Yıl: 3, Sayı: 8, Eylül2016, s

Yıl: 3, Sayı: 8, Eylül2016, s. 55-75 Veli Rıza KALFA 1 Emin YÜREKLĠ 2 ÜLKE KALKINMASINDA KÜMELENMENĠN ÖNEMĠ VE TÜRKĠYE DE KÜMELENME PROJELERĠ Özet 1990 lardan itibaren ülkelerin artan rekabet Ģartları içerisinde kümelenme, ağ oluģumu ve yönetiģim kavramları daha fazla gündeme gelmeye baģlamıģtır. Bölgesel politikalarda sürdürülebilirlik ve katılımcı planlama anlayıģının öneminin anlaģılması ile yerel güçler ile iģbirliği konusu tartıģılmaya baģlanmıģtır. Bu kapsamda uygulanacak politikalarda yerel aktörlerle iģbirliğinin sağlanması için farklı politika araçları geliģtirilmeye çalıģılmıģtır. Bu sürecin sonuçlarından birisi de kümelenme yaklaģımının bir bölgesel kalkınma aracı olarak sunulmaya baģlaması olmuģtur. Örnek olarak 1950 lerde ABD de ve 1970 lerde Avrupa da kendini gösteren bilim parklarının üniversite-sanayi iģbirliğini vurgulaması ile kümelenme bölgesel kalkınmada önemli bir araç olarak görülmüģ, kümelenme alanında hatırı sayılır teģviklerin ortaya çıkmasına neden olmuģtur. Bu nedenle giriģimcilik, yenilikçilik ve istihdam yaratma gibi bölgesel kalkınma açısından önemli olan her türlü iktisadi geliģme ile birlikte kümelenme, bölgesel kalkınma araçları arasında dikkate alınmıģtır. Bu çalıģmada bölgesel politika içerisinde kümelenmenin, bir ülkenin ekonomik olarak kalkınması açısından önemi ve değerlendirilmesi konusu ele alınacaktır. Anahtar Kelimeler: Kümelenme, Bölgesel Kalkınma, Üniversite-Sanayi ĠĢbirliği, Sürdürülebilirlik 1 Öğretim Görevlisi, Pamukkale Üniversitesi Honaz Meslek Yüksekokulu, vrkalfa@pau.edu.tr 2 Yrd.Doç.Dr., Manas Üniversitesi Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakültesi ĠĢletme Bölümü, eyurekli@pau.edu.tr

Veli Rıza Kalfa _ Emin Yürekli IMPORTANCE OF CLUSTERING IN THE COUNTRY DEVELOPMENT AND CLUSTERING PROJECTS IN TURKEY Abstract Since the 1990s, clustering in the increasingly competitive conditions of the country, network creation and governance conceptions have started to come more on the agenda. With an understanding of the importance of sustainability and participatory planning approach in regional policy cooperation with local powers has been discussed. In this context, the policies will be applied to different policie stools to ensure cooperation with local actors are trying to develop. One consequence of this process has been started to be presented as a regional development tool of the cluster approach. For example, in the United States in the 1950s and 1970s of himself showing science park in Europe with the emphasis on university-industry cooperation clustering was seen as an important instrument for regional development has led to the emergence of incentives considerable in clusters. Therefore, entrepreneurship, innovation and to employ, such as regional development with all kinds of important economic development for the cluster is taken into account in regional development tools. This study clustering in regional policy, economic development and assessment of its importance for a country subject will be discussed. Keywords: Clustering, Regional Development, University-Industry Collaboration, Sustainability. GĠRĠġ KüreselleĢme sürecinin tüm hızıyla devam ettiği günümüzde sürdürülebilir rekabet avantajı elde edebilen ülkeler hayatta kalabilmekte ve bu yarıģı devam ettirebilmektedirler. GeliĢmiĢ ve geliģmekte olan ülkelerin uluslararası rekabet gücünü korumak ve arttırabilmek için; ürünlerini rakiplerinden daha hızlı, daha kaliteli ve daha düģük maliyetle üreterek yenilikçi yeteneklerini geliģtirmeleri ve mevcut teknoloji seviyelerini arttırmaları, kaynakları daha verimli ve daha etkin kullanmaları gerekmektedir. Bunun yanında ülkelerin günümüz piyasalarında söz sahibi olabilmeleri için yerel, ulusal ve uluslararası alanda güç birliği oluģturmaları, firma, sektör, bölge ve ülke rekabet avantajını en üst seviyeye çıkarmaları gerekmektedir. Bu gereklilikleri yerine getirebilmek için kümelenme modelleri ülkeler tarafından benimsenmeli ve uygulanmalıdır 3. ÇalıĢma iki bölümden oluģmaktadır. Birinci bölümde kümelenme kavramı ve kapsamı değerlendirilecektir. Ġkinci bölümde bölgesel kalkınma kapsamında kümelenmenin yeri ve bölgesel kalkınmada kümelenmenin ülke kalkınmasına etkisi değerlendirilecektir. Birinci Bölüm 1. Kümelenme Kavramı ve Kapsamı Kümelenme son yıllarda kalkınma ile ilgili yazında sıklıkla tartıģılan konulardan biri haline gelmiģtir. Özellikle biliģim teknolojisinde yaģanan yenilikler, Amerika BirleĢik 56 3 Oğuztürk Ve Sarıçoban, Küresel Rekabette Kümelenme Ve Ġnovasyonun Rolü, Sosyal Ve BeĢeri Bilimler Dergisi Cilt 5, No 1, s. 95. Yıl: 3, Sayı: 8,Eylül 2016, s. 55-75

Ülke Kalkınmasında Kümelenmenin Önemi ve Türkiye de Kümelenme Projeleri Devletleri ndeki Silikon Vadisi baģta olmak üzere birçok kümelenme uygulamasının hayata geçirilmesini sağlamıģtır. Silikon Vadisi ne benzer uygulamaların artması, konunun daha fazla tartıģılmasına olanak tanımıģtır. En genel ifade ile bir coğrafi alandaki (özellikle sektörel açıdan) yoğunlaģmalar kümelenme kavramı ile açıklanmaktadır. Kümelenme konusunda öncü çalıģmaları yürüten Porter kümelenmeyi aynı bölgede ve aynı iģ kolunda, aynı değer zincirinde faaliyet gösteren, birbiriyle iģbirliğinde bulunan ve aynı zamanda birbirine rakip olan, birbiriyle iliģkili iģletmelerin ve onları destekleyici kurumların (üniversiteler, kamu kuruluģları, araģtırma kuruluģları, mesleki dernekler, teknoloji ve yenilikçilik merkezleri, bankalar, sigorta Ģirketleri, lojistik firmaları vb.) bir araya geldikleri örgütlenme modeli 4 Ģeklinde tanımlanmıģtır. Bu tanımlama ile Porter kümelenme konusunda iliģkili iģletme ve kurumların coğrafi olarak yoğunlaģması üzerinde durmuģtur. Porter ile yakın tanımlama yapan Roelandt ve Hertog (1999) ise kümelenmeyi birbirine güçlü bağlarla bağlı firmaların, bilgi üreten kurumların, bağlantı sağlayan kuruluģların ve müģterilerin değer ekleyen tedarik zinciri Ģeklinde birbirlerine bağlandıkları ağ olarak tanımlamamıģtır. 5 BirleĢmiĢ Milletler Sınaî Kalkınma TeĢkilatı (UNIDO) ise kümelenmeyi birbirleri ile iliģkili veya tamamlayıcı ürünler üreten ve satan kuruluģların sektörel ve coğrafi anlamda yoğunlaģmaları, böylece benzer tehdit ve fırsatlara sahip olmaları 6 Ģeklinde tanımlamıģtır. DıĢ Ticaret MüsteĢarlığı tarafından 2008 yılında yayınlanan Beyaz Kitap ta ise kümeler, belirli bir alanda birbirleriyle bağlantılı ortak noktalar ve bütünleyici unsurlar ile iliģkilendirilmiģ Ģirketler ile bunlara bağlı kurumların belli bir coğrafi alanda yoğunlaģması Ģeklinde açıklanmıģtır. 7 Dünyada kümelenme uygulamaları çok çeģitlidir. Bunlar arasında tekstil sektöründe ülke istihdamına yüzde 38 lik, ülke ihracatına ise yüzde 60 lık katkı sağlayan kümelenmenin Pakistan da büyük önemi bulunmaktadır. YaklaĢık 20 bine yakın firmanın dâhil olduğu kümelenme içerisinde dokuma firmalarından tekstil kimyasına onlarca alt sektörden firma dâhil durumdadır. 8 Kümelenmelerin kapsadığı coğrafi alan Ģehir, ülke ya da komģu ülkeleri içerebilmektedir. Bununla beraber kümelenme içerisindeki firmalar genel olarak nihai ürün ve hizmet üreten, kiģiye özgü üretim yapan üreticiler, parça, makine ve hizmet ile finans kurumları ve ilgili endüstriler içerisinde yer alan firmalardır. Ayrıca ek sanayilerdeki firmalar, tamamlayıcı ürün üreticileri ve uzmanlaģmıģ altyapı sağlayıcıları da bu kapsam içerisinde yer almaktadır. 9 Maskell ve Malmberg (1999) kümelenmede, kümede mevcut kaynakların kombinasyonu, fiziksel altyapılar, zaman ve belirli kurumsal bağıģların etkili olduğunu belirtmektedir. Kümelenmenin oluģumunda politikaların etkili olduğu belirtilse de, kümelenmenin fiziki 57 4 Erenler ve diğ., Denizli Tekstil Hazır Giyim Sektörü Bölgesel YoğunlaĢma (Kümelenme) Göstergeleri, Endüstri Mühendisleri Dergisi, Cilt 23, Sayı 2, s. 2. 5 Eraslan, H. Kümelenme Temelli Kalkınma Stratejileri, Çerçeve Dergisi, Haziran 2009, s. 24. 6 Nadaban, M.V., Bedre, A.B. Clusters: Definition, Tipology and Characteristics of Some Clusters in the Eszak- Alföld Region Case Study, 4th Aspects and Visions of Applied Economics and Informatics, March 26 27 Debrecen, Hungary, s. 774. 7 DTM, BeyazKitap: Türkiye Ġçin Kümelenme Politikasının GeliĢtirilmesi, Ankara: DTM Yayını, 2008, s. 22. 8 Erkek, D.,ÖselmiĢ., G. TR32 Düzey II Bölgesinde Kümelenme YaklaĢımı, http://geka.gov.tr/dosyalar/o_19v5fdq6q1qh01dup1n0k10cq25o8.pdf, (17.09.2016) 9 Devrim, F.,Özpençe, A.Ġ. Rekabet Gücünün Arttırılmasında Kümelenmeye Dayalı KOBĠ Politikaları, ĠKÜ 4. KOBĠ ler ve Verimlilik Kongresi, Ġstanbul, 2008, s. 65. Yıl: 3, Sayı: 8, Eylül 2016, s. 55-75

