35 TÜBERKÜLOZ Prof.Dr. Hakan YARDIMCI Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, 06110, Ankara. Tüberküloz gerek hayvan ve gerekse insan sağlığını olumsuz yönde etkileyen, akciğer, diğer organ ve dokularda kazeöz ve kazeökalseröz karakterde tüberkellerin o- luşması ile beliren kronik, bulaşıcı ve zoonotik bakteriyel bir hastalıktır. Etkeni mikobakteri genusuna bağlı bakterilerdir. Mycobacterium tuberculosis insan, Mycobacterium bovis sığır ve Mycobacterium avium kanatlı kökenli tüberkulozun başlıca etkenleridir. Diğer patojen mikobakteriler (M. leprae, M. paratuberculosis) yanında doğada saprofitik karakterde birçok mikobakteri vardır. Tüberküloz etkenleri Gram pozitif, asidorezistans karakterde sporsuz bir bakterilerdir (1). Epidemiyoloji OIE (Office International des Epizooties) ye göre B listesinde yer almakta olan Tüberküloz evcil hayvanlar arasında en çok sığırlarda görülmektedir.. Bunun dışında domuz, kedi, köpek, koyun, keçi, at ve kanatlılar dada infeksiyona rastlanır. Doğal yaşamda başta geyikler olmak üzere fil, lama, minkgibi birçok tür infeksiyona duyarlıdır (1, 2) Hastalık sığırlarda kongenital, sindirim, solunum, genital ve deri yolu ile bulaşabilir. Sığırlarda en çok solunum sistemine özellikle de akciğerlere yerleşerek solunum sistemi ile ilgili bozukluklar meydana getirir. Hastalığın jeneralize olması durumunda karaciğer, dalak böbrek gibi iç organlarda da lezyonlar görülebilir. Çok sık veya kalabalık ahırlarda tüberkülozlu hayvanların öksürmesi veya tıksırması sonu dışarı çıkan mikroplar diğer hayvanları bulaştırır. Boğalarda tüberkülozdan ileri gelen epididimitis infeksiyonlarına sıkça rastlanmaktadır. Endojen yolla oluşan tüberkülozik mastitisler halk sağlığı ve buzağı beslenmesinde büyük tehlike kaynağıdır. Kanatlılarda bulaşma daha çok sindirim kanalı ile olmaktadır (1). Türkiye de 3285 sayılı Hayvan Sağlığı ve Zabıtası Kanunu ve Yönetmeliğine göre ihbarı mecburi ve mücadelesi zorunludur. Hastalığa ait Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından çıkarılmış bir Sığır Tüberkülozu Yönetmeliği bulunmaktadır. Tüberkülozun kesin ve erken tanısı önem taşımaktadır. Bu yönetmeliğe göre Allerjik test olan tüberkülin uygulaması sonucu pozitif çıkan hayvanlar kesime gönderilir ve etleri düşük değerli olarak değerlendirilir. Mezbahalarda da postmortem muayenede, tüberkuloz şüpheli hayvanların etleri şarta tabi olarak değerlendirilir (3, 4 ). M.bovis infeksiyonunun esas rezervuarları sığır, manda ve insanlardır. Sığır Tüberkülozu dünya da birçok ülkede değişik sıklıkta görülmekte olup bazı ülkelerde eradike edilmiştir. Türkiye de sığır tüberkülozu ile ilgili çalışmalar 1900 lü yılların başında başlamıştır. Geçmişe ait sonuçlar daha çok mezbahalardan elde edilen verilerdir. OIE
