7 9.6 33.8 4.0 7.7 6.6 1.6 4.0 2.2 4.1 8.5 5.5 1 4.4 7.0 8.8 4.3 4.7 8.1 1.3 6.0 4.9 8.8 10.2 13.0 0.8 3.5 2 3.9 5.9 10.5 4.8 28.6 8.4 7.8 8.4 2.4 9.8 9.4 11.3 5.0 4.9 3 5.8 7.2 10.5 7.5 31.8 9.8 7.6 12.9 5.5 6.6 9.7 6.8 5.1 2.1 1 3.1 6.2 8.4 7.9 14.1 8.3 2.0 4.8 6.7 5.7 7.3 11.4 2.5 3.5 2 5.5 8.2 12.1 5.1 30.6 7.1 8.8 6.8 6.7 9.2 11.3 5.1 4.6 1.9 3 3.8 7.3 13.9 7.7 30.5 8.7 12.3 12.7 6.3 9.8 8.2 4.8 4.6 3.7 1 3.3 6.6 8.0 9.0 17.2 5.8 2.9 3.3 2.2 2.6 4.6 9.4 2.0 1.6 2 2.7 7.1 11.4 9.5 29.7 6.9 6.8 7.0 4.9 3.4 9.3 4.9 4.9 3.2 3 3.9 5.3 11.4 9.5 33.3 7.6 10.5 11.5 7.3 2.0 3.6 5.1 6.9 3.5 Sitrik asit Sody. karb. Sody. klorür Sody. sülfit Sülfırik asit Şarap ta şı Tanen Mordans ız 0 2.2 4.1 3.1 6.4 2.6 2.0 1.3 3.5 KAYABAŞ I, N. ve M. ARLI, " Cehri (Rhamnus petiolaıis)' den elde edilen renkler"

134 TARIM BILIMLERI DERGISI 2001, Cilt 7, Say ı 3 Kaynaklar Alpaut, A. 1953. Türkiye Ham Koyu Derilerinin Bünye Dayan ıkl ı l ığı ile lçkürldük Kaabiliyetinin Incelenmesi ve Bunlar ın Üzerinde Sepi ve Bitkisel Boya Maddeleri Ile Mukayeseli Araşt ırmalar. Ankara OnivZıraat Fakültesi Yay ınlan: 46, Recep Ulusoğlu Bas ımevi, Ankara. Anonim, 1984. Cehri Meyvesi. Türk Standartlar ı Enstitüsü Yay ınlar ı TS 4370/Aral ık 1984, 6 s, Ankara. Anonim, 1991. Bitkilerden Elde Edilen Boyalarla Yün Liflerinin Boyanmas ı. T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanl ığı. Küçük Sanatlar Sanayi Bölgeleri ve Siteleri Genel Müdürlü ğü, 167 s, Ankara. Baykara, T. 1967. Cehri Üzerinde Notlar. İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Dergisi, 8(16), 160-164. Baytop, T. 1963. Türkiye'nin T ıbbi ve Zehirli Bitkileri. Istanbul Üniversitesi Yay ınlar ı No: 1039, T ıp Fakültesi No: 59, Ismail Akgün Matbaas ı. Istanbul. Baytop, T. 1984. Türkiye'de Bitkiler Ile Tedavi. Istanbul Üniversitesi Yay ınları No: 3255, Eczac ı l ık Fakültesi No: 40, Sanal Matbaac ı l ık. Istanbul. Brüggeman, W. und H. Böhmer, 1982. Teppiche der Bauem und Nomaden in Anatolien Verlag Kunst-Antiguistiben GmbH, München, Germany. Coşkun, M. 1986. Güney ve Doğu Anadolu'da Yetişen Rhamnus Türleri Üzerinde Kromatografık Çalışmalar ı. Doğu Bilim Dergisi Seri C, Cilt: 10, Say ı 1, 21-23. Davis, P. H. 1967. Flora at Turkey and East Agean Iskands. Vol 2, 526 s. Edinburg University Press, Great Britain. Duran, K 1990. Terbiye Işletmelerinde Renk Ölçümü ve Bilgisayarl ı Renk Ölçüm Sistemleri Yard ım ıyla Üretim Kontrolu. Tekstil ve Teknik. Eylül, 93-102 s, Izmir. Eşberk, T. ve M. Harrnanc ıoğlu, 1952. Cehri (Rhamnus tinctoria Waldstein Et Kıtaibel) Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Y ı llığı 1, 67-79, Ankara. Eyüboğlu, Ü., I. Okaygün ve F. Yara ş, 1983. Doğal Boyalarla Yün Boyama Uygulamal ı Geleneksel Yöntemler. Özkur Bas ımevi, 138 s, Istanbul. Feddersen-Fieler, G. 1982 a. Farben aus der Natur. Eine Sammlung Alter und Neuer Farbrezepte für das Frben auf Wolle, Selde, Baumwolle und Leinen 3. Verbesserte Auflage. Verlag M. und H. Schaper, 173 s, Hannover. Gönül, M. 1957. Türk Hal ı ve Klimlerinin Teknik Hususiyetleri. Türk Etnoğrafya Dergisi, Say ı: 2 69-85 s. Hamlyn, P. 1968. The Marshal Cauendisch Encyclopedia of Cardening Volume 17. Printed in Great Britain by Garrod Et Lofthouse International Ltd, London. Harmanc ıoğlu, M. 1955. Türkiye'de Bulunan Önemli Bitki Boyalar ından Elde Olunan Renklerin Çeşitli Müessidere Kar şı Yün Üzerinde Hasl ık Dereceleri. Ankara Üniversitesi Yay ını: 77/41. Ankara Üniversitesi Bas ımevi, 212 s, Ankara. Korur, R. N. 1937. Türkiye'de Nebati Boyalar. Yüksek Ziraat Enstitüsü Çal ışmalar ı 41, YZ.E. Bas ımevi, 83 s, Ankara. Köşker, Ö. 1945. Cehri-Rhamnus saxatilis. Matematik ve Tabiat Bilimleri Dergisi, 7(1). 28-31. Nelson, A. 1951. Medical Botany. Printed Great Britain By D.R. Clark Ltd. Edinburg. Öztığ, F. 1959. Faydal ı Bitkiler. Istanbul Üniversitesi Yay ınlar ından Say ı : 823, Fen Fakültesi. No: 26, Şirketi Mürettibiye Bas ımevi, Istanbul. Öztürk, I. 1982. Bitki Boyalar ı Üzerine Birkaç Not ve Yenikent Köyünde Boyama örnekleri. Türk Etnoğrafya Dergisi, XVII Say ı, 49-58 s, Ankara. Sepme, 0. ve Y. Demir, vd. 1986. Tohumlu Bitkiler Sistemati ği. Ege Üniversitesi Yay ınlar ı No: 116, Bornova-Izmir. Eşberk, T. ve M. Harmanc ıoğlu, 1953. Baz ı Bitki Boyalann ın Hasl ık Dereceleri. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Y ı ll ığı, 4(2), 325-352, Ankara.