Veli Rıza Kalfa _ Emin Yürekli geliģiminde altyapı, ağ tabanlı kaynaklar ve kurumsal bağıģlar da büyük öneme sahiptir. 10 Kümelenmeler, belirli aģamalardan geçen ve bir yaģam döngüsüne sahip olan, dolayısıyla evrim geçiren dinamik yapılardır. Rosenfeld (2002), kümelenmeleri yaģam döngüsüne göre dört dönemde incelemektedir. Buna göre: 11 Embriyo AĢaması: Kümelenme sürecinde keģifler, buluģlar ve içsel yatırımın yapıldığı aģamadır. Büyüme AĢaması: Piyasalar taklitçileri ve rakipleri çekmek ve ana firmadan ayrılan küçük firmaların oluģması için yeterince büyümüģtür ve giriģimciliği desteklemektedir. Olgunluk AĢaması: Bu aģamada hizmetler ve süreçler rutinleģir, taklitçi sayısı artar, gider ve maliyetler rekabetçi avantajın anahtarı konumuna gelir. DüĢüĢ AĢaması: Ürünler daha düģük maliyetle veya daha etkin ikamelerle yeri doldurulabilir hale gelir Kümelenmenin firmalar açısından özellikle yakınlık, ağ oluģturma ve uzmanlaģma açısından faydalar sağladığı kabul edilmektedir. Genel olarak firmaların kümeler halinde olmaları durumunda (bireysel olmalarına göre) daha fazla yaratıcı oldukları ve performanslarını daha fazla arttırdıkları kabul edilmektedir. Bu nedenle firmalar yerel tedarikçiler, müģteriler, rakipler, üniversite ve araģtırma merkezleri ile ortak çalıģma iliģkisine dayanan ağlar oluģturmaktadır. 12 Kümelenme ve rekabet gücü iliģkisi incelendiğinde aģağıdaki sonuçlar elde edilmektedir 13 : ÖzelleĢmiĢ girdilere, hizmetlere, iģgücüne, bilgiye olan eriģimi güçlendirir, Ģirketler arası koordinasyonu kolaylaģtırır, 58 Performansların birbirleriyle karģılaģtırmasını sağlayarak, yerli rakiplere karģı geliģmek için isteklilik yaratır, TicarileĢtirme sürecini hızlandırır. Kümelenmenin kendisini geniģleten ve güçlendiren yeni iģ alanlarının ortaya çıkmasını teģvik eder. Mevcut olan iģgücü, tedarikçiler vb. sayesinde yeni ürünleri ticarileģtirmek ve yeni Ģirketleri kurmak kolaylaģır, Rakiplerine karģı maliyet üstünlüğü sağlar, rakiplerinden farklı davranıģ gösterilmesine yardımcı olur, yerel üretim kaynaklarının fazla olması hem yeni ürün ve denemelerin hem de iģlem maliyetlerini düģürür, Yenilikçilik isteğini artırır ve geliģtirir, gelecekte verimliliği yükseltecek ve yeni ürünlerin oluģmasını sağlayacak fırsatları algılamayı kolaylaģtırır, iģletmelerin üretkenliğini ve verimliliğini arttırır, birçok tedarikçinin ve kuruluģun kaliteli bilgi üretilmesine yardım eder, ġirketlerin birbirleriyle olan iletiģimleri (çoğu zaman gayri resmi) sektörün ihtiyaçlarını ve eğilimleri yakından ve daha önceden görmelerini sağlar. 10 Li., J., Geng, S. Industrial Clusters, Shared Resources and Firm Performance, Entrepreneur and Regional Review, No 24, No 5-6, 2012, s. 357. 11 Keskin, H. Isparta Ġli Orman Ürünleri Endüstrisinin Kümelenme Açısından Değerlendirilmesi, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi SBE Dergisi, Yıl 1, Sayı 1, 2009, s. 61. 12 DTM, s. 22 23. 13 Çağlar, E. TEPAV (Türkiye Ekonomi Politikaları AraĢtırma Vakfı), Kümelenmeler Ve Rekabet Gücü, 2008, s.45-47 Yıl: 3, Sayı: 8,Eylül 2016, s. 55-75

