OSMANLILARDA KÜTÜPHANELER VE KÜTÜPHANECİLİK Tarihî Gelişimi ve Organizasyonu İsmail E. Erünsal TİMAŞ YAYINLARI 3793 Tarih İnceleme Araştırma Dizisi 71 PROJE EDİTÖRÜ Adem Koçal EDİTÖR Filiz Dığıroğlu Zeynep Berktaş KAPAK TASARIMI Ravza Kızıltuğ SAYFA DÜZENİ Nurel Naycı 1. BASKI Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri, Türk Tarih Kurumu, 2008 2. BASKI Mart 2015, İstanbul ISBN TİMAŞ YAYINLARI Cağaloğlu, Alemdar Mahallesi, Alayköşkü Caddesi, No: 5, Fatih/İstanbul Telefon: (0212) 511 24 24 P.K. 50 Sirkeci / İstanbul timas.com.tr timas@timas.com.tr facebook.com/timasyayingrubu twitter.com/timasyayingrubu Kültür Bakanlığı Yayıncılık Sertifika No: 12364 BASKI VE CİLT Sistem Matbaacılık Yılanlı Ayazma Sok. No: 8 Davutpaşa-Topkapı/İstanbul Telefon: (0212) 482 11 01 Matbaa Sertifika No: 16086 YAYIN HAKLARI Eserin her hakkı anlaşmalı olarak Timaş Basım Ticaret ve Sanayi Anonim Şirketi ne aittir. İzinsiz yayınlanamaz. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir.
OSMANLILARDA KÜTÜPHANELER VE KÜTÜPHANECİLİK Tarihî Gelişimi ve Organizasyonu İSMAİL E. ERÜNSAL
c OSMANLILARDA KÜTÜPHANELER VE KÜTÜPHANECİLİK C Ç NDEK LER TE EKKÜR...11 ÖNSÖZ...15 K NC BASKIYA ÖNSÖZ...21 KISALTMALAR...23 G R : ORTAÇA SLÂM DÜNYASINDA KÜTÜPHANELER...25 I. BÖLÜM OSMANLI VAKIF KÜTÜPHANELER N N TAR HÎ GEL M A. KURULU DEVR KÜTÜPHANELER...83 B. CÂM VE MEDRESE KÜTÜPHANELER NDEN MÜSTAK L KÜTÜPHANELERE...95 a. Fâtih Devri Kütüphaneleri...95 b. II. Bâyezid ve I. Selim Devri Kütüphaneleri...115 c. Kanunî Devriyle, XVI. Asrın Sonunda Kurulan Kütüphaneler... 128 d. Kütüphanelerin stanbul Dı ına Yayılması ve Kitap Ba ı ları... 149 C. MÜSTAK L KÜTÜPHANELER LE BÜYÜK MEDRESE KÜTÜPHANELER N N ORTAYA ÇIKI I... 160 a. Köprülü Kütüphanesi... 160 b. Büyük Medrese Kütüphaneleri ve Kitap Ba ı ları... 163 c. III. Ahmed Devri Kütüphaneleri... 168 ç. I. Mahmud Devri Kütüphaneleri... 189 d. III. Osman ve III. Mustafa Devri Kütüphaneleri... 212 e. I. Abdülhamid - III. Selim Devri Kütüphaneleri ve Kütüphanelerin Tanzimiyle lgili Bazı Çalı malar... 222 f. II. Mahmud Devri Kütüphaneleri ve Evkaf ve Maârif Nezâretlerinin Kütüphanelere Yönelik Çalı maları... 246 D. TANZ MAT TAN SONRA OSMANLI VAKIF KÜTÜPHANELER VE ISLAHI Ç N YAPILAN ÇALI MALAR... 264 c7c
II. BÖLÜM... 315... 315 1. Kütüphane Personelinin Seçimi ve Tayini... 317 2. Kütüphane Personelinin Azli... 320 3. Kütüphane Personelinin Ücretleri... 322... 323... 329... 329 2. Mütevelli... 332 c. Kütüphane Görevlileri... 334... 335... 336... 342... 344... 355... 364... 366... 366... 368... 369... 371... 375... 376... 378... 379... 379... 386... 396... 399... 409... 436... 436... 440... 446... 470... 476 E. KÜT... 484 c8c
...491 EKLER...497...499... 512... 519... 571 EK: V... 573... 578... 583... 584... 585... 586... 587... 588... 589... 590... 591... 600... 603... 605... 607...613...693 c9c
c OSMANLILARDA KÜTÜPHANELER VE KÜTÜPHANECİLİK C K NC BASKIYA ÖNSÖZ Bu çalı manın ilk baskısı Türk Tarih Kurumu tarafından 2008 tarihinde yayımlanmı tı. (Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri, Ankara 2008). 9 Bu tarihten sonra aynı konu üzerindeki çalı malarımı sürdürdüm. Ar ivlerde yaptı- ım yeni taramalarda vakıf kütüphaneleriyle ilgili 100 e yakın yeni vakfiye tespit ettim. Ayrıca konuyla ilgili literatürü de güncelledim. Yeni ula tı ım bazı belge ve bilgilerin yardımıyla ilk baskıda yaptı ım bazı hataları da gidermeye çalı tım. Bir bakıma kendi yaptı ım yanlı ları yine kendim düzelttim. Hemen hemen her bölüme bazı ilavelerde bulundu um gibi kütüphane okuyucularıyla ilgili de müstakil bir bölüm ilave ettim. Birinci baskısında oldu u gibi bu çalı mamın ikinci baskısında da kullandı ım belgeler, e er daha önce ba ka ara tırmacılar tarafından kullanılmı