36 verilerine göre Türkiye tüberküloz hastalığının görüldüğü ülkeler arasında yer almaktadır (Şekil-1) (1, 2 ). Şekil-1: OIE bilgilerine göre Türkiye de Sığır tüberkülozunun durumu. Yıl Hastalık Tür Salgın Olgu Ölüm İtlaf Mezbaha Tüberkülin testi Varlığı kesimi sayısı 2004 + Sığır 75 368 23 4 341 6364 2003 + Sığır 45 175 9 133 3817 2002 + Sığır 49 64 5 44 3377 2001 + Sığır 15 42 1 42 844 2000 + Sığır 19 28 1 2 24 2025 1999 + Sığır 11 46 0 1 45 2431 1998 + Sığır 6 6 2 4 3145 1997 (1996) Sığır 3620 1996 + Sığır 5800 (1996) : Bu yıldan sonra hastalık görülmemiştir OIE nin Avrupa bölgesinde yer alan bazıülkelerde (Danimarka, Çek cumhuriyeti, Norveç, İsveç, Estonia, İzlanda, Kıbrıs vs) hastalığın eradike edildiği bildirilmektedir. Türkiye deki süt sektörünün Avrupa birliği ülkelerine süt ve süt mamülleri ihracatı yapabilmesi için hastalıktan ari işletmeler oluşturulması öngörülmüştür. Bu amaçla Balıkesir, Edirne, İstanbul, İzmir, Kırklareli, Kahramanmaraş, Tekirdağ, Eskişehir ve Konya illerinde firmaların süt temin ettiği çiftliklerde çalışmalar başlatılmıştır. Son çalışmalara göre, 2005 yılında 150 mihrakta tüberküloz hastalığı çıkmıştır, ari işletmeler dışında 5976 büyükbaş hayvana tüberkülin testi uygulanmış, pozitif çıkan 768 büyükbaş hayvan zorunlu kesime sevk edilerek 1.120.945.11 YTLtazminat ödenmiştir. Tüberkülozun prevalansı %10 olarak belirlenmiştir. ( 2, 5, 6 ). M. bovis evcil ve vahşi birçok hayvanda da bulunabilir. İtalya da 1950 yılında başlatılan, mezbaha kesimleri ve laboratuvar test sonuçlarına dayanan bir çalışmadasığır dışındaki evcil hayvanlardan domuzlarda %2-3, keçilerde %2, koyunlarda %2, atlarda %0.3, köpeklerde %0.9-5.2 ve kedilerde %2.5-7 oranında M.bovis infeksiyonu saptanmıştır. Kedilerde daha çok M.bovis, köpeklerde ise daha fazlam. tuberculosis infeksiyonuna rastlanmaktadır (6). 1962 den 1986 yılına kadar İtalya da yapılan bir çalışmada Postmortem muayeneler sonucunda 5065 köpeğin 14 ünde(%0.3) ve
37 1274 kedinin 28 inde (%2.3) tüberküloz olgusuna rastlanmıştır. Bu olgularda M.bovis 6 kediden ve 1 köpekten izole edilmiştir (7). Koyun ve keçiler nadir olarak bu infeksiyona yakalanmaktadırlar. Ancak, Fransa ve İspanya gibi ülkeler düzenli tarama programları uygulamaktadırlar. İspanya da yıllık sürü insidensi %20-30 olarak belirlemiş ve aynı bölgede test ve kesim programı uygulanmıştır. Çalışmalarda, 15.758 keçinin ve 2.350 koyunun kesim sonrası incelenen lenf düğümlerinden elde edilen sonuçlara göre 58 keçiden (%0.37) ve 12 koyundan (%0.51) M. bovis, 46 keçiden (%0.29) ve 7 koyundan(%0.30) M. tuberculosis izole edilmiştir (6, 8). Birçok ülkede Vahşi domuzların yanısıra İngiltere de su samurları ve Yeni Zelanda da opossum lar sığır tüberkülozunda rezervuar rolü oynamaktadırlar (6, 9). Türkiye de koyun ve keçilerde M bovis kaynaklı tüberküloz prevalansına ait bilinen herhangi bir kayıt bulunmamaktadır. Çünkü bu hayvanlar çoğu zaman sığırlarla ilişkidedirler ve bu da infeksiyon kaynaklarını ayırd etmeyi zorlaştırmaktadır. Koyun ve keçilerdeki bilgi noksanlığı sığır tüberkülozunda olduğu gibi insan sağlığını da tehdit etmektedir. Nitekim çobanlar, sütçüler ve kasaplar gibi ilişkili kişiler etkilenebilirler. Pastörize edilmemiş sütten yapılan peynir ve çiğ süt tüketimi ile iyi ısı işlemi görmemiş et tüketimi bulaşma riskini artıran nedenlerdir (6). 