Ülke Kalkınmasında Kümelenmenin Önemi ve Türkiye de Kümelenme Projeleri Rekabet gücü açısından oldukça önemli bir konu olan kümeleme oluģumunda itici güçleri ise aģağıdaki gibi ifade edilebilir 14 : Pazarlara olan yakınlık: Ucuz maliyetli ve uluslararası taģımacılığın sahip olduğu avantajlara rağmen, pazarlara yakın olmak önemli bir avantaj sağlayabilmektedir (taģıması zor olan ürünler, müģteriyle sürekli temas gerektiren ürünler için), UzmanlaĢmıĢ iģgücü arzı: Uzman iģgücü havuzlarının bulunması(üniversitelerin çevrelerinde) da firmalar açısından oldukça önemlidir, Girdilerin ve ekipman tedarikçilerinin varlığı: Birbirine yakın konumdaki sermaye malı tedarikçi ve kullanıcıları arasında yoğun alıģveriģin gerçekleģmesidir. Sanayi kümelerinde giriģimcilik faaliyetleri özellikle risk alma, fırsatları kovalama, fırsatları hayata geçirme ve yenilikçilik gibi yönleriyle önem kazanmaktadır. BaĢarılı sanayi kümeleri, giriģimcilik faaliyetlerinin yoğun olduğu ve giriģimcilerin birbirleriyle uyumu ile ortaya çıkmaktadır. Bu noktada giriģimcilik; ürünler ile ilgili bilgi sahibi olma, yeni ürün geliģtirmek amacıyla stratejiler kurma, herkesin bilmediği bilgilere ulaģma ve risk alma Ģeklinde değerlendirilmektedir. 15 1.2. Kümelenme ve Teorik Altyapısı Kümelenme modeli temelde 2 önemli teori ile beraber değerlendirilmektedir. Bunlar Marshall ın Yığılma Ekonomileri ve Porter ın Elmas Modeli dir. 1.2.1. Yığılma Ekonomileri Genel olarak yığılma ekonomileri; dıģsal ekonomiler, ölçek ekonomileri, artan getiri ve eksik rekabetçi piyasa yapısı içerisinde Ģekillenmektedir. Daha yaygın bir sınıflandırma ile yığılma ekonomileri yerelleģme ekonomileri ve kentleģme ekonomileri olarak iki Ģekilde incelenmektedir. Buna göre yerelleģme ekonomileri belirli bir mekânda firmalar için dıģsal, sektör için içsel faydaların olması durumunda söz konusudur ve sektörün toplam çıktısında oluģan artıģ, firma maliyetlerini azaltmaktadır. YerelleĢme ekonomileri aynı sektördeki iģletmelerin oluģturduğu yığılma ekonomileridir. KentleĢme ekonomileri ise bir kent alanındaki toplam çıktı artıģının tüm firma maliyetlerini düģürmesini ifade etmektedir. 16 KentleĢme ekonomilerinin, yerelleģme ekonomilerinden iki noktada ayrıģtığı savunulmaktadır. Ġlk olarak kentleģme ekonomileri, yerelleģme ekonomilerindeki gibi tek sektör ölçeğinde değil kentin bütününde ortaya çıkmaktadır. Ġkinci olarak ise kentleģme ekonomileri sadece tek bir sektöre dâhil iģletmeler değil, kentteki tüm iģletmeler için geçerli olmaktadır. 17 1.2.2. Elmas Modeli Porter a göre iģletmelerin rekabet stratejisinin belirlenmesinde iģletme çevresinin büyük önemi bulunmaktadır. MüĢteriler, tedarikçiler, ikame mal üreticileri ve sektöre yeni dâhil olacakların tümü, iģletme için rakip olabilmektedir. Bu kapsamda rekabet sektördeki toplam 59 14 Çağlar, a.g.e, s. 64 15 Karakayacı, Ö. Ekonomik Büyüme ve GiriĢimcilik Aktivitelerinde KümeleĢmenin Rolü: Bursa ve Konya Sanayi Kümeleri Örneğinde KarĢılaĢtırmalı Bir AraĢtırma, MEGARON Dergisi, Cilt 5, Sayı 3, 2010, s. 151-152. 16 Kıymalıoğlu, Ü., Ayoğlu, D. Türk Ġmalat Sanayinde Yığılma Ekonomileri, DoğuĢ Üniversitesi Dergisi, Cilt 7, Sayı 2, 2006, s. 199. 17 Kıymalıoğlu, Ü., Ayoğlu, D. s. 199. Yıl: 3, Sayı: 8, Eylül 2016, s. 55-75

Veli Rıza Kalfa _ Emin Yürekli ekonomik değerin; üretici, tedarikçi, müģteri ve ikame mal üreten iģletmeler arasında paylaģılması olarak değerlendirilmektedir. 18 Porter ın geliģtirdiği Elmas Modeli dört faktörün sektörlerin rekabet gücünü etkilediğini savunmaktadır. Buna göre: 19 Girdi koģulları: Ġnsan kaynakları, altyapı, bilgi kaynakları, sermaye ve diğer altyapı olanakları, Talep koģulları: Ġç-dıĢ talep, potansiyel pazarlar, talebin niteliği ve müģteri seçiciliği, Ġlgili ve destekleyici aktörler: Girdi maliyetlerinin azaltılması, süreç iyileģtirmesi, yenilikçiliği teģvik eden oluģumlar gibi yenilik ve uluslararasılaģma ile ilgili faktörler, Firma stratejisi, yapısı ve rekabet faktörü: Firmaların kuruluģ nedenleri, belirledikleri amaç ve ne Ģekilde yönetildikleri, rekabet açısından büyük önem taģımaktadır. Firmaların bulundukları bölgede yenilikçiliğin hâkim olması, firmaların da rekabet yeteneklerini arttıracaktır. Bölgesel Ģartlar, sektördeki firmaların yapısı, yerli-yabancı sermaye, yenilikçilik kapasiteleri, rekabet yaklaģımlarının bazılarıdır. Model elmas Ģeklinde tasarlanmıģ, elmasın köģelerini oluģturan girdi koģullarının yanı sıra devlet, dört faktörü de dıģarıdan etkileyen diğer bir değiģken olarak modelde yer almıģtır. Modelde yer alan değiģkenlerin, birlikte rekabet avantajını oluģturduğu savunulmuģtur. 20 Elmas modeli uyarınca girdi koģullarında nitelikli iģgücü, teknoloji, sermaye, altyapı gibi üretim için gerekli olan temel faktörler ülke tarafından oluģturulabilir. Göreceli avantaj sağlayan ve birincil rol oynayan bu faktörler devlet tarafından uygulanan politikalar, teknoloji veya kültürel geliģmelere paralel olarak geliģtirilebilir ve değiģtirilebilir. Ayrıca Porter, niteliksiz iģgücü, hammadde gibi genel kullanıma açık faktörlerin herhangi bir iģletme tarafından elde edilebileceğini ve bu özellikleri nedeni ile rekabet avantajı sağlanamayacaklarını belirtmektedir. 21 Porter belirli sanayilerin bazı ülkeler ve ülke içerisindeki belirli bölgelerde toplanması nedeniyle, rekabet baģarısında yerel unsurların da büyük öneme sahip olduğunu ifade etmiģtir. ĠĢletmelerin rekabetçi avantaj elde edebilmeleri, öncelikli olarak kendilerini geliģtirebilecekleri ortamlara bağlıdır ve rekabet durumu çevre Ģartlarından etkilenmektedir. Porter bu noktada ulusal düzeyde rekabetin uluslararası baģarının da öncüsü olduğunu belirtmiģtir. 22 1.3. Kümelenmenin Firmalara Sağlayacağı Faydalar Firmaların bir küme içerisinde yer almalarının birçok avantajı bulunmaktadır. Bu kısımda bu avantajlar genel bir biçimde değerlendirilecektir. 60 18 Cansız, M. Türkiye de Kümelenme Politikaları ve Uygulamaları, Ankara. OSB Üst Kurulu Yayını, 2011, s. 8. 19 Erenler ve diğ., s. 4. 20 Bulu, M.,Eraslan, H., Barca, M. Türk Gıda Sektörünün Uluslararası Rekabetçilik Düzeyinin Analizi, AKÜ ĠĠBF Dergisi, Cilt IX, S. 1, 2007, s. 316. 21 Erkut, F.Ç. Kümelenme ve Aydın Ġlindeki Kümelenme Potansiyeli Olan Alanlar, Aydın: Adnan Menderes Üniversitesi SBE Doktora Tezi, 2011, s. 21-22. 22 Cansız, s. 8 9. Yıl: 3, Sayı: 8,Eylül 2016, s. 55-75