sa bu hususu belirtmede azami dikkati gösterdim. Maalesef günümüzde bu konu son derecede suistimal edilmektedir ve buldu unuz bir belgeyi, aradan sizi çıkararak kullanmak yaygın bir uygulama haline gelmi tir. Bunun cebinizden para çalmaktan farkı yoktur. Benim bu çalı mamda okuyucu, dipnotlarda yer yer bu belgeye u çalı ma vasıtasıyla ula tım, bu belgeden u çalı ma vasıtasıyla haberdar oldum eklinde ifadelere rastlayacaktır. Farkına varmadan bu konuda bir ihmalim olduysa ilgili ara tırmacılardan özür dilerim. Haklarını helal etsinler. Otuz-kırk yıllık bir çalı madan sonra acaba oldu mu diye ortaya çıkan bu esere dönüp baktı ımda, Evet oldu, diyememenin üzüntüsünü ya ıyorum. Maalesef ülkemizde yapılan bu tür çalı malarda siz hem i çi, hem kalfa, hem mühendis hem de mimar olmak zorundasınız. e sıfırdan ba ladı ınız, binlerce belgeyi taramanız ve de erlendirmeniz gerekti i için genellikle ömrünüz kalfalıktan öteye geçmeye imkân vermiyor. 9 Aynı konunun daha muhtasar bir versiyonunu da ngilizce olarak Batı dünyasındaki okuyucular için yayınladım: Ottoman Libraries: A Survey of the History, Development and Organization of Ottoman Foundation Libraries, (edited by Cemal Kafadar-Gönül Alpay Tekin), Turkish Sources LXXXIV, Published at the Department of Near Eastern Languages and Civilizations Harvard University, 2008. XXIV+253. c21c
c İSMAİL E. ERÜNSAL C Ortaya ancak binanın kara yapısını koyabiliyorsunuz. Batı da aynı konuyu çalı an bir meslekta ınız ise size göre çok daha avantajlı bir konumda çalı masına ba lamaktadır. Batılı ara tırmacılar, yayınlanmı olarak XI. asırdaki bir manastır kütüphanesinden ödünç kitap almı ki ilerin listesine, XIII. yüzyıldaki bir kütüphanenin ödünç verme esaslarına, Canterbury deki bir kütüphanenin 1375 te hazırlanmı katalo una kolayca ula abiliyor. E er kitap ticareti çalı ıyorsanız Padua da 1485 yılında yapılan bir kitap müzayedesinde kitap alanların aldıkları kitapları ve bunlara ödedikleri miktarı müzayede katalo unda bulabiliyorsunuz. Ya da bir müstensihin XV. asırda hangi tür yazının satırını kaça yazdı ını ve yazı örneklerini evinin kapısına astı ı listede bulabilirsiniz. Osmanlı kültür tarihi çalı malarında bir monografi hazırlamanın zorlu u, hem alandaki malzemenin ortaya konulup i lenmemi olmasından hem de öncü çalı malar bulunmamasından kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla, sizin tek ba ınıza yapmaya çalı tı ınız i i Batılı meslekta larınız yüzlerce ki inin alana yaptıkları katkılardan yararlanarak yapıyorlar ve layıkıyla da yapıyorlar. Bense sadece kataloglarla ilgili 30-40 sayfalık bölümü yazmak için birkaç sene, buldu um katalogları inceledim. Bu bakımdan tesbit etti im belgeleri ve az sayıda olan kaynakları 10 yeterince de erlendirdi imi söyleyemem. n allah gelecek nesiller bir adım önde ba layarak daha güzel çalı malar ortaya koyarlar. Bu baskının slâm kütüphaneleri ile ilgili giri bölümünü de erli meslekta ım Abdülkerim Özaydın Bey okuyarak özellikle de imlâyla ilgili de erli katkılarda bulundu. Kendisine te ekkür borçluyum. Kitabın baskıya hazırlanmasında her zaman oldu u gibi ihtiyaç duydu umda Ender Boztürk imdadıma yeti ti. Belgelerin dijitale geçirilmesinde O uz Kallek in yardımını gördüm. Her ikisi de sa olsunlar. Kitabın ikinci baskısının Tima Yayınları arasında çıkması için Adem Koçal Bey büyük gayret gösterdi. Zeynep Berkta ve Filiz Dı ıro lu eserin editörlü ünü büyük bir titizlikle gerçekle tirdiler. Her üçüne de müte ekkirim. Prof. Dr. smail E. Erünsal 10 Mart 2015 10 Maalesef Osmanlı dönemi tarihî kaynakları kültürel faliyetlere çok az yer vermektedirler. Osmanlı kroniklerinin sadece birkaçında kitap ve kütüphaneyle ilgili, o da padi ahın ilgisi dolayısıyla birkaç satır bulabilirsiniz. c22c