1995 yılında evcil tavşanlarda 2 olgu bildirilmiştir. Ayrıca bir kedi ve mink te tüberküloz olgusu raporu vardır (6, 10, 11). Türkiye de vahşi hayvanlarda tüberkülozun prevalansı, dağılımı ve populasyon yoğunluğu ile bunların evcil hayvanlar ve insanlarla olan ilişkilerine ait parametreler yok denecek kadar azdır. Bu da hastalıkla mücadeleyi son derece güçleştirmektedir. Sıcak mevsimlerde yapılan yaylacılık sırasında vahşi domuz ve geyiklerden kalan infeksiyöz materyallerle kirlenmiş otlaklar hastalığın bulaşmasında bir kaynak oluşturabilmektedir (6). Sığır tüberkülozunun etkili kontrolu periyodik muayeneler, infekte hayvanların ortadan kaldırılması, hastalığın yayılmasının önlenmesi ve hastalıktan korunma yollarının kombinasyonuna bağlı olan hükümet kontrol şemalarının tamamlanması ile mümkündür. Her ülke kendi bölgesel şartlarına göre yöntemler kullanmaktadır. Örneği İngiltere de Türkiye de ve bazı ülkelerde sığırların boyun bölgesine yapılan karşılaştırmalı intradermal tüberkülin testi kullanılırken, Avustralya ve Yeni Zelanda da kaudal deri kıvrımına uygulanan tüberkülin testi kullanılmaktadır. Tarama testi olarak ELISA dan da yararlanılmaktadır. Son yıllarda aşı çalışmalarından da olumlu sonuçlar alınmıştır (12). Laboratuvar Tanısı Laboratuvar muayeneleri için laboratuvara canlı hayvanlardan idrar, süt, kraşe, uterus akıntıları, deri kazıntıları, sperma gönderilebileceği gibi ölü hayvanlardan da lezyonlu doku ve organlar alınarak bakteriyolojik muayene için soğuk zincirde ulaştırı-
38 labilir. Lenf yumruları, doku lezyonları, aspiratlar ve süt laboratuar muayeneleri için oldukça uygun materyallerdir. Patolojik muayene için doku ve organlar %10 formollü kavanozda gönderilmelidir. Türkiye de 3285 sayılı hayvan sağlık zabıtası kanunun Sığır Tüberkülozu Yönetmeliğine göre marazi madde alma işlemi uygulanır. 1- Bakteriyoskopi: Marazi maddelerden hazırlanan preparatlar Ziehl-Neelsen yöntemi ile boyanarak mavi zemin üzerinde kırmızı asidorezistans etkenler aranır. Özellikle sütte ve idrarda asido-rezistans bakterilerin görülmesi hayvanın tüberkülozlu olduğuna ilişkin önemli bir kanıttır. 2- Kültür: M. bovis gliserin içermeyen besiyerlerinde daha iyi ürediğinden, daha sonra Hohn un yumurta besiyeri, Petragnani, Stonebrink veya Löwenstein-Jensen besiyeri gibi gliserinsiz tüberküloz besiyerlerine ekimler yapılır ve 37oC de 8-12 hafta inkubasyona kaldırılır. İnsan ve kuş tipi etkenler için gliserinli besiyerlerinden yararlanılır. 3- Hayvan Deneyi: Deneme hayvanı olarak genellikle kobaylar (bazen de tavşan) kullanılır. 4- Serolojik Testler: Serolojik testler yeterli spesifite ve sensitiviteye sahip değillerdir. İnsan tüberkülozunun tanısında hemaglutinasyon ve aglutinasyon gibi testler kullanılmışsa da bu testler özellikle sığır tüberkülozunda tanı için pek uygun değildirler. Ancak, son zamanlarda FAT, RIA, ELISA, gamma interferon gibi tekniklerle daha spesifik ve sensitiv sonuçlar alınmaktadır. 5- Allerjik testler: Sığırlarda mikobakteri proteinlerine gecikmiş tip aşırı duyarlılıktan temel alan tüberkülin testi yegane anter mortem testtir. Test domuz ve evcil geyikler için de adapte edilmiştir. 