Ülke Kalkınmasında Kümelenmenin Önemi ve Türkiye de Kümelenme Projeleri 1.3.1. Ölçek Ekonomileri Kümelenmenin sağlayacağı uzmanlaģma, firmaların ölçek ekonomilerinden faydalanmasını sağlayabilecektir. Toplu girdi satın alma anlaģmaları ya da ortak pazarlama faaliyetleri bu kapsamda değerlendirilmektedir. Bu sayede özellikle KOBĠ ler kendi baģlarına elde edemeyecekleri hacme ulaģma ya da tamamlayıcı beceriler elde etme Ģansına sahip olabileceklerdir. 23 KOBĠ lerin küçük ölçekli olmaları genellikle uluslararası pazarlara açılmak için de engel oluģturmaktadır. Eğitim, pazar bilgisi, lojistik ve teknolojide yenilik ve insan kaynaklarının verimli kullanımı konularında yetersiz kalan KOBĠ ler, genellikle ürün, süreç ve pazarlama yeniliği uygulamakta sıkıntı yaģamaktadır. Bu durum KOBĠ lerin küçük olmalarından çok izole olmalarından kaynaklanmaktadır. Bu açıdan KOBĠ lerin hem kendi aralarında hem de iç çevrelerindeki diğer kurum ve kuruluģlarla iģbirliği içinde olmaları benzer sorunların üstesinden gelebilmelerinde önemli rol oynamaktadır. 24 Literatürdeki çalıģmalara bakıldığında genellikle ölçek ekonomisine yönelmenin nedenleri AR-GE nin daha ekonomik olarak yürütülebilmesi, yetenekli çalıģan ve yönetici istihdamının sağlanabilmesi, büyük ölçekli üretimde bulunmanın maliyetleri düģürmesi, riskin azalması ve iģletmenin pazar değerinin artması olarak gösterilebilmektedir. 1.3.2. Esneklik ve Verimlilik Kümelenme genel olarak iģlem maliyetlerini düģürmekte, esnekliği arttırmakta ve verimlilik artıģına olanak sağlamaktadır. Kümelenme sayesinde küme içerisinde yer alan KOBĠ lerin üretkenliği artmakta ve bu durum gelecekte verimliliği yükseltecek ve yeni ürünlerin meydana getirilmesini sağlayacak yenilikçiliğin de geliģtirilmesini sağlamaktadır. 25 61 Genel bir değerlendirme ile kümelerin geliģimi dıģsal ekonomik yararlardan sağlanan verimlilik artıģı ile de yakından iliģkilidir. Verimlilik artıģı sayesinde ücretler ve kâr artıģı elde edilebilmekte ve yerel giriģimciler fiyatta rekabete girebilmektedir. Yüksek verimlilik, yeni iģletme giriģlerini artırmakta, mevcut iģletmelerin büyümeleri sağlamakta ve tüm bunların sonucunda kiģi baģına gelir artıģı ve iģ oluģturmada büyümenin elde edilmesine neden olmaktadır. 26 1.3.3. Yenilikçilik Firmalar ve kurumlar arasında çok taraflı ve yoğun etkileģim sayesinde teknolojik yenilikler ve diğer geliģmeler, yenilikçiliğin gerçekleģmesini kolaylaģtırmaktadır. Yenilikçi kümelenme, mekân olarak sınırlandırılmıģ; bölgesel sanayi bölgelerine oranla daha çok yenilik ve teknik anlamda ilerlemeyi ifade etmektedir. Aynı teknolojik uzmanlaģmaya sahip ve mekânsal olarak bir arada olan iģletmeler, AR-GE yatırımlarına da daha fazla kaynak ayırabilmektedir. Kümelenme, iģletmelere daha çok teknolojik uzmanlaģma da sağlamaktadır. Bunun yanı sıra kümede yer alan iģletmelerin daha fazla AR-GE yatırımları yapması, diğer iģletmelerin de faydalanabileceği bir bilgi havuzuna olanak sağlamaktadır. 23 DTM, s. 23. 24 Kunt, Ġ.V. KOBĠ lerin Rekabetçi Avantaj Sağlamalarında Kümelenme Stratejisinin Rolü ve Bir Uygulama, Ġzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi SBE Yüksek Lisans Tezi, 2010, s. 42. 25 Eraslan, s. 25. 26 Cansız, s. 10. Yıl: 3, Sayı: 8, Eylül 2016, s. 55-75

Veli Rıza Kalfa _ Emin Yürekli Kümelenmenin üretkenliği arttırması, verimliliği geliģtirmesi ve yeni ürün üretim sürecinde sağladığı faydalar nedeni ile rekabetçi üstünlüğe zemin hazırladığı kabul edilmektedir. Bu kapsamda her zaman kaliteyi talep eden bilinçli tüketiciler kümelenmenin bir parçası durumundadır. Kümeye dahil olan iģletmelerin geleceğe dönük bakıģ açısı kümede olmayan iģletmelere göre daha geniģtir. Tüketicilerin yeni ihtiyaçları küme içerisinde daha iyi izlenebilir ve kümedeki firmalar teknolojik, operasyonel ve dağıtım imkânlarından daha fazla faydalandıkları için daha avantajlı konumdadır. Kümelenmeler inovasyonun hızlanmasını ya da geliģmesini teģvik etmenin yanında aynı zamanda inovasyonların gerçekleģmesi için gereken süreyi de kısaltırlar. 27 ĠKĠNCĠ BÖLÜM 2. Bölgesel Kalkınma Kapsamında Kümelenmenin Yeri Ve Önemi 2.1. Bölgesel Kalkınma ve Kapsamı Dünyada, ülkeler arasında geliģmiģlik farklılığı olduğu gibi, bir ülkenin bölgeleri arasında da bölgesel geliģmiģlik farklılıkları ortaya çıkabilmektedir. Ülkedeki her bölgenin aynı düzeyde geliģmesi mümkün olmamakta, bazı bölgeler özellikle sosyo-ekonomik açıdan diğer bölgelerden daha hızlı geliģirken, bazı bölgelerde ise geri kalma durumu ortaya çıkmaktadır. Bölgelerin ekonomik açıdan farklı performansları genel olarak coğrafi, demografi, uzmanlaģma, verimlilik, fiziki ve beģeri sermaye, altyapı ve yenilikçilik kapasitesi gibi farklı faktörlere bağlı olarak değiģmektedir. Bu faktörler birbirini güçlendirebileceği gibi, tersi durum da söz konusu olabilmektedir. 28 Bölgesel kalkınma kavramı Ġkinci Dünya SavaĢı sonrasında özellikle iktisatçılar tarafından tartıģılan bir kavram haline gelmiģtir. Bu sayede iktisadi ve sosyal kalkınma sorunu mekânsal bir boyut kazanmıģtır. Bölgesel kalkınma Ildırar tarafından ülke bütününde yer alan bölgelerin çevre bölgeler ve dünya ile karģılıklı etkileģimi ile Ģekillenen bölge vizyonunu göz önünde bulunduran, katılımcılık ve sürdürülebilirliği temel ilke kabul eden, bölge refahının yükseltilmesini ekonomik ve toplumsal potansiyellerin harekete geçirilmesi aracılığıyla amaçlayan bir çalıģmalar bütünü Ģeklinde tanımlanmıģtır. 29 62 Bölgesel kalkınma aynı zamanda bölgesel politika kapsamı içerisinde değerlendirilen bir konudur. GeliĢmiĢlik farklılıklarını en aza indirmeyi hedefleyen bölgesel politikalar, hükümetler, bağlı kuruluģlar ve uluslararası organizasyonların yürüttüğü politikaları içermektedir. 2.2. Bölgesel Kalkınma Ġçerisinde Kümelenme Bölgesel geliģme anlayıģının zamanla değiģmesi sonucunda politika öncelikleri değiģmiģ ve geleneksel bölgesel politikalar yerine, mekânsal amaçları daha fazla ön plana çıkaran giriģimlere öncelik verilmeye baģlanmıģtır. Son dönemlerde kümelenmenin sağladığı avantajlar nedeniyle merkezi ve yerel yönetimler kümelenme konusuna bölgesel kalkınma sorunlarını 27 Demirdöğen, S. ĠĢletmeler Ġçin Kümelenmenin Önemi ve Kümelenme Ġçin Uygun Sektörün Belirlenmesi: Erzincan Ġli Ġçin Bir Uygulama, Erzurum: Atatürk Üniversitesi SBE Doktora Tezi, 2013, s. 35. 28 Keskin, H.,Sungur, O. Bölgesel Politika Ekseninde YaĢanan DönüĢüm: Türkiye de Kalkınma Planlarında Bölgesel Politikaların DeğiĢimi, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 21, Mayıs 2010, s. 274. 29 Ildırar, M. Bölgesel Kalkınma ve GeliĢme Stratejileri, Ankara: Nobel Yayınları, 2004, s. 110. Yıl: 3, Sayı: 8,Eylül 2016, s. 55-75

Ülke Kalkınmasında Kümelenmenin Önemi ve Türkiye de Kümelenme Projeleri çözmek için sıklıkla baģvurmaya baģlamıģtır. Bu bölümde bölgesel politika kapsamında kümelenmenin rolü ile ilgili giriģimler değerlendirilecektir. 2.2.1. Kümelere Yönelik Destekler Kümelere yönelik destekler iki Ģekilde ortaya çıkmaktadır. Bunlardan ilki kümelerin oluģmasına yönelik destekler, ikincisi ise devlet yardımları ile iliģkili, giriģimcilik, yenilik, finans ve sosyal sermayeyi geliģtirici desteklerdir. Kümelerin ilk aģaması sonrasında baģarılı bir küme yapılanması zorlu bir süreçtir. Kümedeki iģletme sayısının artması, ölçek ekonomisinden faydalanmak için yeterli olmamaktadır. Bu nedenle üniversiteler ile iģbirliği, araģtırma merkezleri gibi yapıların oluģturulması gerekmektedir. Bunun yanı sıra küme performansı için yenilik ve uluslararası rekabet de gereklidir. 30 Kümelerin oluģumunda kamu politikası faaliyetlerinden bazıları Ģu Ģekilde özetlenebilecektir: 31 Küme ile ilgili bilgi tabanı oluģumuna katkı sağlamak, Kümelere yönelik proje desteği, Etkin devlet desteği, GiriĢimciliğin teģvik edilmesi. Türkiye de bölgesel politika kapsamında kümelenme politikalarına yönelik giriģimler genel olarak bölgesel yatırım teģvik sistemi içerisinde değerlendirilmektedir. Bu teģvik sistemi kapsamında Türkiye Sosyo-Ekonomik GeliĢmiĢlik Endeksi ne (SEGE) göre 4 bölgeye ayrılmıģ ve bölgesel temelde desteklenecek sektörler belirlenerek 26 alt bölge ortaya çıkarılmıģtır. TeĢvik konuları bölgelerin geliģmiģlik düzeylerine göre belirlenmiģtir. 32 Yatırımlarda devlet yardımları programı çerçevesinde sağlanan destekler de Ģu Ģekilde sınıflandırılmıģtır: 33 63 Genel TeĢvik Sistemi nden yararlanacak yatırımlar, Bölgesel teģvik uygulamaları kapsamında değerlendirilen sektörel yatırımlar, Büyük ölçekli yatırımlar, AR-GE ve çevre yatırımları. 2.2.2. Bölgesel Rekabet Gücüne Yönelik Kümelenme GiriĢimleri Kümelenme uygulamalarının bölgesel geliģme ve dolayısıyla ülke kalkınmasına yönelik olumlu katkılarının olacağını savunan görüģlerden hareketle, bazı yaklaģımlar ve modeller ortaya çıkmıģtır. Bu kısımda konu ile ilgili temel geliģmeler değerlendirilecektir. 2.2.2.1. KOBĠ lerle ĠĢbirliği ve Kümelenme Birçok açıdan kısıtlı imkânlara sahip, maddi kaynak yetersizlikleri olan, know-how konusunda yetersizlikleri bulunan, sınırlı sayıda elemanla iģlerini yürüten KOBĠ lerin sahip 30 Cansız, a.g,e. s. 32. 31 Cansız, a.g.e. s. 33. 32 Yavan, N. Yeni Yatırım TeĢvik Sisteminin Bölgesel Kalkınma Politikaları Çerçevesinde Değerlendirilmesi, 5. Bölgesel Kalkınma ve YönetiĢim Sempozyumu(Sanayi Politikasının YönetiĢimi) Bildiriler Kitabı, 27 28 Ocak 2011, Ankara, 2011, s. 143 144. 33 ĠTO, Yatırımlarda Devlet Yardımları, Ġstanbul: ĠTO Yayını 2011, s. 15 16. Yıl: 3, Sayı: 8, Eylül 2016, s. 55-75

Veli Rıza Kalfa _ Emin Yürekli oldukları birikimlerini benzer Ģartlarda olan diğer bazı KOBĠ lerle birleģtirip elde edilen artı değerin tüm taraflar ve sistem için artmasını sağlayabilmek adına oluģturdukları kümelenme gibi iģbirlikleri önemli rol oynamaktadır. Bir kümelenme giriģiminde öncelikle, hedef alınacak grup ve yapılması planlananlar dikkate alınarak, uygulanacak modelin nasıl olması gerektiğine karar verilmelidir. Ortak fayda sağlayacak faaliyetler, kümeye katılacak olan firmaların bir araya gelmesini kolaylaģtırmaktadır. ĠĢletmeler arası ağ yapılanmalarının destekleneceği bu modelde kümeyi oluģturacak yapıların KOBĠ lerden seçilmesi daha etkili sonuçlar vermektedir. 34 2007 yılında gerçekleģtirilen 9.Kalkınma Planı nda, KOBĠ lerin ulusal düzeydeki baģarılarının artmasından öte, uluslararası ve sürdürülebilir baģarılar sağlaması gerektiği, bu nedenle iģletmelerin ferdi ve kısa süreli baģarısının yanı sıra, ilgili sektördeki tüm iģletmelerin baģarılı olmasına yönelik çalıģmaların önemi belirtilmiģtir. Kurumlar arası iģbirliği ve koordinasyonun yetersizliğinin yol açtığı sorun Ģu Ģekilde ifade edilmiģtir: 35 Bir ülkede kuruluģların tamamının katkıda bulunduğu, benimsediği, uygulamak için fikir ve güç birliği yaptığı politikalar olmaması durumunda kuruluģ bazında belirlenen politikalar, dar kapsamda baģarılı sonuçlar verse de, ülke düzeyinde etkin olmamakta, sektörel, bölgesel ve ülke bazında kayda değer ve sürdürülebilir sonuçlar elde edilememektedir. 2.2.2.2. Ġnovasyon Destek Hizmetleri Ġnovasyon destek hizmetleri kümelenmenin baģarısı için hayati öneme sahiptir. Bölgesel politika kapsamında da, özellikle geliģme yönünden geri kalmıģ bölgelerin kalkındırılmasında da yenilikçiliğin desteklenmesine ihtiyaç bulunmaktadır. Türkiye de 5746 sayılı AR-GE kanunu çerçevesinde AR-GE merkezleri, rekabet öncesi iģbirliği projeleri, teknogiriģim sermayesi iģletmeleri, teknoloji merkezi iģletmeleri ve AR-GE yenilik projelerine sağlanan destek unsurları kanun çerçevesinde değerlendirilmektedir. 36 AR-GE indirimi, gelir vergisi stopajı teģviki, sigorta primi iģveren hissesi desteği, damga vergisi istisnası, teknogiriģim sermayesi desteği AR-GE kanunu kapsamında sağlanan desteklerden bazılarıdır. 37 64 2.2.2.3. Rehabilitasyon Projeleri Genel olarak bölgesel politika uygulamaları içerisinde kümeleme yaklaģımında üniversite, sivil toplum kuruluģları ve hükümet organlarının eģgüdüm içerisinde çalıģması gerektiği düģünülmektedir. Ekonomik kalkınmada kümelenmenin getireceği faydalara duyulan inanç, küme olarak kabul edilen sektörler ya da bölgenin güçlendirilmesi için bu alandaki aktörler arasında koordinasyon kurulmasını sağlamayı da hedeflemelidir. Kamu yönetiminde küme inisiyatifleri, giriģimcileri ya da teģebbüsleri olarak adlandırabileceğimiz bu yeni organizasyonlar, küme olarak addedilen sektörlerle direkt veya dolaylı olarak bağlantısı olan kiģi ve kuruluģlardan 34 Alsaç,F. a.g.e., s. 63. 35 DPT, 9. Kalkınma Planı (2007 2013), Ankara: DPT, 2006. 36 ĠTO, AR-GE, Yenilik, Bilim ve Teknoloji Destekleri, Ġstanbul: ĠTO Yayını, 2011, s. 13. 37 ĠTO, s. 13 14. Yıl: 3, Sayı: 8,Eylül 2016, s. 55-75

Ülke Kalkınmasında Kümelenmenin Önemi ve Türkiye de Kümelenme Projeleri oluģmaktadır. Bunlar kamu sektöründen özel sektöre uzanan, sivil toplum örgütü üyelerini de içine alan geniģ katılımlı organizasyonlar olmaktadır. 38 Rehabilitasyon projeleri bölgesel kalkınma kapsamında kümelenme yaklaģımının en yüksek faydayı sağlamasına yönelik bir model önerisi sunmaktadır. Alsaç ında belirttiği gibi küme katılımcıları firmalar ile beraber araģtırma kurumları ve üniversitelerdir. Burada kümelenme, bilgi değer zinciri Ģeklinde tanımlanmaktadır. Kümelenme içerisindeki iģletmeler yüksek teknolojiye sahip iģletmelerdir ve birçoğunda AR-GE birimi bulunmaktadır. Burada kullanılan araçlar genel olarak AR-GE faaliyetlerinin desteklenmesi için mali yardımlar Ģeklindedir. 39 2.2.3.Türkiye de Bazı Kümelenme Örnekleri Ülkemizde politika bağlamında henüz kümelenmelere özel bir yasal çerçeve bulunmadığı gibi kümelenme politikalarının ve faaliyetlerinin düzenlendiği belli bir politika alanı da yoktur. Ülkemizde kümelenme pilot çalıģmaları ilk kez Competitive Advantage of Turkey (CAT) grubu tarafından baģlatılmıģ 40. Bu alanda gönüllü bir teģekkül olarak yürüten CAT grubu daha sonra Uluslararası Rekabet AraĢtırmaları Kurumu (URAK) altında bir sivil toplum kuruluģu hüviyeti kazanmıģtır. Ülkemizdeki kümelenme çalıģmalarının öncelikle turizm, tekstil, biliģim, gıda, otomotiv, finans ve inģaat sektörlerinde ön plana çıktığı görülmektedir. Kümelenme projelerine verilecek en iyi iki örnek; Denizli deki tekstil ve Bursa daki otomotiv sektörlerinde oluģan kümelenmelerdir. Diğer taraftan DıĢ Ticaret MüsteĢarlığı nın da kümelenme ile ilgili projeleri bulunmaktadır. Türkiye'nin küme haritasını çıkaran DıĢ Ticaret MüsteĢarlığı, 32 sektörde birbiriyle iliģkili sektörlerin kümelendiğini tespit etmiģ, pilot uygulama için 32 sektör arasından seçtiği 10 sektöre yol haritası çizmiģtir. Bu kümeler; 65 Ankara ĠĢ ve ĠnĢaat Makineleri ĠĢ Kümesi, Ankara Yazılım ĠĢ Kümesi, Bodrum Yat Ġmalatı ĠĢ Kümesi, Denizli ve UĢak Ev Tekstili ĠĢ Kümesi, EskiĢehir, Bilecik, Kütahya Seramik ĠĢ Kümesi, Ġzmir Organik Gıda ĠĢ Kümesi, Konya Otomotiv Yan Sanayi ĠĢ Kümesi, Manisa Elektrik Elektronik Ürünler ĠĢ Kümesi, Marmara Otomotiv ĠĢ Kümesi, Mersin Tarım ve Gıda ĠĢ Kümesidir. 38 Kaygalak, Ġ. Türkiye de Sanayi Kümelenmesi: UĢak Örneği, Ege Üniversitesi SBE Doktora Tezi, 2011, Ġzmir, s. 103. 39 Alsaç, a.g.e. s. 64. 40 Bilir, B. Ġnovasyon Ġçin Etkili Bir Yol: Kümelenme www.izto.org.tr/.../ġnovasyon İçin Etkili Bir Yol Kümelenme_BurcuBilir...(25.08.2012) Yıl: 3, Sayı: 8, Eylül 2016, s. 55-75