6- Biyokimyasal testler: Tiplendirme amacıyla kullanılabilecek 20 den fazla biyokimyasal test vardır. Niasin birikimi, nitrat indirgemesi, katalaz, üreaz, tween 80 hidrolizi, prazinamidaz, aril sülfataz, %5 NaCl'li ortamda üreme, tiofen -2- karboksilik asitli (T2CH) ortamda üreme gibi biyokimyasal testler kullanılarak tür ayrımı yapılır. 7- Bakteriyofaj duyarlılığı: Mikobakterilerin tiplendirilmesinde ve gruplandırılmasında bakteriyofajlardan yararlanılmaktadır. M. tuberculosis ve M. avium ile ilgili bakteriyofajlar bulunmaktadır. 8- Moleküler teknikler: Son yıllarda, insan ve hayvan tüberkülozunun tanısında moleküler yöntemlerden yararlanılmaktadır. Spesifik DNA bölgesinin çoğaltılarak tanımlanmasını sağayan Polimeraz Zincir Reaksiyonu (PCR) ve ilgili teknikler M. tuberculosis ve M. bovis in tanısında yaygınlık kazanmaktadır. Klinik materyallerden (balgam, idrar, kan, lenf düğümü, süt vs) yapılan PCR çalışmaları insan ve sığır kökenli tüberkulozun tanısında kullanılmaktadır. PCR çalışmalarını izleyerek RFLP ve spoligotyping yöntemleri uygulamalarıyla moleküler tiplendirmede yapılabilmektedir.
39 Bu yöntemlerle M. tuberculosis ve M. bovis in farklı genotipleri ortaya konulabilmektedir.(1) KAYNAKLAR 1- Yardımcı, H: Mycobacterium İnfeksiyonları. Veteriner Mikrobiyoloji (Bakteriyel Hastalıklar). Editörler: AydınN,Paracıkoğlu, J., İlke Emek Matbaacılık ve Yayıncılık ISBN. 975-6268-06-9, s. 87-107, (2006). 2- Anonim:Office International des Epizooties,World animal health situation, Handistatus 2., E- rişim: [www.oie.int/hs2/report.asp]. Erişim Tarihi: 31.03.2006, (2006). 3- Anonim: 3285 sayılı hayvan sağlığı ve zabıtası kanunu Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü, Ankara (1995) 4- Anonim: Sığır tüberkülozu yönetmeliği, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü, Yönetmelik sayısı:12 (1978). 5- Anonim:, Hayvan Sağlığı Hizmetleri, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Hayvan Sağlığı Danışma Kurulu Toplantısı, Bilgi Notu, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Şap Enstitüsü, Şubat 2006, Ankara (2006). 6- Barwinek F, Taylor NM: Assessment of the socio-economic importance of bovine tuberculosis in Turkey and possible strategies for control or eradication, Turkish-German Animal Health Information Project General Directorate of Protection and Control, Ankara, 1996. 7- Caniatti M, Parodi M, Cammarata G, Scanziani E, Lacchini C: Rilievi su case di tubercolosi in carnivori domestici del settorato di Milano, Clinica Veterinaria 5:300(1987-1988). 8- Bernabe A, Gomez MA, Navarro JA, Gomez S, Sanchez J, Sidrach J, Menchen V, Vera A, Sierra MA: Morphopathology of caprine tuberculosis, Ann Vet Murcia 6-7: 9 (1990-1991). 9- Morris R S, Pfeiffer DU, Jackson R: The epidemiology of Mycobacterium bovis infections, Vet Microbiology, 40: 153 (1994). 10- Akay Ö, Hazıroğlu R, Kutsal O: Bir kedide rastlanan tüberküloz olgusu, Ankara Üniv Vet Fak Derg 32:438 (1985) 11- Akay Ö, Aydın N, Arda M, Hazıroğlu R: Bir mink te saptanan tüberkülozis olgusu üzerinde araştırma, Ankara Üniv Vet Fak Derg 31:463 (1984) 12- Keskin O: Sığır tüberkülozisinin teşhisinde ELISA nın kullanılması ve allerjik yöntemle karşılaştırılması., Doktora tezi, Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Ankara (1996)