Veli Rıza Kalfa _ Emin Yürekli Ülkemizde birçok avantaja sahip kümelenme çalıģmaları mevcut iken, kümelenme konusunda bazı eksiklikler de söz konusudur. Destek mekanizmalarının eksikliği, Ģirketler, kamu kuruluģları, üniversitelerden oluģan üçlü sarmalın verimsiz çalıģması, iģbirliği ile iģ ortaklığına dair iģ kültürünün azlığı ve kümelenme kavramının henüz iyi anlaģılamamıģ olması gibi unsurlar karģılaģılan zorluklardan birkaçıdır. Ayrıca ülkemizde kümelenme çalıģmalarının baģarılı olabilmesi için kümelenmeye olan ilginin ortak bir anlayıģa dönüģtürülmesi gerekmektedir. Türkiye de kümelenmenin uygulanmasıyla ilgili çok sayıda çalıģmayla karģılaģmak mümkündür. Bu bölümde bu örneklerden uygulamaları tamamlanmıģ ve birbirinden kümelenme projeleri ele alınacaktır. 2.2.3.1. Türkiye de Moda ve Tekstil ĠĢ Kümesi OluĢturulması Projesi 41 Moda ve Tekstil ĠĢ Kümesi OluĢturulması Projesi (MTK), ĠTKĠB (Ġstanbul Tekstil ve Konfeksiyon Ġhracatçı Birlikleri) tarafından uygulanan ve AB ile Türkiye arasındaki 2003 yılı Katılım Öncesi Mali ĠĢbirliği Programı kapsamında finanse edilen bir projedir. Projenin 22 aylık uygulama dönemi 2005 yılı Ocak ayında baģlamıģ ve Kasım 2006 tarihi itibarıyla tamamlanmıģtır. Programın bütçesi 10 milyon Avro olarak tasarlanmıģ olup uygulama süresince ortaya çıkan ihtiyaçlar doğrultusunda ilave kaynaklarla 17 milyon Avro ya çıkarılmıģtır. Projenin genel amacı tekstil ve hazır giyim sektöründe faaliyet gösteren KOBĠ lerin uluslararası rekabet gücünün artırılmasıdır. Projenin özel amaçları ise, tekstil ve hazır giyim sektöründeki KOBĠ lerin birbiri arasındaki yerel, ulusal ve Avrupa düzeyinde ve aynı zamanda iģ destek kurumları ve benzer yapılarla ağ bağlantılarının artırılması ile yine KOBĠ lere yönelik kamu ve özel sektördeki destek yapılarının güçlendirilmesidir. Bu proje, küme analizinin yapılması, yatırım desteği analizi ve kurumsal geliģim olmak üzere üç bileģenden oluģmaktadır. Birinci bileģen kapsamında yapılan analiz çalıģmalarında ağ yapıları incelenmiģ, girdi-çıktı analizleri ile değer zincirleri tanımlanmıģ ve SWOT analizi yapılmıģtır. Analiz çalıģmalarına ilgili proje paydaģlarının katılımı sağlanmıģ ve kümenin genel yönetim ve koordinasyonundan sorumlu olacak Koordinasyon Merkezi için yapılanma önerisi ile moda enstitüsü, AR-GE merkezi ve danıģmanlık merkezi kurulmasını kapsayan küme modeli geliģtirilmiģtir. Ġkinci bileģen kapsamında yatırım desteği için kümenin ihtiyaç duyacağı ortak kullanım ekipmanları belirlenmiģ ve bunlar için ihale dosyaları hazırlanmıģtır. Üçüncü bileģen olan kurumsal geliģim kapsamında ĠTKĠB in mevcut insan kaynakları, iç prosedürleri ve fiziksel destek hizmetleri değerlendirilmiģtir. Projenin sürdürülebilirliğini ve bağımsız yönetimini temin etmek amacıyla Küme Koordinasyon Merkezi, ĠTKĠB Destek A.ġ Ģeklinde yapılandırılmıģtır. Proje kapsamında yürütülen çalıģmalar sonucunda moda enstitüsü kurulmuģtur. Moda enstitüsünün kurulması, sektör için oldukça önemli bir geliģme olarak görülmektedir. Enstitüde mevcut eğitim sistemi tekstil teknolojisi ve mühendisliği üzerine tasarlanmıģtır. Moda akademisi sektörün tasarımcı, stil uzmanı gibi ihtiyaçları doğrultusunda uzmanlaģmıģ iģgücü havuzu temin edilmesi yönünde hizmet vermektedir. Ayrıca, uluslararası moda okulları ileiģ birlikleri yapılmaktadır. 66 41 http://www.textilecluster.com/tr/es.html, (25.08.2012) Yıl: 3, Sayı: 8,Eylül 2016, s. 55-75

Ülke Kalkınmasında Kümelenmenin Önemi ve Türkiye de Kümelenme Projeleri AR-GE merkezine sektördeki KOBĠ lerin güncel teknolojileri takip ederek daha yenilikçi olmaları için ortak kullanım ekipmanları alınmıģtır. Bu merkez ile tekstil sektöründeki KOBĠ lerin güncel teknolojileri takip etmeleri sağlanmaktadır. DanıĢmanlık merkezi ise kümelenmeye; ürün geliģtirme, satıģ, pazarlama, marka geliģtirme ve yönetme, insan kaynakları yönetimi, kalite yönetimi, ihracat geliģtirme gibi konularda tavsiye ve yönlendirme yapmaktadır. Bu merkezin KOBĠ lere yenilikçi düģünce, bilgi ve uygulama desteği sağlayacak bir odak noktası olması planlanmaktadır. Projenin Türkiye nin uluslararası rekabet gücüne sahip olduğu tekstil sektöründe ve ĠTKĠB in koordinasyonunda uygulanıyor olması, projeye doğrudan bir avantaj sağlamaktadır.1986 yılından itibaren tekstil, konfeksiyon, deri ve halı sektörlerindeki ihracat potansiyelini artırmak, sektörel tanıtım sağlamak ve uluslararası ticari faaliyetlerinde üyelerine yardımcı olmak gibi sektör için oldukça önemli faaliyetler yürüten Birliğin sektörel kümelenme faaliyetlerinin merkezinde bulunması, projeyi sahiplenme açısından avantaj sağlamaktadır. Bunun yanında, yaklaģık 15.000 üyesi olan ĠTKĠB in sektörün sorunları ve ihtiyaçları konusunda önemli birikime sahip olduğu ve projenin de bu çerçevede Ģekillendirildiği düģünülmektedir. Projenin AB eģ-finansmanı ile 17 milyon Avro tutarında bir bütçe ile uygulanması da sektörün ihtiyaçlarının proje kapsamında temin edilmesini sağlayarak projeye bir katkı sağlamaktadır. Son olarak, bu projenin kümelenme konusunda ülkemizdeki ilk çalıģmalardan biri olarak kümelenme yaklaģımı hakkında sektörde farkındalık yaratılması ve bu yaklaģımın sektör firmalarınca benimsetilmesi açılarından faydalı olduğu düģünülmektedir. 2.2.3.2. GAP GiriĢimci Destekleme Merkezleri Tarafından Yürütülen Kümelenme ÇalıĢmaları Açılımı Güneydoğu Anadolu Projesi GiriĢimci Destekleme Merkezi olan GAP-GĠDEM Projesi, finansmanı Avrupa Komisyonu tarafından sağlanan ve BirleĢmiĢ Milletler Kalkınma Programı Türkiye Ofisi ile GAP Bölge Kalkınma Ġdaresi BaĢkanlığının iģ birliği içerisinde yürütülmüģ olan bir KOBĠ geliģtirme projesidir. Proje kapsamında Adıyaman, Diyarbakır, Mardin ve ġanlıurfa da kurulmuģ olan GiriĢimci Destekleme Merkezleri, KOBĠ lere eğitim, danıģmanlık ve bilgilendirme hizmetleri vermektedir 42. Bu projenin uygulaması 2002 yılında baģlatılmıģ ve 30 Kasım 2007 tarihi itibarıyla tamamlanmıģtır. Projede yerel ekonomik geliģme faaliyetleri kapsamında Adıyaman da tekstil ve hazır giyim, ġanlıurfa da organik tarıma dayalı sanayi, Diyarbakır da mermer iģleme sanayi ve Mardin de gıda ürünleri (un, irmik, makarna gibi) ile ilgili olarak rekabet gücünün geliģtirilmesi amacıyla kümelenme faaliyetleri yürütülmektedir. Bahsi geçen bu kümeleme faaliyetleri aģağıda ki gibi açıklanabilmektedir. Adıyaman Tekstil ve Hazır Giyim Kümelenme ÇalıĢması Adıyaman kümelenme programı ile Adıyaman odaklı olmak üzere Gaziantep, KahramanmaraĢ, Malatya, ġanlıurfa, Diyarbakır illerini de içerisine alan bir coğrafyada tekstil ve hazır giyim sektörünün rekabet gücünün yükseltilmesi ve toplam katma değerin artırılarak bölgenin refahının artırılmasına katkı sağlanması amaçlanmaktadır. 67 42 GAP, Adıyaman Tekstil Sektörü Kümelenme Raporu, GAP-GĠDEM Yayınları No:3, Ankara, 2004 Yıl: 3, Sayı: 8, Eylül 2016, s. 55-75

Veli Rıza Kalfa _ Emin Yürekli Genel olarak bu çalıģma Adıyaman ilinde yürütülmüģtür. Kümelenme programının katılımcıları arasında Adıyaman Valiliği, Adıyaman Belediyesi, Adıyaman Ticaret ve Sanayi Odası, Adıyaman tekstil ve hazır giyim sektöründe faaliyet gösteren iģ adamları ve Adıyaman Üniversitesi Tekstil ve Hazır Giyim Meslek Yüksek Okulu bulunmaktadır 43. Diğer taraftan çalıģma kapsamında ilk olarak sektörün mevcut durumu analiz edilerek küme haritası oluģturulmuģ ve değer zincirindeki eksik oyuncular tespit edilmiģtir. Bu kapsamda 120 iģletme ile mülakat ve anket çalıģmaları yapılmıģtır. Adıyaman Küme GeliĢtirme Komitesi kurulmuģ ve bu komite vasıtasıyla sektörün geliģtirilmesi için projeler üretilmiģ ve projelerden sorumlu olacak paydaģlar belirlenmiģtir. Ayrıca Adıyaman tekstil ve hazır giyim kümelenme çalıģmasının önemli kazanımlarından birisi bahsi geçen Komitenin dernekleģerek süreklilik kazanması olmuģtur. Adıyaman Tekstil ve Hazır Giyim Kümelenme Derneği (ATEKS) sektörün geliģmesi yönünde faaliyet gösterecek yerel sahip rolünü üstlenmiģ durumdadır ve halen 17 üyesi ile faaliyetlerine devam etmektedir. Bununla birlikte ek olarak valilik, belediye ve KOSGEB iģbirliğinde kurulan Adıyaman Tekstil ve Hazır Giyim Merkezi (ATEM) de ATEKS e tamamlayıcı olmuģtur. Adıyaman da uygulanan bu kümelenme çalıģmasının en önemli avantajı sürecin en baģından itibaren yerel yönetimin, üniversitenin ve özel sektörün desteğinin ve katılımının sağlanmıģ olmasıdır. GĠDEM proje ofisinin Kasım 2007 itibarıyla faaliyetlerini tamamlamasının ardından projenin kurulan ATEKS ve ATEM ile devam edecek olması da sahiplenmenin açık bir göstergesi ve sürdürülebilirlik yönünden önemli bir iģaret olarak değerlendirilmektedir. Projenin en temel kısıtının kümelenme kapsamındaki iģbirliği çalıģmalarının proje kapsamında herhangi bir mali kaynakla desteklenmemesi olduğu söylenebilir. Diğer taraftan ATEM ve ATEKS in Ġstanbul da ĠTKĠB tarafından uygulanmakta olan MTK projesi ile iģbirliğine gitmesinin ve tecrübe ve bilgi paylaģımı Ģeklinde çeģitli faaliyetler yürütmesinin faydalı olacağı düģünülmektedir. ġanlıurfa Organik Tarıma Dayalı Sanayi Kümelenme ÇalıĢması Bu projenin amacı, ġanlıurfa ilinin sahip olduğu organik toprakların ve buna dayalı ürün üretebilme potansiyelinin kümelenme yaklaģımı çerçevesinde rekabet avantajına dönüģtürülmesidir. ÇalıĢma kapsamında tedarik zincirinde yer alan 60 kuruluģ ile mülakat yapılmıģtır. Sektörde küme analiz çalıģmaları ve sektörde yer alan üreticilere yönelik bilinçlendirme ve farkındalık yaratılmasına yönelik faaliyetler yürütülmüģtür. Tarım il Müdürlüğü, KOSGEB, sivil toplum ve özel sektör temsilcileri ile GAP Bölge Kalkınma idaresinin yer aldığı Organik Tarımı GeliĢtirme Yerel Komitesi kurulmuģtur. Diğer taraftan, GAP-EKODER isimli bir Ekolojik Tarım Derneği kurulmuģtur 44. Diyarbakır Mermer ĠĢleme Sanayii Kümelenme ÇalıĢması Diğer bir proje olan Diyarbakır merkezli yürütülen mermer iģleme sanayii kümelenme çalıģmasının amacı, mermer sektöründe küresel rekabet avantajının yakalanması olarak belirlenmiģtir. GĠDEM ekibi tarafından sektörde bilinçlendirme ve farkındalık yaratma faaliyetleri yürütülmüģtür. Ġlin sahip olduğu yüksek kalitede ve miktarda mermer stokuna ve çok 68 43 Sayın, M. Yerel Ekonomik Kalkınma Modeli Olarak GAP-GĠDEM Projesi,Bölgesel Kalkınma ve Yönetişim Sempozyumu, 7-8 Eylül 2006, ODTÜMimarlık Fakültesi, 2007 44 Sayın, a.g.e. s, 2006 Yıl: 3, Sayı: 8,Eylül 2016, s. 55-75

Ülke Kalkınmasında Kümelenmenin Önemi ve Türkiye de Kümelenme Projeleri sayıda üretici firmanın bulunmasına rağmen çalıģmada istenilen sonuçlara ulaģılamamıģtır. ÇalıĢmada belirlenen temel sorun alanları, yerel aktörler arası iģbirliğinin geliģtirilememiģ olması ve aktörler arası güven düzeyinin düģük olmasıdır. ġanlıurfa çalıģmasına benzer Ģekilde yerel sahiplenmenin sağlanamaması ve mali destek eksikliği de çalıģmanın diğer dezavantajlarıdır. 45 Mardin Gıda Ürünleri Sanayii Kümelenme ÇalıĢması Mardin Gıda Ürünleri Sanayii Kümelenme çalıģmasının amacı, GAP Bölgesinde gıda ve gıdaya bağlı alt sektörlerin etkinliğinin artırılmasına katkıda bulunulması olarak belirlenmiģtir. Gıda sektöründe Mardin odaklı olmak üzere Diyarbakır, Batman, Gaziantep ve ġanlıurfa yı da içine alan bir çalıģma yürütülmüģtür. Sektörel ithalat ve ihracat durumları ile tehdit ve fırsat unsuru taģıyan hususlar analiz edilmiģtir. Bu çalıģmalar neticesinde orta ve uzun vadeli hedefler ve yol haritası ortaya konmuģtur 46.Bununla birlikte bu çalıģmada da yerel sahiplenme, iģbirliği ve mali destek eksiklikleri bulunduğundan istenilen sonuçlar elde edilememiģtir. Sonuç olarak GĠDEM ler tarafından yürütülen bu dört farklı kümelenme çalıģmasının genel değerlendirilmesi yapıldığında Adıyaman kümelenme çalıģmasında iģbirliği ve yerel sahiplenmenin diğer illere kıyasla daha fazla olduğu ve sürdürülebilirlik yönünden en avantajlı durumda olduğu söylenebilir. Ancak, yapılan çalıģmaların bazı mali teģviklerle de desteklenmiģ olması durumunda daha fazla faydanın ve sahiplenmenin sağlanabileceği düģünülmektedir. GĠDEM lerin bölgedeki faaliyetlerini Kasım 2007 itibarıyla tamamlamalarının ardından aktörlerin bu kümelenme giriģimlerini ne ölçüde sürdürecekleri de bir soru iģareti yaratmaktadır. GĠDEM projelerindeki eksik kalan bir diğer unsur da, kümelenme isteğinin ya da talebinin özel sektörden gelmemiģ olmasından kaynaklanan sahiplenme düzeyinin yetersizliği olarak kabul edilebilmektedir. 69 Ayrıca GĠDEM ler tarafından yürütülen çalıģmaların Adıyaman ili dıģında bölgede kümelenme konusunda farkındalık ve bilinçlendirme gibi yarar sağlamanın ötesine geçemediği ve sürdürülebilirlik yönünün eksik kaldığı söylenebilmektedir. 2.2.3.3. Ulusal Kümelenme Politikasının GeliĢtirilmesi Projesi Bu proje DıĢ Ticaret MüsteĢarlığı tarafından yürütülmekte olup proje finansmanı 2005 yılı Katılım Öncesi Mali iģbirliği kapsamında AB tarafından karģılanmaktadır. Proje üç aģamalı olarak 36 milyon Avro bütçeli ve çok yıllı bir program Ģeklinde tasarlanmıģtır. Projenin birinci aģamasının teknik yardım, ikinci ve üçüncü aģamasının ise seçilen kümelere ortak makine ekipman tedariki, yatırım desteği ve teknik yardım içermesi öngörülmüģtür 47. 2007 yılında uygulamaya konulan ve 2 yıl süren Ulusal Kümelenme Projesinin temel amacı, Türkiye için kümelenme konusunda temel bir çerçeve oluģturmakta olup bu proje üç bileģenden oluģmaktadır. Bu üç bileģen, ulusal politika için temel kurumlarda kapasite geliģtirme, ulusal kümelenme politikasının geliģtirilmesi, küme haritalaması ve stratejik iģ planları olarak belirlenmiģtir. Küme Haritalandırma ÇalıĢma Ekibi ile birlikte uluslararası genel kabul görmüģ temalar çerçevesinde belirlenen 10 pilot iģ kümesi için yol haritaları 45 Seyhan, T. Türkiye de Küme GeliĢtirme ÇalıĢmaları, Ulusal Kümelenme Politikasının GeliĢtirilmesi Projesi Kapsamında Yapılan Sunum ġubat 2008, s.9 46 Sayın, a.g.e., s.2006 47 TaĢkın,E.Ulusal Kümelenme Politikasının GeliĢtirilmesi Projesi, Ege Bilgi ve Yenilik Merkezi, 2009 Yıl: 3, Sayı: 8, Eylül 2016, s. 55-75

Veli Rıza Kalfa _ Emin Yürekli hazırlanmıģtır. Bunun yanında, Bölgesel Rekabet Edebilirlik Operasyonel Programı (BROP) kapsamındaki 11 pilot küme için de kümelenme analizleri yapılmıģtır. (BROP) kapsamında öne çıkan pilot kümeler incelendiğinde Kayseri de mobilya, Gaziantep te makine halısı, KahramanmaraĢ ta tekstil, Sivas ta doğal taģlar, Yozgat ta mobilya, Trabzon da ağaç iģlemeciliği, Samsun da dıģ ticaret iģlemleri, Malatya da kayısı, Erzurum-Kars ta kıģ turizmi, Mardin de turizm ve Çorum da makine sektöründe kümelenmelerin oluģtuğu gözlemlenmiģtir. 48 2.2.3.4. Denizli Tekstil Hazır Giyim Sektörü Bölgesel YoğunlaĢma (Kümelenme) Göstergeleri: Kümeleme açısından Türkiye geneli değerlendirildiğinde geleneksel sektörler temelinde ipekli merkezi olan Bursa da ipeğe benzerliği nedeniyle floģ ve sentetik filament iplik ve kumaģ, Denizli de bornoz, havlu ve ev tekstili, UĢak ta battaniye ve iplik, Çorlu ve Çerkezköy de terbiye ve özellikle yuvarlak örgü ürün terbiyesi, Adana da pamuklu dokuma ve terbiyesi, K.MaraĢ ta özellikle Open-end iplik ve pamuk ipliği, Gaziantep te polipropilen, nonwoven ve küçük makine halıcılığı; Ġstanbul da örme (yuvarlak örme, triko, çorap) ve hazır giyim bölgesel yoğunlaģma eğilimlerinden bahsedilebilmektedir. 49 Bahsedilen yoğunlaģmalara rağmen coğrafya ve üretim için doğal kaynaklara bağlı olma nedeniyle kümeler dağınık bir biçimde bulunmaktadır. Türkiye genelinde yaygın olan kümeler tekstil, mühendislik ve paketlenmiģ yiyecek ve içecek kümeleridir. 50 Denizli de sanayinin geliģmiģ olması, en fazla istihdamın bu alanlarda yoğunlaģmasını sağlamaktadır. Dolayısıyla ilde birçok imalat sektörü rekabetçi konuma yükselmektedir. TR 32 Düzey II Kümelenme YaklaĢımı baģlıklı çalıģma kapsamında tekstil ürünleri imalatı ve buna bağlı olarak giyim eģyaları imalatı en rekabetçi sektörler olarak öne çıkmaktadır. 51 70 Bölgesel yoğunlaģma ile ilgili bu bilgiler kapsamında Denizli ilinin bulunduğu bölgeye ve ilin özellikleri ile ilgili göstergelerine bakıldığında; Denizli ilinin ikinci derecede geliģmiģ iller grubunda olduğu görülmektedir. Bu iller ülke toplam nüfusunun %25 ini yüzölçümünün %26 lık bölümünü kapsamaktadır. Denizli, Ġllerin Sosyo-Ekonomik GeliĢmiĢlik Sıralamasında 12. sırada, Ege Bölgesi Ġleri GeliĢmiĢlik Endeksine göre ise ikinci il konumundadır. Ġmalat Sanayi GeliĢmiĢlik sıralamasında Ġmalat Sanayi içerisinde 13., genel geliģmiģlik sıralamasında 12. sıradadır. Denizli Eğitim Sektörü GeliĢmiĢlik Sıralamasında ise 24. sırada yer alır. Denizli nin demografik göstergelerine bakıldığında; toplam nüfusu 850.029, ĢehirleĢme oranı %48,69, yıllık ortalama nüfus artıģ hızı %12,40, doğurganlık hızı %2,19 (adet), hane halkı büyüklüğü %3,85 tir. Ġstihdam göstergelerine bakıldığında; sanayi iģ kolunda çalıģanların toplam istihdama oranı %18,98, ücretli çalıģanların toplam istihdama oranı %39,19, ücretli çalıģan kadınların toplam istihdama oranı %11,22, iģverenlerin toplam istihdama oranı %2,23'tür. Denizli ili eğitim göstergeleri incelendiğinde; okuryazar oranı % 89,57, okur-yazar kadın oranı % 83,42, üniversite bitirenler (22 yaģ+) %7,13, ilkokullar okullaģma oranı %100,86, liseler okullaģma oranı %36,20, mesleki ve teknik liseler okullaģma oranı %22,54 olarak karģımıza çıkmaktadır. Orta ve Büyük ölçekli imalat sanayinin %24 ü bu gruptaki illerde 48 Ulusal Kümelenme Politikasının GeliĢtirilmesi Projesi Basın Bilgi Notu, www.bodto.org.tr/.../kumelenme_kapanis_etkinligi_basin_%20bilgi_.. (17.09.2016) 49 Eraydın, A. Post-Fordizm ve DeğiĢen Mekânsal Öncelikler, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Matbaası, Ankara, 1992 50 Kaya, A.A. Regional Specialization and Location of Industrial Activity in Turkey Paper prepared for Regional Studies Association International Conference, 8-9 June 2006, Leuven-Belgium. 51 Erkek ve ÖselmiĢ, s. 33-34. Yıl: 3, Sayı: 8,Eylül 2016, s. 55-75